The history of our world in 18 minutes | David Christian | TED

Tłumaczenie: Oskar Kocoł Korekta: Jakub Luberda

Na początek film.

First, a video.

Yes, it is a scrambled egg.

Tak, to jest jajecznica.

Ale mam przeczucie,

But as you look at it,

I hope you'll begin to feel just slightly uneasy.

że kiedy na to patrzycie

macie trochę dziwne uczucie.

Because you may notice that what's actually happening

Możecie zauważyć,

że jajko stopniowo powraca do pierwotnego kształtu.

is that the egg is unscrambling itself.

And you'll now see the yolk and the white have separated.

Teraz widzicie, jak białko i żółtko rozdzielają się.

And now they're going to be poured back into the egg.

A teraz z powrotem stają się jajkiem.

Jednak coś w naszym wnętrzu podpowiada nam,

And we all know in our heart of hearts

that this is not the way the universe works.

że to nie jest sposób, w jaki działa wszechświat.

A scrambled egg is mush -- tasty mush -- but it's mush.

Rozbełtane jajka są papką, smaczną papką, ale jednak bezładną papką.

An egg is a beautiful, sophisticated thing

Jajko jest piękne i bardzo skomplikowane,

that can create even more sophisticated things,

a z niego może powstać jeszcze bardziej złożone stworzenie,

such as chickens.

jakim jest kura.

And we know in our heart of hearts

Skrycie wiemy,

that the universe does not travel from mush to complexity.

że wszechświat nie przeistoczył się

z bezładnej papki w tak skomplikowaną formę.

In fact, this gut instinct

Tak naprawdę, ten wewnętrzny instynkt

is reflected in one of the most fundamental laws of physics,

jest oparty na jednym z fundamentalnych praw fizyki --

the second law of thermodynamics, or the law of entropy.

drugim prawie termodynamiki, czyli entropii.

Mówi ono przede wszystkim,

What that says basically

is that the general tendency of the universe

że główną zasadą, na której opiera się wszechświat

jest przechodzenie z porządku

is to move from order and structure

i ładu

to lack of order, lack of structure --

do braku porządku i braku ładu --

w zasadzie, do bezładnej papki, o której mówiłem wcześniej.

in fact, to mush.

And that's why that video feels a bit strange.

Właśnie dlatego ten film

wydaje się nieco dziwny.

And yet, look around us.

A teraz,

popatrzcie wokół siebie.

What we see around us is staggering complexity.

To, co widzicie

to niesamowita złożoność.

Eric Beinhocker estimates that in New York City alone,

Eric Beinhocker przewiduje, że w samym Nowym Jorku

there are some 10 billion SKUs, or distinct commodities, being traded.

sprzedaje się około 10 miliardów różnych zarejestrowanych towarów i usług.

That's hundreds of times as many species as there are on Earth.

Jest to setki razy więcej niż wszystkich gatunków

na Ziemi razem wziętych.

And they're being traded by a species of almost seven billion individuals,

Ich obrotem zajmuje się gatunek,

który liczy siedem miliardów osobników

who are linked by trade, travel, and the Internet

połączonych ze sobą handlem, podróżami i Internetem

into a global system of stupendous complexity.

w światowy system

o zdumiewającej złożoności.

So here's a great puzzle:

Mamy więc wielką zagadkę:

Jak to jest możliwe,

in a universe ruled by the second law of thermodynamics,

że we wszechświecie

how is it possible

rządzonym przez drugie prawo termodynamiki,

to generate the sort of complexity I've described,

powstały rzeczy tak złożone, jak te, które opisałem --

the sort of complexity represented by you and me

dobrym przykładem tej złożoności jesteś ty, ja,

oraz ta sala konferencyjna.

and the convention center?

Wygląda na to, że dobra odpowiedź jest taka,

Well, the answer seems to be,

the universe can create complexity,

że wszechświat potrafi tworzyć zawiłe rzeczy,

but with great difficulty.

ale z wielkim trudem.

In pockets,

W naszych kieszeniach

there appear what my colleague, Fred Spier,

występują warunki, które mój kolega Fred Spier

calls "Goldilocks conditions" --

nazywa "warunkami Złotowłosej" [ekosfera]:

not too hot, not too cold,

nie za gorąco, ale i nie za zimno;

just right for the creation of complexity.

w sam raz, aby mogła powstać złożoność.

And slightly more complex things appear.

Wtedy mogą zaistnieć bardziej skomplikowane obiekty.

And where you have slightly more complex things,

Jeśli masz ich nieco więcej,

you can get slightly more complex things.

możesz otrzymać jeszcze bardziej złożone przedmioty.

Właśnie w ten sposób tworzy się i narasta złożoność --

And in this way, complexity builds stage by stage.

krok po kroku.

Każdy etap jest wyjątkowy,

Each stage is magical

because it creates the impression of something utterly new

ponieważ w każdym z nich coś zupełnie nowego,

ni stąd ni zowąd, pojawia się we Wszechświecie.

appearing almost out of nowhere in the universe.

We refer in big history to these moments as threshold moments.

Zajmując się Wielką Historią, określamy te momenty

jako momenty przełomowe.

I każdy kolejny z tych etapów,

And at each threshold, the going gets tougher.

jest coraz trudniejszy.

The complex things get more fragile,

Skomplikowane obiekty stają się bardziej delikatne,

more vulnerable;

łatwiej ulegają zniszczeniu,

the Goldilocks conditions get more stringent,

a warunki Złotowłosej stają się coraz bardziej surowe,

and it's more difficult to create complexity.

i niezwykle trudno jest

tworzyć bardziej złożone obiekty.

Now, we, as extremely complex creatures,

Będąc ekstremalnie skomplikowanymi istotami

mamy rozpaczliwą potrzebę poznania historii o tym,

desperately need to know this story

of how the universe creates complexity despite the second law,

w jaki sposób Wszechświat tworzył złożoności,

wbrew założeniom drugiego prawa termodynamiki

and why complexity means vulnerability and fragility.

i dlaczego złożoność

wiąże się z podatnością na uszkodzenia

delikatnością i kruchością.

And that's the story that we tell in big history.

Tę właśnie opowieść nazywamy Wielką Historią.

But to do it, you have do something

Ale żeby tego dokonać, musisz zrobić coś,

that may, at first sight, seem completely impossible.

co na pierwszy rzut oka wydaje się całkowicie niemożliwe.

Musisz prześledzić całą historię wszechświata.

You have to survey the whole history of the universe.

So let's do it.

Więc zróbmy to.

(Laughter)

(Śmiech)

Let's begin by winding the timeline back

Zacznijmy od przeniesienia się wstecz

13.7 billion years,

o 13.7 miliarda lat,

to the beginning of time.

do początku czasu.

Around us, there's nothing.

Wokół nas nie ma nic.

There's not even time or space.

Nie ma nawet czasu i przestrzeni.

Imagine the darkest, emptiest thing you can

Wyobraźcie sobie coś najciemniejszego i najbardziej pustego

i powiększcie to n-tylion razy.

and cube it a gazillion times and that's where we are.

tam właśnie jesteśmy.

And then suddenly,

I nagle,

bang!

bum! Pojawia się Wszechświat, cały Wszechświat.

A universe appears, an entire universe.

And we've crossed our first threshold.

Pokonaliśmy pierwszy etap.

The universe is tiny; it's smaller than an atom.

Wszechświat jest maleńki, mniejszy niż atom.

It's incredibly hot.

Jest też niewyobrażalnie gorący.

It contains everything that's in today's universe,

Składa się z tego samego, co dzisiejszy Wszechświat

so you can imagine, it's busting.

możecie sobie więc wyobrazić, że jest tam naprawdę tłoczno.

And it's expanding at incredible speed.

Wszystko rozszerza się z niewyobrażalną prędkością.

And at first, it's just a blur,

Na samym początku jest to tylko mgła,

but very quickly distinct things begin to appear in that blur.

ale po chwili z tego zarysu zaczynają się wyłaniać przeróżne rzeczy.

Within the first second,

W pierwszej sekundzie

energy itself shatters into distinct forces

energia rozpada się na na różne oddziaływania,

including electromagnetism and gravity.

w tym elektromagnetyczne i grawitacyjne.

Ale oprócz tego energia w magiczny sposób robi jeszcze coś innego --

And energy does something else quite magical:

it congeals to form matter --

krzepnie i przybiera postać materii:

kwarki, które będą tworzyły protony,

quarks that will create protons

leptony, a wśród nich elektrony.

and leptons that include electrons.

And all of that happens in the first second.

Wszystko to dzieje się podczas pierwszej sekundy.

Now we move forward 380,000 years.

Teraz przenosimy się do przodu o 380 000 lat.

That's twice as long as humans have been on this planet.

To okres dwa razy dłuższy niż ten, jaki minął odkąd ludzie pojawili się na Ziemi.

And now simple atoms appear of hydrogen and helium.

Pojawiają się proste atomy

wodoru i helu.

Now I want to pause for a moment,

Chciałbym się tu na chwilę zatrzymać;

380,000 years after the origins of the universe,

380 000 lat po początku Wszechświata,

because we actually know quite a lot about the universe at this stage.

ponieważ wiemy dosyć dużo,

na temat wszechświata na tym etapie.

We know above all that it was extremely simple.

Przede wszystkim wiemy, że był on niesamowicie prosty.

It consisted of huge clouds of hydrogen and helium atoms,

Składał się z wielkich chmur

atomów wodoru i helu,

and they have no structure.

które nie miały żadnej struktury.

They're really a sort of cosmic mush.

Było to coś w rodzaju kosmicznej papki.

But that's not completely true.

Ale to nie do końca prawda.

Recent studies

Ostatnie badania,

by satellites such as the WMAP satellite

wykonane przez satelity, takie jak satelita WMAP,

have shown that, in fact,

pokazały, że istnieją pewne znikome różnice występujące w tle.

there are just tiny differences in that background.

What you see here,

Widzicie teraz,

the blue areas are about a thousandth of a degree cooler

niebieskie obszary, gdzie temperatura jest o tysięczną stopnia mniejsza,

niż w czerwonych.

than the red areas.

Są to malutkie różnice,

These are tiny differences,

but it was enough for the universe to move on

ale wystarczająco duże, by wszechświat mógł przejść

to the next stage of building complexity.

do następnego etapu tworzenia złożoności.

And this is how it works.

W jaki sposób się to stało?

Gravity is more powerful where there's more stuff.

Grawitacja jest mocniejsza tam,

gdzie jest więcej materii.

So where you get slightly denser areas,

Tam, gdzie masz nieco gęstsze obszary,

grawitacja zaczyna spajać

gravity starts compacting clouds of hydrogen and helium atoms.

chmury złożone z atomów wodoru i helu.

Możemy sobie wyobrazić wszechświat na tamtym poziomie,

So we can imagine the early universe breaking up into a billion clouds.

skupiający się w miliardach chmur.

And each cloud is compacted,

Każda z tych chmur jest zagęszczana,

gravity gets more powerful as density increases,

grawitacja staje się coraz mocniejsza wraz ze wzrostem gęstości,

the temperature begins to rise at the center of each cloud,

temperatura zaczyna wzrastać w centrum każdej chmury,

a potem, w środku każdej z nich,

and then, at the center,

the temperature crosses the threshold temperature

temperatura przekracza graniczną wartość

of 10 million degrees,

10 milionów stopni,

protons start to fuse,

i rozpoczyna się fuzja protonów,

there's a huge release of energy,

wyzwala się mnóstwo energii,

and --

i bum!

bam!

We have our first stars.

Mamy nasze pierwsze gwiazdy.

From about 200 million years after the Big Bang,

Około 200 milionów lat po Wielkim Wybuchu,

stars begin to appear all through the universe,

gwiazdy zaczynają się pojawiać w całym Wszechświecie --

miliardy gwiazd.

billions of them.

And the universe is now significantly more interesting

Wszechświat jest teraz o wiele bardziej interesujący

and more complex.

i o wiele bardziej złożony.

Stars will create the Goldilocks conditions

Gwiazdy w przyszłości utworzą warunki Złotowłosej

by móc pokonać dwa nowe etapy.

for crossing two new thresholds.

When very large stars die,

Kiedy umierają bardzo duże gwiazdy,

tworzą one tak wysoką temperaturę,

they create temperatures so high

that protons begin to fuse in all sorts of exotic combinations,

że protony w procesie fuzji łączą się we wszystkie rzadkie kombinacje

i tworzą wszystkie pierwiastki układu okresowego.

to form all the elements of the periodic table.

Jeśli, jak ja, nosicie złoty pierścionek,

If, like me, you're wearing a gold ring,

it was forged in a supernova explosion.

to wiedzcie, że został on wykuty podczas wybuchu supernowej.

So now the universe is chemically more complex.

Teraz wszechświat jest chemicznie bardziej skomplikowany.

W złożonym pod względem chemicznym wszechświecie

And in a chemically more complex universe,

it's possible to make more things.

możliwe jest zrobienie większej ilości obiektów.

And what starts happening is that, around young suns,

Zachodzi sytuacja,

kiedy wokół młodych słońc,

young stars,

młodych gwiazd,

all these elements combine, they swirl around,

wszystkie te pierwiastki łączą się, zaczynają wirować,

the energy of the star stirs them around,

a energia gwiazd sprawia, że te zaczynają krążyć wokół nich.

Utworzyły się cząsteczki, płatki śniegu

they form particles, they form snowflakes, they form little dust motes,

utworzyły się małe pyłki kurzu

utworzyły się skały, asteroidy,

they form rocks, they form asteroids,

i ostatecznie utworzyły one planety i księżyce.

and eventually, they form planets and moons.

And that is how our solar system was formed,

Oto, jak powstał nasz system słoneczny

four and a half billion years ago.

cztery i pół miliarda lat temu.

Skaliste planety, jak nasza Ziemia

Rocky planets like our Earth are significantly more complex than stars

są jeszcze bardziej złożone niż gwiazdy,

because they contain a much greater diversity of materials.

ponieważ zawierają one o wiele większą różnorodność materiałów.

So we've crossed a fourth threshold of complexity.

Pokonaliśmy właśnie czwarty etap na drodze do złożoności.

Now, the going gets tougher.

Teraz, zaczyna być coraz trudniej.

The next stage introduces entities that are significantly more fragile,

Następny etap wprowadza stworzenia,

które są o wiele bardziej delikatne,

significantly more vulnerable,

o wiele bardziej podatne na zniszczenie,

but they're also much more creative

ale jednocześnie są o wiele bardziej pomysłowe

and much more capable of generating further complexity.

i mają dużo większą możliwość tworzenia kolejnych złożoności.

I'm talking, of course, about living organisms.

Mówię, oczywiście,

o żywych organizmach.

Living organisms are created by chemistry.

Żywe organizmy zostały stworzone dzięki chemii.

We are huge packages of chemicals.

Jesteśmy wielkim zestawem związków chemicznych.

So, chemistry is dominated by the electromagnetic force.

Chemia jest zdominowana przez oddziaływanie elektromagnetyczne.

That operates over smaller scales than gravity,

Działa ono na wiele mniejszych odległościach niż grawitacja,

which explains why you and I are smaller than stars or planets.

co tłumaczy, dlaczego ty i ja

jesteśmy mniejsi niż gwiazdy czy planety.

Więc jakie są idealne warunki dla chemii?

Now, what are the ideal conditions for chemistry?

What are the Goldilocks conditions?

Jakie są warunki Złotowłosej?

Well, first, you need energy,

Na początku potrzebujesz energii,

ale nie za wiele.

but not too much.

In the center of a star, there's so much energy

W środku gwiazdy jest tak dużo energii,

that any atoms that combine will just get busted apart again.

że wszystkie połączone atomy po prostu jeszcze raz rozproszyłyby się.

Ale również nie może być jej za mało.

But not too little.

In intergalactic space,

W przestrzeni międzygalaktycznej jest tak mało energii,

there's so little energy that atoms can't combine.

że atomy nie mogą się łączyć.

What you want is just the right amount,

To, czego potrzebujesz, to precyzyjna ilość

and planets, it turns out, are just right,

i wychodzi na to, że planety są w sam raz,

because they're close to stars, but not too close.

ponieważ są blisko gwiazd, ale nie za blisko.

You also need a great diversity of chemical elements,

Potrzebujesz też dużej różnorodności związków chemicznych,

potrzebujesz też płynu, jak woda.

and you need liquids, such as water.

Dlaczego?

Why?

Well, in gases, atoms move past each other so fast

Cóż, w gazach atomy poruszają się względem siebie za szybko

i nie mogą się połączyć.

that they can't hitch up.

In solids,

W ciałach stałych

atoms are stuck together, they can't move.

atomy blokują się wzajemnie, nie mogą się poruszać.

In liquids,

W przypadku cieczy

they can cruise and cuddle

mogą one swobodnie pływać, dotykać się

i łączyć się w cząsteczki.

and link up to form molecules.

Gdzie więc możesz znaleźć warunki Złotowłosej?

Now, where do you find such Goldilocks conditions?

Well, planets are great,

Cóż, planety są świetnym miejscem,

and our early Earth was almost perfect.

a nasza wczesna Ziemia

była prawie doskonała.

Miała na tyle dobrą odległość od gwiazdy,

It was just the right distance from its star

by mogły powstać otwarte akweny w postaci gigantycznych oceanów.

to contain huge oceans of liquid water.

And deep beneath those oceans,

Głęboko pod powierzchnią tych oceanów,

at cracks in the Earth's crust,

przy pęknięciach w skorupie ziemskiej,

you've got heat seeping up from inside the Earth,

masz również ciepło wydobywające się z wnętrza Ziemi,

and you've got a great diversity of elements.

i masz też dużą różnorodność pierwiastków.

So at those deep oceanic vents,

I właśnie w tych głębokich, oceanicznych gejzerach

fantastic chemistry began to happen,

zaczęły się fantastyczne reakcje chemiczne,

and atoms combined in all sorts of exotic combinations.

i atomy połączyły się we wszystkie rodzaje egzotycznych kombinacji.

But of course, life is more than just exotic chemistry.

Ale, oczywiście, życie to coś więcej

niż tylko egzotyczna chemia.

Jak ustabilizujesz

How do you stabilize those huge molecules

te wielkie cząsteczki,

that seem to be viable?

które wydają się żyć własnym życiem?

Well, it's here that life introduces an entirely new trick.

Tutaj życie przedstawia

całkiem nową sztuczkę.

You don't stabilize the individual;

Nie stabilizujesz poszczególnych jednostek;

you stabilize the template,

stabilizujesz szablon,

the thing that carries information,

czyli rzecz, która zawiera i przenosi informację

i pozwalasz temu szablonowi powielać się.

and you allow the template to copy itself.

I DNA, oczywiście,

And DNA, of course, is the beautiful molecule

jest piękną cząsteczką,

that contains that information.

która zawiera tę informację.

You'll be familiar with the double helix of DNA.

Podwójna helisa kwasu DNA powinna być wam znana.

Each rung contains information.

Jego każdy szczebel zawiera dane.

Więc DNA zawiera informację,

So, DNA contains information about how to make living organisms.

mówiącą o tym, jak stworzyć żywe organizmy.

DNA również samo się kopiuje.

And DNA also copies itself.

Samodzielnie się namnaża

So, it copies itself

and scatters the templates through the ocean.

i rozprzestrzenia szablony w całym oceanie.

Informacja się rozpowszechnia.

So the information spreads.

Zauważcie, że informacja stała się częścią naszej historii.

Notice that information has become part of our story.

Prawdziwe piękno DNA tkwi jednak

The real beauty of DNA though is in its imperfections.

w jego niedoskonałości.

As it copies itself, once in every billion rungs,

Podczas samopowielania,

do jednego na miliard szczebli

there tends to be an error.

wkrada się błąd.

And what that means is that DNA is, in effect, learning.

A to oznacza,

że DNA, w zasadzie, uczy się.

It's accumulating new ways of making living organisms

Gromadzi ono nowe metody tworzenia żywych organizmów,

ponieważ część z tych błędów działa.

because some of those errors work.

"Nauka" kwasu DNA

So DNA's learning

and it's building greater diversity and greater complexity.

przyczynia się do budowania większej różnorodności i większej złożoności.

And we can see this happening over the last four billion years.

I możemy zobaczyć, jak to zjawisko trwa od ponad czterech miliardów lat.

For most of that time of life on Earth,

Przez większość czasu "życia na Ziemi"

organizmy żywe były stosunkowo proste --

living organisms have been relatively simple --

pojedyncze komórki.

single cells.

But they had great diversity, and, inside, great complexity.

Ale miały one wielką różnorodność,

a wewnątrz - wielką złożoność.

Then from about 600 to 800 million years ago,

Następnie około 600 do 800 milionów lat temu,

multi-celled organisms appear.

pojawiły się wielokomórkowe organizmy.

You get fungi, you get fish,

Masz już grzyby, ryby,

rośliny,

you get plants,

you get amphibia, you get reptiles,

masz płazy, gady,

and then, of course, you get the dinosaurs.

a następnie oczywiście dinozaury.

And occasionally, there are disasters.

Ale od czasu do czasu następują katastrofy.

Sixty-five million years ago,

65 milionów lat temu,

an asteroid landed on Earth

w Ziemię uderzyła asteroida,

near the Yucatan Peninsula,

niedaleko Półwyspu Jukatan,

creating conditions equivalent to those of a nuclear war,

tworząc warunki podobne do tych po wojnie nuklearnej,

and the dinosaurs were wiped out.

i dinozaury zniknęły na zawsze.

To wielka strata dla dinozaurów,

Terrible news for the dinosaurs,

but great news for our mammalian ancestors,

ale wspaniałe wieści dla naszych przodków - ssaków,

którzy rozkwitnęli

who flourished

in the niches left empty by the dinosaurs.

w miejscach pozostawionych przez dinozaury.

And we human beings are part of that creative evolutionary pulse

My, istoty ludzkie,

jesteśmy częścią tego pomysłowego ewolucyjnego pulsu

który zaczął się 65 milionów lat temu

that began 65 million years ago

with the landing of an asteroid.

od uderzenia asteroidy.

Humans appeared about 200,000 years ago.

Ludzie pojawili się około 200 000 lat temu.

And I believe we count as a threshold in this great story.

I sądzę, że możemy to uznać

za kolejny etap tej wielkiej historii.

Let me explain why.

Pozwólcie, że wytłumaczę wam dlaczego.

We've seen that DNA learns in a sense,

Zauważyliśmy, że DNA uczy się, a polega to na tym,

it accumulates information.

że magazynuje ono informacje.

But it is so slow.

Ale to baaardzo powolny proces.

DNA gromadzi informacje

DNA accumulates information through random errors,

poprzez przypadkowe błędy,

some of which just happen to work.

część z nich po prostu się sprawdza.

But DNA had actually generated a faster way of learning:

Ale DNA wytworzyło o wiele szybszy sposób uczenia się:

tworzy ono organizmy z mózgami,

it had produced organisms with brains,

and those organisms can learn in real time.

a te organizmy mogą się uczyć w czasie rzeczywistym.

Gromadzą informacje, uczą się.

They accumulate information, they learn.

The sad thing is, when they die,

Smutną rzeczą jest to,

że kiedy umierają, informacja umiera razem z nimi.

the information dies with them.

Now what makes humans different is human language.

To, co ludzi wyróżnia,

to ludzki język.

We are blessed with a language, a system of communication,

Jesteśmy pobłogosławieni darem języka, systemu komunikacji,

tak mocnego i tak precyzyjnego,

so powerful and so precise

that we can share what we've learned with such precision

że możemy dzielić się tym, czego nauczyliśmy się z taką dokładnością,

że może to być zmagazynowane w pamięci zbiorowej.

that it can accumulate in the collective memory.

A to oznacza,

And that means

it can outlast the individuals who learned that information,

że informacje mogą "przeżyć" osobniki, które nauczyły się danych informacji,

a następnie może ona być przekazywana z pokolenia na pokolenie.

and it can accumulate from generation to generation.

And that's why, as a species, we're so creative and so powerful,

To jest właśnie powód, dlaczego, jako gatunek, jesteśmy tak pomysłowi

i tak potężni.

and that's why we have a history.

Dlatego też mamy historię.

Wygląda na to, że jesteśmy jedynym gatunkiem od czterech miliardów lat,

We seem to be the only species in four billion years

który ma ten dar.

to have this gift.

Nazywam to możliwością

I call this ability collective learning.

zbiorowego uczenia się.

It's what makes us different.

To nas wyróżnia.

We can see it at work in the earliest stages of human history.

Możemy zobaczyć ją "w akcji"

w najwcześniejszych etapach historii ludzkiej.

We evolved as a species in the savanna lands of Africa,

Rozwinęliśmy się jako gatunek

na sawannach w Afryce,

but then you see humans migrating into new environments,

ale następnie widzisz ludzi migrujących w nowe środowisko --

into desert lands, into jungles,

na pustynie, dżungle,

into the Ice Age tundra of Siberia --

lodowe tundry Syberii --

trudne, ciężkie środowisko --

tough, tough environment --

into the Americas, into Australasia.

do obu Ameryk, do Australazji.

Każda migracja wiązała się z procesem uczenia się --

Each migration involved learning --

uczenia się nowych sposobów wykorzystywania środowiska,

learning new ways of exploiting the environment,

new ways of dealing with their surroundings.

nowych sposobów radzenia sobie z otoczeniem.

Then 10,000 years ago,

Potem 10 000 lat temu,

exploiting a sudden change in global climate

wykorzystując nagłą zmianę globalnego klimatu,

pod koniec ostatniego zlodowacenia,

with the end of the last ice age,

ludzie nauczyli się uprawiać rolę.

humans learned to farm.

Farming was an energy bonanza.

Rolnictwo było energetyczną żyłą złota.

Dzięki wykorzystaniu tej energii,

And exploiting that energy, human populations multiplied.

populacja ludzka zwielokrotniła się.

Human societies got larger, denser, more interconnected.

Ludzkie skupiska stały się większe, gęstsze,

bardziej ze sobą połączone.

I w ten sposób od około 500 lat

And then from about 500 years ago,

humans began to link up globally

ludzkość zaczęła się łączyć ze sobą globalnie,

through shipping, through trains,

poprzez żeglugę, kolej,

through telegraph, through the Internet,

poprzez telegraf, poprzez Internet,

until now we seem to form a single global brain

aż do dziś, tworząc

jeden światowy mózg,

składający się z ponad siedmiu miliardów osobników.

of almost seven billion individuals.

A mózg uczy się z prędkością nadświetlną.

And that brain is learning at warp speed.

And in the last 200 years, something else has happened.

I przez ostatnie 200 lat wydarzyło się coś jeszcze:

natknęliśmy się na inną energetyczną żyłę złota

We've stumbled on another energy bonanza

w postaci paliw kopalnych.

in fossil fuels.

Paliwa kopalne i zbiorowa nauka razem

So fossil fuels and collective learning together

explain the staggering complexity we see around us.

tłumaczą zdumiewającą złożoność,

która nas otacza.

So --

Wracamy więc tutaj,

Here we are,

do naszego centrum konferencyjnego.

back at the convention center.

We've been on a journey, a return journey, of 13.7 billion years.

Uczestniczyliśmy w podróży tam i z powrotem

przez 13.7 miliardów lat.

I hope you agree this is a powerful story.

Mam nadzieję, że zgodzicie się ze mną, że jest to historia robiąca wrażenie.

And it's a story in which humans play an astonishing and creative role.

I jest to historia, w której ludzie

odgrywali zdumiewającą i twórczą rolę.

But it also contains warnings.

Ale zawiera ona również ostrzeżenia.

Collective learning is a very, very powerful force,

Zbiorowa nauka jest czymś bardzo, bardzo potężnym,

and it's not clear that we humans are in charge of it.

ale nie jest do końca jasne,

czy my, ludzie panujemy nad tym.

Pamiętam bardzo dokładnie dzieci dorastające w Anglii,

I remember very vividly as a child growing up in England,

żyjące podczas Kryzysu Kubańskiego.

living through the Cuban Missile Crisis.

For a few days, the entire biosphere

Przez kilka dni,

cała biosfera

seemed to be on the verge of destruction.

była na skraju zniszczenia.

And the same weapons are still here,

Ta broń nadal istnieje,

and they are still armed.

jest nadal używana przez armię.

Jeśli udałoby się nam uniknąć tej pułapki,

If we avoid that trap, others are waiting for us.

już na nas czekają inne.

We're burning fossil fuels at such a rate

Wypalamy paliwa kopalne w takiej ilości,

that we seem to be undermining the Goldilocks conditions

że wygląda na to, że naruszamy warunki Złotowłosej.

that made it possible for human civilizations

które pozwoliły kwitnąć cywilizacji ludzkiej

to flourish over the last 10,000 years.

przez ostatnie 10 000 lat.

So what big history can do

Co może zrobić Wielka Historia?

is show us the nature of our complexity and fragility

Może pokazać nam naturę naszej złożoności i delikatności

oraz niebezpieczeństwa, którym musimy stawić czoło,

and the dangers that face us,

ale może również ukazać nam

but it can also show us our power with collective learning.

potęgę zbiorowej nauki.

And now, finally --

A teraz, na koniec,

this is what I want.

chcę coś zrobić.

I want my grandson, Daniel,

Chcę, aby mój wnuk Daniel

and his friends and his generation,

i jego przyjaciele, w ogóle, całe jego pokolenie

na całym świecie -

throughout the world,

chcę, by znali opowieść o Wielkiej Historii,

to know the story of big history,

and to know it so well

i aby znali ją tak dobrze,

że zrozumieją

that they understand both the challenges that face us

zarówno wyzwania, jak i możliwości,

and the opportunities that face us.

które stoją przed nami.

And that's why a group of us

To jest powód, dla którego moja grupa

are building a free, online syllabus

tworzy darmowy, sieciowy spis zagadnień dotyczący

Wielkiej Historii,

in big history

for high-school students throughout the world.

dla licealistów na całym świecie.

Wierzymy, że ta Wielka Historia,

We believe that big history

will be a vital intellectual tool for them,

będzie doskonałą intelektualną pożywką

as Daniel and his generation

dla takich jak Daniel i całego jego pokolenia,

face the huge challenges

pomagającą zmierzyć się z wielkimi wyzwaniami

and also the huge opportunities

oraz ogromnymi możliwościami

ahead of them at this threshold moment

stojącymi przed nimi, podczas tego kolejnego etapu

w historii naszej pięknej planety.

in the history of our beautiful planet.

I thank you for your attention.

Dziękuję za uwagę.

(Applause)

(Brawa)