The history of our world in 18 minutes | David Christian | TED

Translator: Travis Hellstrom Reviewer: Tuya Bat

Эхлээд нэг бичлэг үзье.

First, a video.

(Бичлэг) Тиймээ, энэ бол хутгасан өндөг.

Yes, it is a scrambled egg.

Гэхдээ илүү сайн харвал

But as you look at it,

I hope you'll begin to feel just slightly uneasy.

та бүхэнд бага зэрэг

эвгүй санагдах байх.

Because you may notice that what's actually happening

Учир нь яг юу болоод байгааг та анзаарна.

is that the egg is unscrambling itself.

Өндөг өөрөө буцааж анхны хэлбэртээ орж байна.

And you'll now see the yolk and the white have separated.

Одоо цагаан ба шар нь тусдаа салсан байна.

And now they're going to be poured back into the egg.

Харин одоо буцаад бүтэн өндөг болно.

Бас бид бүгд сэтгэлийнхээ гүнд

And we all know in our heart of hearts

that this is not the way the universe works.

огторгуй ингэж ажилладгүйг мэднэ.

A scrambled egg is mush -- tasty mush -- but it's mush.

Хутгасан өндөг бол нялцгай зуурмаг, амттай ч гэсэн зуурмаг.

An egg is a beautiful, sophisticated thing

Өндөг бол үзэсгэлэнтэй, нарийн зүйл.

that can create even more sophisticated things,

Илүү нарийн зүйлсийг бүтээж чадна.

such as chickens.

Жишээ нь дэгдээхэй.

And we know in our heart of hearts

Бас бид зүрхнийхээ гүнд

that the universe does not travel from mush to complexity.

огторгуйн хуулинд нялцгай зуурмаг

анхны хэлбэртээ очдоггүйг мэднэ.

In fact, this gut instinct

Үнэндээ энэ энгийн зөн

is reflected in one of the most fundamental laws of physics,

физикийн үндсэн хуулиуд, термодинакийн хоёрдугаар хууль

the second law of thermodynamics, or the law of entropy.

эсвэл эндропийн хуулинд бичигдсэн байдаг.

Үүний үндсэн утга нь

What that says basically

is that the general tendency of the universe

огторгуйн ерөнхий төлөв нь

дэс дараа болон

is to move from order and structure

зүй тогтлоос

to lack of order, lack of structure --

дэс дараагүй, зүй тогтолгүй байдал руу буюу

зуурмаг руу шилжих байдаг.

in fact, to mush.

And that's why that video feels a bit strange.

Ийм учраас энэ бичлэг

хачирхалтай харагдаж байгаа юм.

And yet, look around us.

Гэвч

орчин тойрноо нэг хар.

What we see around us is staggering complexity.

Биднийг тойрон буй зүйлс

нарийн цогц байна.

Eric Beinhocker estimates that in New York City alone,

Эрик Бэйнхокерийн тооцоогоо зөвхөн Нью Йорк хотод л гэхэд

there are some 10 billion SKUs, or distinct commodities, being traded.

10 тэрбум өөр төрлийн бараа худалдаалагдаж байна.

That's hundreds of times as many species as there are on Earth.

Энэ нь дэлхий дээрх амьтны төрөл зүйлээс

хэдэн зуу дахин их юм.

And they're being traded by a species of almost seven billion individuals,

Бас эдгээрийг 7 тэрбум хүн

арилжиж байна.

who are linked by trade, travel, and the Internet

Тэд худалдаа, аялал жуулчлал болон интэрнет сүлжээгээр

into a global system of stupendous complexity.

дэлхий даяар гайхалтай нарийвчлагдсан

нэг цогц болжээ.

So here's a great puzzle:

Нэг том оньсого бий.

Термодинамикийн хоёрдугаар хуулиар

in a universe ruled by the second law of thermodynamics,

зохицуулагддаг огторгуйд

how is it possible

миний сая дурдсан нарийн цогцууд

to generate the sort of complexity I've described,

хэрхэн бий болдог вэ?

the sort of complexity represented by you and me

Яг л та бид болон

энэ хурлын танхим гэсэн үг.

and the convention center?

Хариулт нь магадгүй

Well, the answer seems to be,

the universe can create complexity,

огторгуй өөрөө цогцуудыг үүсгэдэг байж болох юм,

but with great difficulty.

гэхдээ энэ нь маш хэцүү.

In pockets,

Халаасан дотор

there appear what my colleague, Fred Spier,

миний найз Фред Спирийн хэлдгээр

calls "Goldilocks conditions" --

"алтан дундаж"-ийг барьж

not too hot, not too cold,

хэтэрхий халуун ч биш, бас хүйтэн ч биш

just right for the creation of complexity.

цогцыг бий болгоход яг тохирох нөхцөл үүсдэг.

And slightly more complex things appear.

Бага зэрэг цогц бүтэцтэй зүйлс үүсдэг.

And where you have slightly more complex things,

Бага зэрэг цогц зүйлстэй газар

you can get slightly more complex things.

бага зэрэг илүү цогц зүйлс гарч ирнэ.

And in this way, complexity builds stage by stage.

Ийм зарчмаар, бага багаар

нарийн цогц зүйлс үүсдэг.

Шат бүр нь гайхамшигтай.

Each stage is magical

because it creates the impression of something utterly new

Учир нь энэ цоо шинэ зүйл мэт сэтгэгдэл төрүүлдэг.

Огторгуйн хаанаас ч бүү мэд гараад ирсэн мэт.

appearing almost out of nowhere in the universe.

We refer in big history to these moments as threshold moments.

Түүхэнд бид ийм мөчүүдийг

"босго алхах" мөч гэж нэрлэдэг.

Босго бүр дээр

And at each threshold, the going gets tougher.

зам илүү хэцүү болдог.

The complex things get more fragile,

Цогц зүйлс илүү эмзэг,

more vulnerable;

илүү хэврэг болдог.

the Goldilocks conditions get more stringent,

Алтан дундаж байдал илүү чангарч

and it's more difficult to create complexity.

шинэ цогцыг бий болгоход

илүү хэцүү болдог.

Now, we, as extremely complex creatures,

Бид туйлын цогц бүтээлийнхээ хувьд

огторгуйн хоёрдугаар хуулийг үл харгалзан

desperately need to know this story

of how the universe creates complexity despite the second law,

хэрхэн цогц зүйлсийг бүтээдэг,

and why complexity means vulnerability and fragility.

мөн яагаад цогц байдал нь

эмзэг бөгөөд хэврэг гэсэнтэй

утга нэг байдаг тухай

түүхийг зайлшгүй сонсох шаардлагатай.

And that's the story that we tell in big history.

Үүний тухай бид эх түүхэндээ ярьдаг.

But to do it, you have do something

Гэхдээ үүнийг тулд та нэг зүйл хийх ёстой.

that may, at first sight, seem completely impossible.

Энэ эхлээд огт боломжгүй санагдаж болох юм.

Та огторгуйн бүх түүхийг эргэж харах хэрэг гарна.

You have to survey the whole history of the universe.

So let's do it.

Үүнийг хийж эхэлцгээе.

(Laughter)

(Инээд)

Let's begin by winding the timeline back

Цаг хугацааг ухрааж харъя.

13.7 billion years,

Цаг хугацаа эхлэхээс өмнөх

to the beginning of time.

13,7 тэрбум жилийн тэртээ.

Around us, there's nothing.

Бидний эргэн тойронд юу ч байхгүй.

There's not even time or space.

Тэр байтугай цаг эсвэл орон зай байхгүй.

Imagine the darkest, emptiest thing you can

Байж болох хамгийн харанхуй, хоосон зүйлийг төсөөл.

Тэгээд түүнийгээ живаа дахин куб зэрэг дэвшүүл.

and cube it a gazillion times and that's where we are.

Тэнд бид байна.

And then suddenly,

Тэгээд гэнэт...

bang!

"Пан!" Огторгуй гараад ирлээ! Бүхэл бүтэн огторгуй.

A universe appears, an entire universe.

And we've crossed our first threshold.

Бид анхны босгоо давлаа.

The universe is tiny; it's smaller than an atom.

Огторгуй өчүүхэн, атомоос ч жижиг.

It's incredibly hot.

Маш халуун.

It contains everything that's in today's universe,

Өнөөдрийн ертөнцөд буй бүх зүйл түүнд бий.

so you can imagine, it's busting.

Тэгэхээр энэ зүйл багтаж ядаж байгаа.

And it's expanding at incredible speed.

Бас гайхмаар хурдтай томорч байна.

And at first, it's just a blur,

Анх зүгээр л бүдэг зүйл байна.

but very quickly distinct things begin to appear in that blur.

Гэхдээ удалгүй зарим зүйлс тэр дотроос тодорч эхэлнэ.

Within the first second,

Анхны секундэд

energy itself shatters into distinct forces

энерги нь өөр өөр хүч болон задарч

including electromagnetism and gravity.

цахилгаан соронзон ба таталцлын хүч боллоо.

Энерги бас нэг гайхамшиг бүтээлээ.

And energy does something else quite magical:

it congeals to form matter --

Энэ нь биетийг бүтээхээр түр удааширч байна.

Кваркууд нь протонуудыг үүсгэж,

quarks that will create protons

and leptons that include electrons.

лептон нь электроныг агуулж байна.

And all of that happens in the first second.

Энэ бүхэн энхний секундын дотор болж байна.

Now we move forward 380,000 years.

Одоо урагшаа 380 мянган жил явъя.

That's twice as long as humans have been on this planet.

Энэ нь хүн дэлхий дээр байсан хугацаанаас 2 дахин урт юм.

And now simple atoms appear of hydrogen and helium.

Одоо ус төрөгч ба гелийгээс бүрдсэн

энгийн атомууд үүснэ.

Now I want to pause for a moment,

Харин одоо би түр зогсохыг хүсч байна.

380,000 years after the origins of the universe,

Учир нь огторгуйн үүслээс хойш 380 мянган жилийн дараа

because we actually know quite a lot about the universe at this stage.

огторгуйн талаар

бид нилээн ихийг мэддэг болсон.

We know above all that it was extremely simple.

Бид энэ бүхэн маш энгийн байсан гэдгийг мэднэ.

It consisted of huge clouds of hydrogen and helium atoms,

Тэд ус төрөгч ба гелийгээс бүрдсэн

аварга үүлнүүд байсан.

and they have no structure.

Тогтсон бүтэцгүй байсан.

They're really a sort of cosmic mush.

Сансрын зуурмаг маягийн л зүйл байсан.

But that's not completely true.

Гэхдээ энэ яг ч бас үнэн биш.

Recent studies

WMAP зэрэг хиймэл дагуулаас харахад

by satellites such as the WMAP satellite

сүүлийн үеийн судалгаанууд нь

have shown that, in fact,

үүсэл хөгжлийн тухай бага зэрэг өөр зүйл илрүүлсэн байна.

there are just tiny differences in that background.

What you see here,

Энд юу байна вэ гэвэл

the blue areas are about a thousandth of a degree cooler

цэнхэр бүс нь улаан бүсээс

1/1000 хэмээр сэрүүн.

than the red areas.

These are tiny differences,

Ялгаа нь тун бага.

but it was enough for the universe to move on

Гэхдээ энэ нь ертөнц цогцыг бүтээхэд

to the next stage of building complexity.

нэг алхмаар ойртоход хангалттай байсан юм.

And this is how it works.

Дараах байдлаар явагдана.

Gravity is more powerful where there's more stuff.

Таталцлын хүч нь олон зүйл байгаа үед

илүү хүчтэй байдаг.

So where you get slightly denser areas,

Тиймээс илүү нягтаршилтай газар

таталцлын хүч нь ус төрөгч ба

gravity starts compacting clouds of hydrogen and helium atoms.

гелийн атомуудас бүрдсэн үүл үүсгэж эхэлдэг.

Иймээс бид өмнөх огторгуйг

So we can imagine the early universe breaking up into a billion clouds.

хэдэн тэрбум үүлс болон хуваагдаж байсныг төсөөлж болно.

And each cloud is compacted,

Бас үүл бүр нь нягт болж

gravity gets more powerful as density increases,

таталцлын хүч үүнтэй хамт нэмэгдэж байжээ.

the temperature begins to rise at the center of each cloud,

Үүл бүрийн голд дулаан нэмэгдэнэ.

Дараа нь үүл бүрийн цөмд

and then, at the center,

the temperature crosses the threshold temperature

дулаан нь босго дулааны хэмжээ буюу

of 10 million degrees,

10 сая хэмийг давна.

protons start to fuse,

Протонууд уусаж эхэлнэ.

there's a huge release of energy,

Асар их энерги ялгарч...

and --

bam!

"Пан!"

We have our first stars.

Анхны одод үүслээ.

From about 200 million years after the Big Bang,

Том тэсрэлтээс 200 сая орчим жилийн дараа

stars begin to appear all through the universe,

одод огторгуй даяар харагдаж эхэлнэ.

billions of them.

Хэдэн тэрбум одод.

And the universe is now significantly more interesting

Огторгуй одоо илүү сонирхолтой болж байна.

and more complex.

Бас илүү цогц.

Stars will create the Goldilocks conditions

Одод алтан дундаж нөхцөлийг бүрдүүлснээр

хоёр босго давах боломжтой болно.

for crossing two new thresholds.

When very large stars die,

Аварга том одод үгүй болоход

they create temperatures so high

тэд маш өндөр хэмийг бий болгох бөгөөд

that protons begin to fuse in all sorts of exotic combinations,

протонууд нь төрөл бүрийн сонирхолтой нэгдэлд орж

химийн үелэх системийн елементүүд үүсгэнэ.

to form all the elements of the periodic table.

If, like me, you're wearing a gold ring,

Хэрвээ та над шиг алтан бөгж зүүж байгаа бол

it was forged in a supernova explosion.

энэ чинь шинэ од бий болоход үүссэн юм.

So now the universe is chemically more complex.

Одоо огторгуйн бүтэц илүү цогц боллоо.

Химийн бүтэц нь илүү цогц болсон огторгуйд

And in a chemically more complex universe,

it's possible to make more things.

олон шинэ зүйл бүтээх боломж бий.

And what starts happening is that, around young suns,

Юу өрнөж эхэлсэн бэ гэвэл

залуу нарнууд буюу

young stars,

залуу оддын эргэн тойронд

all these elements combine, they swirl around,

бүх элементүүд холилдон хуйларч,

the energy of the star stirs them around,

оддын энерги тэднийг нийлүүлэн

жижиг хэсгүүд, цасан ширхэгүүд,

they form particles, they form snowflakes, they form little dust motes,

тоосонцорууд,

чулуулгууд, солирууд,

they form rocks, they form asteroids,

эцэст нь гариг эрхэс, сарнуудыг үүсгэнэ.

and eventually, they form planets and moons.

And that is how our solar system was formed,

Ингэж манай нарны аймаг

four and a half billion years ago.

4,5 тэрбум жилийн тэртээ бүтсэн юм.

Дэлхий шиг хадархаг гариг

Rocky planets like our Earth are significantly more complex than stars

оддыг бодвол хамаагүй цогц юм.

because they contain a much greater diversity of materials.

Учир нь тэр илүү олон төрлийн бодисыг агуулдаг.

So we've crossed a fourth threshold of complexity.

Ингээд бид цогцыг бүтээх дөрөв дэх босгыг давлаа.

Now, the going gets tougher.

Харин одоо энэ үйл явц хэцүү болж эхэлнэ.

The next stage introduces entities that are significantly more fragile,

Дараагийн шатанд бүхэл биетүүд бүтээнэ.

Тэд илүү эмзэг,

significantly more vulnerable,

илүү хэврэг,

but they're also much more creative

гэхдээ илүү бүтээлч,

and much more capable of generating further complexity.

цогц бүрдлүүдийг бүтээх чадвар нь ч хамаагүй илүү.

I'm talking, of course, about living organisms.

Би мэдээж хэрэг амьд биетүүдийн

талаар ярьж байна.

Living organisms are created by chemistry.

Амьд биетүүд химийн урвалаас үүсдэг.

We are huge packages of chemicals.

Бид бол маш том химийн нэгдэлүүд.

Хими нь цахилгаан соронзон орноор давамгайлагдсан байдаг.

So, chemistry is dominated by the electromagnetic force.

That operates over smaller scales than gravity,

Тэр таталцлын хүчээс бага шатлалуудаар явдаг.

which explains why you and I are smaller than stars or planets.

Иймээс та бид одод эсвэл гаригуудаас

жижиг хэмжээтэй байдаг юм.

Одоо химийн урвалын төгс орчин нь ямар вэ?

Now, what are the ideal conditions for chemistry?

What are the Goldilocks conditions?

Алтан дундаж нөхцөл нь ямар байдаг вэ?

Well, first, you need energy,

Эхлээд танд энерги хэрэгтэй.

Гэхдээ хэтэрхий их биш.

but not too much.

In the center of a star, there's so much energy

Оддын цөмд маш их энерги байдаг.

that any atoms that combine will just get busted apart again.

Атомууд яаж ч нийлсэн буцаад л задарчихна.

Гэхдээ хэт бага байж бас болохгүй.

But not too little.

In intergalactic space,

Сансар хоорондын зайнд маш бага энерги байдаг учраас

there's so little energy that atoms can't combine.

атомууд хоорондоо нэгдэж чаддаггүй.

What you want is just the right amount,

Танд шаардлагатай зүйл бол яг тохирох хэмжээ.

and planets, it turns out, are just right,

Харин гаригууд нь яг тохиромжтой байсан.

because they're close to stars, but not too close.

Учир нь тэд оддод ойр байдаг, гэхдээ хэтэрхий ойр биш.

You also need a great diversity of chemical elements,

Танд мөн химийн элементүүдийн маш олон төрөл хэрэгтэй.

and you need liquids, such as water.

Бас шингэн хэрэгтэй, жишээ нь ус.

Why?

Яагаад?

Well, in gases, atoms move past each other so fast

Хийнд атомууд маш хурдан хөдлөх бөгөөд

that they can't hitch up.

бие биедээ наалдаж чаддаггүй.

In solids,

Хатуу биетэд атомууд хамтдаа наалдчихсан байдаг болохоор

atoms are stuck together, they can't move.

хөдөлж чаддагүй.

In liquids,

Шингэнд

they can cruise and cuddle

тэд хөвж, шүргэлцэж,

and link up to form molecules.

молекул үүсгэхээр холбогдоно.

Харин хаана энэ алтан дунджийг олох вэ?

Now, where do you find such Goldilocks conditions?

Well, planets are great,

Гаригууд бол гайхалтай.

and our early Earth was almost perfect.

Манай Дэлхий эрт үедээ

бараг л төгс байсан.

Одноос байрлах зай нь

It was just the right distance from its star

задгай ус хадгалахад яг тохиромжтой.

to contain huge oceans of liquid water.

And deep beneath those oceans,

Бас тэдгээр далайн гүнд

at cracks in the Earth's crust,

Дэлхийн гадаргуун ан цав дээр

you've got heat seeping up from inside the Earth,

дотроос нь дулаан ялгаран гарч байна.

and you've got a great diversity of elements.

Бас маш олон төрлийн элементүүд байна.

So at those deep oceanic vents,

Тэр далайн гүний завсруудад

fantastic chemistry began to happen,

гайхалтай химийн урвалууд явагдаж эхэлсэн.

and atoms combined in all sorts of exotic combinations.

Атомууд маш олон содон нэгдэл болж байлаа.

Гэхдээ мэдээж хэрэг амьдрал бол

But of course, life is more than just exotic chemistry.

зүгээр сонирхолтой химийн урвалаас илүү.

Амьдрах боломжтой

How do you stabilize those huge molecules

аварга молекулуудыг

that seem to be viable?

хэрхэн тогтворжуулах вэ?

Well, it's here that life introduces an entirely new trick.

Яг энэ үед амьдрал

цоо шинэ заль хэрэглэнэ.

You don't stabilize the individual;

Нэг тус бүрийг тогтворжуулахгүй,

you stabilize the template,

харин загварыг л тогтворжуул.

the thing that carries information,

Тэр бүх мэдээллийг дамжуулах бөгөөд

өөрөө өөрийгөө хуулбарлах боломж олго.

and you allow the template to copy itself.

And DNA, of course, is the beautiful molecule

Бас мэдээж ДНХ бол

тийм мэдээллийг агуулдаг

that contains that information.

үзэсгэлэнтэй молекул юм.

You'll be familiar with the double helix of DNA.

Та бүхэн ДНХ-ийн давхар спиралийг мэдэх болно.

Each rung contains information.

Цагираг бүр нь мэдээлэл агуулдаг.

So, DNA contains information about how to make living organisms.

Тиймээс ДНХ нь амьд организмыг хэрхэн бүтээх

мэдээллийг агуулдаг.

And DNA also copies itself.

Мөн ДНХ өөрийгөө хуулбарладаг.

So, it copies itself

Өөрийгөө хуулбарлаж

and scatters the templates through the ocean.

далай руу өөрийн загвараа цацдаг.

So the information spreads.

Ингэж мэдээлэл түгнэ.

Notice that information has become part of our story.

Мэдээлэл бидний түүхийн нэг хэсэг болсныг анзаараарай.

Гэхдээ ДНХ-ийн жинхэнэ гоо үзэсгэлэн нь

The real beauty of DNA though is in its imperfections.

түүний төгс бус байдал юм.

As it copies itself, once in every billion rungs,

Өөрийгөө хуулбарлаж байхдаа

1 тэрбум тутам цагираг тутамд

there tends to be an error.

нэг алдаа гардаг.

And what that means is that DNA is, in effect, learning.

Энэ нь юу гэсэн үг гэвэл

ДНХ суралцаж байна гэсэн үг.

It's accumulating new ways of making living organisms

Тэр шинэ амьдралыг бий болгох шинэ арга замыг

because some of those errors work.

алдааныха тусламжтай олж байна.

So DNA's learning

Тиймээс ДНХ нь суралцаж байна.

and it's building greater diversity and greater complexity.

Мөн илүү олон төрөл болж олон цогцуудыг бүтээж байна.

And we can see this happening over the last four billion years.

Энэ нь сүүлийн 4 тэрбум жил өрнөж байгааг харж байна.

For most of that time of life on Earth,

Дэлхий дээрх амьдралын ихэнх хугацаанд

living organisms have been relatively simple --

амьд биетүүд харьцангуй энгийн буюу

single cells.

нэг эст байсаар ирсэн.

But they had great diversity, and, inside, great complexity.

Гэхдээ их олон төрөл байсан.

Бас дотроо маш нарийн бүтэцтэй.

Then from about 600 to 800 million years ago,

Тэгээд 600-800 сая орчим жилийн тэртээ

multi-celled organisms appear.

олон эст организм гарч ирсэн.

You get fungi, you get fish,

Мөөг, загас,

бас ургамал бий болно.

you get plants,

you get amphibia, you get reptiles,

Мөн хоёр нутагтан, хэвлээр явагч,

and then, of course, you get the dinosaurs.

тэгээд мэдээж үлэг гүрвэл үүснэ.

And occasionally, there are disasters.

Заримдаа гамшиг болдог.

Sixty-five million years ago,

65 сая жилийн өмнө,

an asteroid landed on Earth

дэлхий дээр солир унасан.

near the Yucatan Peninsula,

Юкатаны хойгийн ойролцоо,

creating conditions equivalent to those of a nuclear war,

цөмиийн дайн болсонтой дүйцэхүйц нөхцөл байдал үүсч

and the dinosaurs were wiped out.

үлэг гүрвэлүүд устсан.

Үлэг гүрвэлүүдэд аймшигтай мэдээ,

Terrible news for the dinosaurs,

but great news for our mammalian ancestors,

гэхдээ манай хөхтөн амьтдын өвөг дээдэст сайхан мэдээ болсон.

who flourished

Учир нь тэд үлэг гүрвэлийн үлдээсэн

in the niches left empty by the dinosaurs.

орон зайд хөгжих боломж олдсон юм.

And we human beings are part of that creative evolutionary pulse

Бас хүн төрөлхтөн бид

65 сая жилийн өмнө

солир унаснаар эхэлсэн

that began 65 million years ago

with the landing of an asteroid.

бүтээлч хувьслын нэг хэсэг юм.

Humans appeared about 200,000 years ago.

Хүмүүс ойролцоогоор 200 мянган жилийн тэртээ үүссэн.

And I believe we count as a threshold in this great story.

Үүнийг бас нэг босго гэж

тооцож болох байх.

Let me explain why.

Яагаад гэдгийг би тайлбарлая.

We've seen that DNA learns in a sense,

Бид ДНХ суралцдаг гэдгийг харсан.

it accumulates information.

Тэр мэдээлэл цуглуулдаг.

But it is so slow.

Гэхдээ их удаан.

ДНХ мэдээллийг санамсаргүй алдаагаар

DNA accumulates information through random errors,

олж авдаг ба

some of which just happen to work.

зарим нь азаар амжилттай болдог.

But DNA had actually generated a faster way of learning:

Гэхдээ ДНХ суралцах илүү хурдан аргатай болсон.

it had produced organisms with brains,

Тэрээр тархитай организмыг бүтээсэн ба

and those organisms can learn in real time.

Тэр организмууд бодит байдал дээр суралцах чадвартай.

Тэд мэдээлэл хуримтлуулж суралцдаг.

They accumulate information, they learn.

The sad thing is, when they die,

Харамсалтай нь,

тэд үхэхэд мэдээлэл цуг үгүй болно.

the information dies with them.

Now what makes humans different is human language.

Харин хүмүүс юугаараа ялгаатай вэ гэвэл

бид ярьж чаддаг.

We are blessed with a language, a system of communication,

Бид хэл буюу харилцааны системтэй болсон нь

so powerful and so precise

үнэхээр агуу бөгөөд ойлгомжтой.

that we can share what we've learned with such precision

Бид сурсан зүйлсээ бусаддаа ойлгомжтой хуваалцдаг.

Тэр нь нэгдсэн ой санамжид хуримтлагдаж байдаг.

that it can accumulate in the collective memory.

And that means

Энэ юу гэсэн үг вэ гэхээр

it can outlast the individuals who learned that information,

нэг хүний олж авсан мэдлэгээс илүү удаан оршин тогтноно.

Үеэс үед хуримтлагдах болно.

and it can accumulate from generation to generation.

And that's why, as a species, we're so creative and so powerful,

Тиймээс манай төрөл зүйл

хамгийн бүтээлч бас хүчирхэг.

and that's why we have a history.

Ийм учраас бидэнд түүх бий.

Энэ 4 тэрбум жилийн турш бид энэ бэлгийг авсан

We seem to be the only species in four billion years

цорын ганц төрөл зүйл нь юм.

to have this gift.

Би ийм чадварыг

I call this ability collective learning.

хуримтлуулан суралцах гэж нэрлэдэг.

It's what makes us different.

Энэ л биднийг өөр болгодог.

We can see it at work in the earliest stages of human history.

Бид үүнийг хүн төрөлхтний

түүхийн анхны үеэс л харж болно.

We evolved as a species in the savanna lands of Africa,

Бид төрөл зүйл болж хөгжсөн нь

Африкийн ойт хээрээс гаралтай.

but then you see humans migrating into new environments,

Харин дараа нь хүмүүс өөр өөр орчин руу буюу

into desert lands, into jungles,

цөл, ширэнгэн ой,

into the Ice Age tundra of Siberia --

Сибирийн мөстлөгийн үеийн

тундр зэрэг маш хүнд орчин руу,

tough, tough environment --

into the Americas, into Australasia.

мөн Америк, Австрали, Ази руу шилжин суурьшиж эхэлсэн.

Each migration involved learning --

Нүүдэл болгон шинэ зүйлд сургаж байсан:

learning new ways of exploiting the environment,

тухайн орчныг ашиглах шинэ арга замууд,

new ways of dealing with their surroundings.

хүрээлэн буй орчинтойгоо зохицох шинэ аргууд.

Then 10,000 years ago,

Эцэст нь 10 мянган жилийн өмнө

exploiting a sudden change in global climate

дэлхийн цаг уурын гэнэтийн өөрчлөлтөд дасан зохицсон.

with the end of the last ice age,

Сүүлчийн мөстлөгийн үе үүгээр дуусахад

humans learned to farm.

хүмүүс мал аж ахуй эрхэлж сурсан.

Farming was an energy bonanza.

Мал аж ахуй энергийн ундарга байв.

Энэ ундаргыг ашигласнаар

And exploiting that energy, human populations multiplied.

хүн ам хэд дахин үржиж,

Human societies got larger, denser, more interconnected.

хүний нийгэм томорч, нягт,

хоорондоо илүү холбоотой болсон.

Тэгээд 500 орчим жилийн өмнөөс,

And then from about 500 years ago,

humans began to link up globally

хүмүүс дэлхий даяар хоорондоо холбогдож эхэлсэн.

through shipping, through trains,

Хөлөг онгоц, галт тэрэг,

through telegraph, through the Internet,

цахилгаан мэдээ, интернет сүлжээгээр холбогдож,

until now we seem to form a single global brain

өнөөгийн байдлаас харахад

бид долоон тэрбум хүнээс бүрдсэн

нэг даяаршсан тархи болсон мэт.

of almost seven billion individuals.

And that brain is learning at warp speed.

Бас энэ тархи нь асар хурдтай суралцаж байна.

And in the last 200 years, something else has happened.

Сүүлийн 200 жилд өөр нэг үйл явдал болсон.

Бид энергийн шинэ ундаргатай болсон.

We've stumbled on another energy bonanza

in fossil fuels.

Энэ нь чулуужсан түлш.

So fossil fuels and collective learning together

Чулуужсан түлш ба хамтран суралцах явц нь

explain the staggering complexity we see around us.

биднийг тойрон буй

маш нарийн цогцыг илэрхийлдэг.

So --

Ингээд бид одоо

Here we are,

back at the convention center.

хурлынхаа танхимд буцаад ирлээ.

We've been on a journey, a return journey, of 13.7 billion years.

Бид цаг хугацааг ухраан

13,7 тэрбум жилийн тэртээ очоод ирлээ.

I hope you agree this is a powerful story.

Үүнийг хүчирхэг түүх гэдэгтэй та бүхэн санал нийлэх байх.

And it's a story in which humans play an astonishing and creative role.

Энэ түүхэнд хүмүүс маш гайхалтай бөгөөд

бүтээлч үүрэг гүйцэтгэсэн.

But it also contains warnings.

Гэхдээ үүнд бас анхааруулга байна.

Collective learning is a very, very powerful force,

Хуримтлуулан суралцах нь маш том хүч ба

and it's not clear that we humans are in charge of it.

хүмүүс бид түүнийг

удирдаж байгаагаа мэддэггүй.

I remember very vividly as a child growing up in England,

Би багадаа Англид амьдарч байснаа сайн санаж байна.

living through the Cuban Missile Crisis.

Кубын пуужингийн хямралыг ч туулсан.

For a few days, the entire biosphere

Хэд хоногийн турш

бүх биосфер сүйрлийн эрмэг дээр

seemed to be on the verge of destruction.

байгаа мэт санагдаж байлаа.

And the same weapons are still here,

Тэр зэвсэг одоо ч байсаар байгаа.

and they are still armed.

Цэнэгтэй хэвээрээ байгаа.

Бид энэ зангыг давж чадлаа ч гэсэн

If we avoid that trap, others are waiting for us.

өөр занга биднийг хүлээж байгаа.

We're burning fossil fuels at such a rate

Бид чулуужсан түлшийг хэт их ашигласнаас

that we seem to be undermining the Goldilocks conditions

алтан дундаж нөхцөлийг алдагдуулж байна.

that made it possible for human civilizations

Түүний тусламжтайгаар хүн төрөлхтөн

to flourish over the last 10,000 years.

сүүлийн 10 мянган жилийн турш өсөж хөгжсөөр ирсэн.

So what big history can do

Эх түүх юу хийж чадах вэ гэвэл

is show us the nature of our complexity and fragility

бидний нарийн цогц бас эмзэг байдал болон

and the dangers that face us,

тулгарч болох аюулыг харуулж чадна.

but it can also show us our power with collective learning.

Мөн хуримтлуулан суралцах хүчийг ч

харуулж чадна.

And now, finally --

Харин одоо эцэст нь

this is what I want.

миний хүсэх зүйл бол

I want my grandson, Daniel,

би өөрийн ач хүү Даниель

and his friends and his generation,

бас түүний найз нөхөд,

дэлхий даяарх үе тэнгийнхэн нь

throughout the world,

эх түүхийг түүхийг мэдэж байгаасай гэж хүсч байна.

to know the story of big history,

and to know it so well

Маш сайн мэдэж,

бидэнтэй тулгараад буй шалгуурууд,

that they understand both the challenges that face us

бас боломжуудыг

and the opportunities that face us.

мэдээсэй гэж хүсч байна.

And that's why a group of us

Тиймээс ч та бидний хэсэг хүмүүс

are building a free, online syllabus

цахим сүлжээнд эх түүхийн хичээлийн

үнэгүй төлөвлөгөө зохиож

in big history

дэлхий дахины ахлах сургуулийн сурагчдад хүргэх гэж байна.

for high-school students throughout the world.

Бид эх түүхээ мэдэх нь

We believe that big history

will be a vital intellectual tool for them,

маш чухал оюуны багаж болно гэж итгэж байна.

as Daniel and his generation

Учир нь Даниель ба түүний үеийхэн

face the huge challenges

томоохон шалгуур болон

and also the huge opportunities

боломжуудтай өмнөө

ahead of them at this threshold moment

манай үзэсгэлэнт гаригийг

дахин нэг босго давах энэ мөчид тулгараад байна.

in the history of our beautiful planet.

I thank you for your attention.

Анхаарал тавьсанд баярлалаа.

(Applause)

(Алга ташилт)