The art of choosing | Sheena Iyengar | TED

Translator: Dita Bytyci Reviewer: Helena Bedalli

Today, I'm going to take you

Sot, do t'ju marr me vete

around the world in 18 minutes.

rreth botës në 18 minuta.

My base of operations is in the U.S.,

Baza ime ku operoj është në ShBA,

but let's start at the other end of the map,

por le të fillojmë në anën tjetër të hartës,

in Kyoto, Japan,

në Kioto, Japoni,

where I was living with a Japanese family

ku unë po jetoja me një familje japoneze

while I was doing part of my dissertational research

derisa po bëja një pjesë të hulumtumit për disertacionin tim

15 years ago.

15 vite më parë.

I knew even then that I would encounter

E dija edhe atëhere se do të ndeshesha

cultural differences and misunderstandings,

në ndryshime kulturore dhe keqkuptime,

but they popped up when I least expected it.

por ato dilnin kur më së paku e prisja.

On my first day,

Në ditën time të parë,

I went to a restaurant,

shkova në një restorant,

and I ordered a cup of green tea with sugar.

dhe kërkova për një filxhan qaj të gjelbër me sheqer.

After a pause, the waiter said,

Pas një heshtje, kamarieri tha,

"One does not put sugar in green tea."

"Askush nuk vë sheqer në qaj të gjelbër."

"I know," I said. "I'm aware of this custom.

"E di," thashë unë. "Jam e njohur me këtë traditë.

But I really like my tea sweet."

Por me të vërtetë e dua qajin tim të ëmbël."

In response, he gave me an even more courteous version

Ai ma ktheu duke më dhënë një version më të sjellshëm

of the same explanation.

të të njejtit sqarim.

"One does not put sugar

"Askush nuk vë sheqer

in green tea."

në qaj të gjelbër."

"I understand," I said,

"E kuptoj", i thashë,

"that the Japanese do not put sugar in their green tea,

"që japonezët nuk vënë sheqer në qajin e tyre të gjelbër,

but I'd like to put some sugar

por unë do doja sheqer

in my green tea."

në qajin tim të gjelbër."

(Laughter)

(Të qeshura)

Surprised by my insistence,

I befasuar nga këmbëngulja ime,

the waiter took up the issue with the manager.

kamarieri e solli çështjen tek menaxheri.

Pretty soon,

Shumë shpejt,

a lengthy discussion ensued,

pasoi një diskutim i gjatë,

and finally the manager came over to me and said,

dhe përfundimisht menaxheri erdhi tek unë dhe më tha,

"I am very sorry. We do not have sugar."

"Më vjen shumë keq. Nuk kemi sheqer."

(Laughter)

(Të qeshura)

Well, since I couldn't have my tea the way I wanted it,

Pasi nuk mund ta kisha qajin ashtu siç e doja,

I ordered a cup of coffee,

kërkova një gotë kafe,

which the waiter brought over promptly.

të cilën kamarieri e solli shumë shpejt.

Resting on the saucer

Në pjatën e filxhanit

were two packets of sugar.

ishin dy pako sheqer.

My failure to procure myself

Dështimi im t'i siguroja vetes

a cup of sweet, green tea

një filxhan qaji të gjelbër të ëmbël

was not due to a simple misunderstanding.

nuk ishte thjeshtë keqkuptim.

This was due to a fundamental difference

Kjo ndodhi për shkak të ndryshimeve fundamentale

in our ideas about choice.

në idetë tona për zgjedhjen.

From my American perspective,

Nga perspektiva ime amerikane,

when a paying customer makes a reasonable request

kur klienti që paguan bën një kërkesë të arsyeshme

based on her preferences,

duke u bazuar në preferencat e saj,

she has every right to have that request met.

ajo ka çdo të drejtë ta marri atë që kërkon.

The American way, to quote Burger King,

Mënyra amerikane, ashtu siç e thotë Burger King,

is to "have it your way,"

është "merre ashtu siç e do"

because, as Starbucks says,

sepse, siç thotë Starbucks,

"happiness is in your choices."

"lumturia është në zgjedhjet tuaja."

(Laughter)

(Të qeshura)

But from the Japanese perspective,

Por nga perspektiva japoneze,

it's their duty to protect those who don't know any better --

është detyra e tyre të mbrojnë ata që nuk dinë më mirë --

(Laughter)

(Të qeshura)

in this case, the ignorant gaijin --

në këtë rast, të huajin injorant --

from making the wrong choice.

që të bëjnë zgjedhje të gabuara.

Let's face it: the way I wanted my tea

E vërteta është: mënyra si e doja qajin tim

was inappropriate according to cultural standards,

ishte e pavend sipas standardeve kulturore,

and they were doing their best to help me save face.

dhe ata po bënin më të mirën të mos më merrej fytyra.

Americans tend to believe

Amerikanët besojnë

that they've reached some sort of pinnacle

se kanë arritur një lloj kulminacioni në

in the way they practice choice.

mënyrën si e praktikojnë zgjedhjen.

They think that choice, as seen through the American lens

Ata mendojnë se zgjedhja, siç shihet nga sytë e amerikanëve

best fulfills an innate and universal

më së miri përmbush një dëshirë të natyrshme

desire for choice in all humans.

dhe të pafund për zgjedhje tek të gjithë njerëzit.

Unfortunately,

Fatkeqësisht,

these beliefs are based on assumptions

këto besime janë të bazuara në supozime

that don't always hold true

që nuk janë gjithmonë të vërteta

in many countries, in many cultures.

në shumë vende, në shumë kultura.

At times they don't even hold true

Ndonjëhere ato nuk janë të vërteta

at America's own borders.

as brenda kufijve amerikanë.

I'd like to discuss some of these assumptions

Do doja të diskutoja disa nga këto supozime

and the problems associated with them.

dhe problemet që lidhen me ato.

As I do so, I hope you'll start thinking

Derisa e bëj këtë, shpresoj qe do filloni të mendoni

about some of your own assumptions

për disa nga vetë supozimet tuaja

and how they were shaped by your backgrounds.

dhe si ato janë formuar nga përvoja juaj.

First assumption:

Supozimi i parë:

if a choice affects you,

nëse zgjedhja të ndikon ty,

then you should be the one to make it.

atëherë duhet të jesh ti që e bën atë zgjedhje.

This is the only way to ensure

Kjo është mënyra e vetme për të siguruar

that your preferences and interests

se preferencat dhe interesat e tua

will be most fully accounted for.

merren parasysh plotësisht.

It is essential for success.

Është esenciale për sukses.

In America, the primary locus of choice

Në Amerikë, pozita primare e zgjedhjes

is the individual.

qëndron tek individi.

People must choose for themselves, sometimes sticking to their guns,

Njerëzit duhet të zgjedhin për vetveten, ndonjëherë në mënyre kokëforte,

regardless of what other people want or recommend.

pa marrë parasysh se çfarë njerëzit tjerë duan apo rekomandojnë.

It's called "being true to yourself."

Kjo quhet "të jesh i sinqertë me veten."

But do all individuals benefit

Por a përfitojnë të gjithë

from taking such an approach to choice?

duke pasur një qasje të tillë ndaj zgjedhjes?

Mark Lepper and I did a series of studies

Mark Lepper dhe unë kemi bërë disa studime

in which we sought the answer to this very question.

duke kërkuar t'i përgjigjemi pikërisht kësaj pyetjeje.

In one study,

Në një studim,

which we ran in Japantown, San Francisco,

që e bëmë në Japantown, San Francisco,

we brought seven- to nine-year-old Anglo- and Asian-American children

sollëm fëmijë 7-9 vjeçare anglo-amerikanë dhe aziatiko-amerikanë

into the laboratory,

në laborator,

and we divided them up into three groups.

dhe i ndamë në tre grupe.

The first group came in,

Grupi i parë erdhi,

and they were greeted by Miss Smith,

dhe ata u përshëndetën nga zonjusha Smith,

who showed them six big piles of anagram puzzles.

e cila u tregoi gjashtë grumbuj të mëdhenj anagramësh.

The kids got to choose which pile of anagrams they would like to do,

Fëmijët vetë zgjodhën cilin anagram donin ta bënin

and they even got to choose which marker

dhe me çfarë do të shënonin

they would write their answers with.

përgjigjet e tyre.

When the second group of children came in,

Kur erdhi grupi i dytë i fëmijëve,

they were brought to the same room, shown the same anagrams,

ata u sollën në dhomën e njejtë, iu treguan të njejtët anagramë,

but this time Miss Smith told them

por kësaj here zonjusha Smith u tregoi

which anagrams to do

cilët anagramë të bënin

and which markers to write their answers with.

dhe me çfarë të shënonin përgjigjet e tyre.

Now when the third group came in,

Tani, kur erdhi grupi i tretë,

they were told that their anagrams and their markers

atyre ia tha se anagramët dhe shënuesit e tyre

had been chosen by their mothers.

ishin zgjedhur nga nënat e tyre.

(Laughter)

(Të qeshura)

In reality,

Në realitet,

the kids who were told what to do,

fëmijëve të cilëve u tha çfarë të bënin,

whether by Miss Smith or their mothers,

ose nga zonjusha Smith ose nga nënat e tyre,

were actually given the very same activity,

në fakt iu dha i njejti aktivitet,

which their counterparts in the first group

të cilin fëmijët e grupit të parë

had freely chosen.

e kishin zgjedhur vetë.

With this procedure, we were able to ensure

Me këtë procedurë, ne ishim në gjendje të siguronim

that the kids across the three groups

se fëmijët e të tre grupeve

all did the same activity,

të gjithë bënë të njëjtin aktivitet,

making it easier for us to compare performance.

duke e bërë më të lehtë për ne të krahasonim performancën.

Such small differences in the way we administered the activity

Ndryshime kaq të vogla në mënyrën si e administruam aktivitetin

yielded striking differences

rezultuan në ndryshime befasuese

in how well they performed.

në mënyrën se si ata performuan.

Anglo-Americans,

Anglo-amerikanët,

they did two and a half times more anagrams

bënë dy herë e gjysmë më shumë anagramë

when they got to choose them,

kur i zgjodhën vetë,

as compared to when it was

krahasuar me kur

chosen for them by Miss Smith or their mothers.

ato ishin zgjedhur nga zonjusha Smith apo nënat e tyre.

It didn't matter who did the choosing,

Nuk kishte rëndësi kush e bëri zgjedhjen,

if the task was dictated by another,

nëse detyra e tyre ishte përcaktuar nga tjetri,

their performance suffered.

performanca e tyre binte.

In fact, some of the kids were visibly embarrassed

Në fakt, disa prej fëmijëve u ndjenë të turpshëm

when they were told that their mothers had been consulted.

kur u tha se ishin këshilluar nënat e tyre.

(Laughter)

(Të qeshura)

One girl named Mary said,

Një vajzë me emrin Mary tha,

"You asked my mother?"

"E keni pyetur nënën time?"

(Laughter)

(Të qeshura)

In contrast,

Për dallim,

Asian-American children

fëmijët aziatiko-amerikanë

performed best when they believed

performuan më së miri kur besuan

their mothers had made the choice,

se nënat e tyre kishin bërë zgjedhjen,

second best when they chose for themselves,

së dyti më së miri kur zgjodhën vetë,

and least well when it had been chosen by Miss Smith.

dhe më së paku mirë kur zgjedha ishte bërë nga zonjusha Smith.

A girl named Natsumi

Një vajzë me emrin Natsumi

even approached Miss Smith as she was leaving the room

iu afrua zonjushës Smith derisa po dilte nga dhoma

and tugged on her skirt and asked,

tërhoqi fundin e saj dhe e pyeti,

"Could you please tell my mommy

"A mund t'i tregosh nënës sime

I did it just like she said?"

se bëra ashtu siç tha ajo?"

The first-generation children were strongly influenced

Fëmijët e gjeneratës së parë ishin shumë të ndikuar

by their immigrant parents'

nga qasja ndaj zgjedhjes e

approach to choice.

prindërve të tyre imigrantë.

For them, choice was not just a way

Për ata, zgjedhja nuk ishte vetëm mënyrë

of defining and asserting

e definimit dhe paraqitjes

their individuality,

së individualitetit të tyre,

but a way to create community and harmony

por mënyrë e krijmit të komunitetit dhe harmonisë

by deferring to the choices

duke ua lënë zgjedhjet

of people whom they trusted and respected.

atyre njerëzve që u besonin dhe i respektonin më së shumti.

If they had a concept of being true to one's self,

Nëse ata kishin një koncept për të qenit i sinqertë me veten,

then that self, most likely,

atëherë vetvetja e tyre, me shumë gjasa,

[was] composed, not of an individual,

përbëhej nga, jo një individ,

but of a collective.

por një kolektiv.

Success was just as much about pleasing key figures

Suksesi kishte të bënte aq shumë të bënin të lumtur figurat e tyre kryesore

as it was about satisfying

sesa të kënaqnin

one's own preferences.

preferencat e tyre.

Or, you could say that

Ose, mund të thuash se

the individual's preferences were shaped

preferencat e individit ishin formuar

by the preferences of specific others.

nga preferencat e disa njerëzve specifikë.

The assumption then that we do best

Atëherë sugjerimi se në performojmë më së miri

when the individual self chooses

kur individi zgjedh vetë

only holds

është i vërtetë vetëm

when that self

kur vetvetja

is clearly divided from others.

është e ndarë nga të tjerët.

When, in contrast,

Kur, për dallim,

two or more individuals

dy ose më shumë individë

see their choices and their outcomes

shohin zgjedhjet e tyre dhe rezultatet e tyre

as intimately connected,

të lidhura ngushtë,

then they may amplify one another's success

atëherë ata mund të rrisin suksesin e njëri tjetrit

by turning choosing

duke e kthyer zgjedhjen

into a collective act.

në një akt kolektiv.

To insist that they choose independently

Insistimi që ata të zgjedhin vetë

might actually compromise

ndoshta edhe mund të kompromentojë

both their performance

të dyja, performancën

and their relationships.

dhe marrëdhëniet e tyre.

Yet that is exactly what

Sidoqoftë, kjo është saktësisht ajo çfarë

the American paradigm demands.

standardi amerikan kërkon.

It leaves little room for interdependence

Lejon shumë pak hapësirë për ndër-varësi

or an acknowledgment of individual fallibility.

ose pranimin e gabueshmërisë individuale.

It requires that everyone treat choice

Kërkon që secili të trajtojë zgjedhjen

as a private and self-defining act.

si një akt personal dhe vetë-percaktues.

People that have grown up in such a paradigm

Njerëzit që janë rritur me një standard të tillë

might find it motivating,

ndoshta mendojnë se është motivues

but it is a mistake to assume

por është gabim të supozohet

that everyone thrives under the pressure

se secili lulëzon nën presonin

of choosing alone.

e vetë zgjedhjes.

The second assumption which informs the American view of choice

Supozimi i dytë që informon për pikëpamjen amerikane ndaj zgjedhjes

goes something like this.

është kjo.

The more choices you have,

Sa më shumë zgjedhje që ke,

the more likely you are

aq më shumë gjasa ke të

to make the best choice.

bësh zgjedhjen më të mirë.

So bring it on, Walmart, with 100,000 different products,

Na trego çfarë ke, Walmart, me 100 mijë produkte të ndryshme,

and Amazon, with 27 million books

Amazon, me 27 milionë libra

and Match.com with -- what is it? --

dhe Match.com me -- çfarë? --

15 million date possibilities now.

15 milion takime të mundshme dashurie.

You will surely find the perfect match.

Me siguri se do ta gjeni të duhurin.

Let's test this assumption

Ta testojmë këtë supozim

by heading over to Eastern Europe.

duke shkuar në Evropën Lindore.

Here, I interviewed people

Këtu, intervistova njerëz

who were residents of formerly communist countries,

të cilët ishin banorë të ish-vendeve komuniste,

who had all faced the challenge

ku të gjithë ishin përballur me sfidën

of transitioning to a more

e tranzicionit në një

democratic and capitalistic society.

shoqëri më demokratike dhe kapitaliste.

One of the most interesting revelations

Një nga zbulimet më interesante

came not from an answer to a question,

erdhi jo nga përgjigjet në ndonjë pyetje,

but from a simple gesture of hospitality.

por nga një sjellje e thjeshtë e mikpritjes.

When the participants arrived for their interview,

Kur pjesëmarrësit erdhën për intervistë,

I offered them a set of drinks:

u ofrova pije:

Coke, Diet Coke, Sprite --

Kola, Kola dietale, Sprite --

seven, to be exact.

shtatë, saktësisht.

During the very first session,

Gjatë sesionit të parë,

which was run in Russia,

që u mbajt në Rusi,

one of the participants made a comment

një nga pjesëmarrësit bëri një koment

that really caught me off guard.

shumë të papritur për mua.

"Oh, but it doesn't matter.

"Oh, nuk ka rëndësi.

It's all just soda. That's just one choice."

Të gjitha janë pije të gazuara. Është vetëm një zgjedhje."

(Murmuring)

(Duke pëshpëritur)

I was so struck by this comment that from then on,

Aq shumë u habita nga ky koment dhe nga ky moment,

I started to offer all the participants

fillova t'u ofroja të gjithë pjesëmarrësve

those seven sodas,

ato 7 lloje të pijeve,

and I asked them, "How many choices are these?"

dhe i pyesja, "Sa zgjedhje janë këtu?"

Again and again,

Përsëri,

they perceived these seven different sodas,

ata i panë ato shtatë lloje të ndryshme të pijeve të gazuara,

not as seven choices, but as one choice:

jo si shtate zgjedhje, por si një zgjedhje:

soda or no soda.

pije e gazuar ose jo e gazuar.

When I put out juice and water

Kur solla lëng dhe ujë

in addition to these seven sodas,

përveç atyre shtatë pijeve të gazuara,

now they perceived it as only three choices --

tani ata i panë si vetëm tre zgjedhje --

juice, water and soda.

lëng, ujë dhe pije të gazuara.

Compare this to the die-hard devotion of many Americans,

Krahasoni këtë me përkushtimin e shumë amerikanëve,

not just to a particular flavor of soda,

jo vetëm ndaj një shije të veçantë të pijeve të gazuara,

but to a particular brand.

por edhe ndaj një marke të veçantë.

You know, research shows repeatedly

E dini, hulumtimet tregojnë vazhdimisht

that we can't actually tell the difference

se ne nuk mund të bëjmë dallimin

between Coke and Pepsi.

midis Kolës dhe Pepsit.

Of course, you and I know

Natyrisht, ju dhe unë e dimë se

that Coke is the better choice.

Kola është zgjedhja më e mirë.

(Laughter)

(Të qeshura)

For modern Americans who are exposed

Për amerikanët modernë që janë të ekspozuar

to more options and more ads associated with options

ndaj shumë opcioneve dhe shumë reklamave

than anyone else in the world,

më shumë se kushdo tjetër në botë,

choice is just as much about who they are

zgjedhja paraqet kush ata janë aq sa

as it is about what the product is.

paraqet edhe vetë produktin.

Combine this with the assumption that more choices are always better,

Kombinoni këtë me supozimin se më shumë zgjedhje është gjithmonë më mirë,

and you have a group of people for whom every little difference matters

dhe kemi një grup njerëzisht për të cilët çdo ndryshim i vogël ka rëndësi

and so every choice matters.

dhe çdo zgjedhje ka rëndësi.

But for Eastern Europeans,

Por për Evropianët Lindorë,

the sudden availability of all these

disponueshmëria e papritur e gjithë atyre

consumer products on the marketplace was a deluge.

produkteve në treg ishte dërrmuese.

They were flooded with choice

Ata u përmbyten me zgjedhje

before they could protest that they didn't know how to swim.

para se të mund të protestonin se nuk dinin të notonin.

When asked, "What words and images

Kur u pyet, "Çfarë fjalë dhe imazhe

do you associate with choice?"

shoqërizoni me zgjedhje?"

Grzegorz from Warsaw said,

Grzegorz nga Varshava tha,

"Ah, for me it is fear.

"Ah, për mua është frikë.

There are some dilemmas you see.

Ka disa dilema.

I am used to no choice."

Unë nuk jam mësuar me zgjedhje.

Bohdan from Kiev said,

Bohdan nga Kiev tha,

in response to how he felt about

në përgjigje se si ndihej ndaj

the new consumer marketplace,

tregut të ri të konsumatorit,

"It is too much.

"Është shumë.

We do not need everything that is there."

Ne nuk na nevojitet çdo gjë që ka aty."

A sociologist from

Një sociolog nga

the Warsaw Survey Agency explained,

Agjencioni për Hulumtime në Varshavë sqaroi,

"The older generation jumped from nothing

"Gjeneratat më të vjetra kanë kërcyer nga asgjë

to choice all around them.

në zgjedhje gjithandej.

They were never given a chance to learn

Atyre asnjëherë nuk u dha mundësia të mësonin

how to react."

si të reagonin."

And Tomasz, a young Polish man said,

Dhe Tomasz, një i ri polak tha,

"I don't need twenty kinds of chewing gum.

"Nuk më nevojiten 20 lloje çamçakëzash.

I don't mean to say that I want no choice,

Nuk dua të them se nuk dua të kem zgjedhje,

but many of these choices are quite artificial."

por shumë nga këto zgjedhje janë mjaft artificiale."

In reality, many choices are between things

Në realitet, shumë zgjedhje ka mes gjërave

that are not that much different.

që nuk janë shumë të ndryshme.

The value of choice

Vlera e zgjedhjes

depends on our ability

varet nga aftësia jonë

to perceive differences

të perceptojmë dallimet

between the options.

midis opcioneve.

Americans train their whole lives

Amerikanët trajnojnë gjatë gjithë jetës së tyre

to play "spot the difference."

të luajnë "dallo ndryshimin"

They practice this from such an early age

Ata e praktikojnë këtë nga një moshë aq e hershme

that they've come to believe that everyone

saqë tani besojnë se të gjithë

must be born with this ability.

lindin me këtë aftësi.

In fact, though all humans share

Në fakt, edhe pse të gjithë njerëzit ndajnë

a basic need and desire for choice,

nevojën bazike dhe dëshirën për zgjedhje,

we don't all see choice in the same places

jo të gjithë ne shohim zgjedhje në vendet e njejta

or to the same extent.

ose në shkallë të njejtë.

When someone can't see how one choice

Kur dikush nuk e sheh se si një zgjedhje

is unlike another,

është ndryshe nga tjetra,

or when there are too many choices to compare and contrast,

ose kur ka shumë zgjedhje për të krahasuar,

the process of choosing can be

procesi i zgjedhjes mund të jetë

confusing and frustrating.

hutues dhe frustrues.

Instead of making better choices,

Në vend të bërjes së zgjedhjes më të mirë,

we become overwhelmed by choice,

ne ndjehemi të ngulfatur nga zgjedhja,

sometimes even afraid of it.

ndonjëherë edhe të frikësuar.

Choice no longer offers opportunities,

Zgjedhja më nuk ofron mundësi,

but imposes constraints.

por imponon detyrime.

It's not a marker of liberation,

Nuk paraqet ndjenjë çlirimi,

but of suffocation

por ndjenjë se të zihet fryma

by meaningless minutiae.

nga imtësira të pakuptimta.

In other words,

Me fjalë të tjera,

choice can develop into the very opposite

zgjedhja mund të zhvillohet në krejtësisht të kundërtën

of everything it represents

e çdo gjëje që paraqet

in America

në Amerikë

when it is thrust upon those

kur ju jepet atyre që nuk

who are insufficiently prepared for it.

janë shumë të gatshëm për të.

But it is not only other people

Por nuk janë vetëm njerzit e tjerë

in other places

në vendet tjera

that are feeling the pressure

që po ndjejnë presionin

of ever-increasing choice.

e zgjedhjeve që gjithnjë po rriten.

Americans themselves are discovering

Vetë amerikanët po zbulojnë

that unlimited choice

se zgjedhja e pafund

seems more attractive in theory

është më tërheqëse në teori

than in practice.

sesa praktikë.

We all have physical, mental

Ne të gjithë kemi limite fizike, mentale

and emotional (Laughter) limitations

dhe emocionale (të qeshura)

that make it impossible for us

që e bën të pamundur për ne

to process every single choice we encounter,

të procesojmë secilën zgjedhje që na ofrohet,

even in the grocery store,

edhe në një dyqan ushqimesh,

let alone over the course of our entire lives.

lëre më gjatë gjithë jetës sonë.

A number of my studies have shown

Një numër studimesh që kam bërë kanë treguar

that when you give people 10 or more options

se kur ju jep njerëzve 10 apo më shumë opcione

when they're making a choice, they make poorer decisions,

kur ata janë duke bërë një zgjedhje, ata marrin vendime më të gabuara,

whether it be health care, investment,

qoftë rreth shëndetit, investimeve,

other critical areas.

fusha tjera kritike.

Yet still, many of us believe

Megjithatë, shumë prej nesh besojnë

that we should make all our own choices

se ne vetë duhet të bëjmë zgjedhjet tona

and seek out even more of them.

dhe të kërkojmë edhe më shumë prej tyre.

This brings me to the third,

Kjo më sjell tek supozimi i tretë

and perhaps most problematic, assumption:

dhe ndosha më problematiku:

"You must never

"Asnjëhere mos i thuaj

say no to choice."

jo zgjedhjes."

To examine this, let's go back to the U.S.

Për ta studjuar këtë, le të kthehemi në SHBA

and then hop across the pond to France.

dhe pastaj të kalojmë në Francë.

Right outside Chicago,

Në rrethinat e Çikagos,

a young couple, Susan and Daniel Mitchell,

një çift i ri, Susan dhe Daniel Mitchell,

were about to have their first baby.

po prisnin fëmijën e tyre të parë.

They'd already picked out a name for her,

Ata edhe kishin zgjedhur emrin për të,

Barbara, after her grandmother.

Barbara, nga gjyshja e saj.

One night, when Susan was seven months pregnant,

Një natë, kur Susana ishte 7 muajshe shtatëzënë,

she started to experience contractions

filloi të ndjente shtrëngime

and was rushed to the emergency room.

dhe me nxitim u dërgua në dhomën e emergjencës.

The baby was delivered through a C-section,

Foshnja u lind me prerje cezariane,

but Barbara suffered cerebral anoxia,

por Barbara pati anoksia cerebrale,

a loss of oxygen to the brain.

mungesë oksigjeni në tru.

Unable to breathe on her own,

E paaftë të merrte vetë frymë,

she was put on a ventilator.

ajo u vë në ventilator.

Two days later,

Dy ditë më vonë,

the doctors gave the Mitchells

mjekët i dhanë familjes Mitchells

a choice:

një zgjedhje:

They could either remove Barbara

Ata ose do mund ta largonin Barbarën

off the life support,

nga tubat

in which case she would die within a matter of hours,

në ç'rast ajo do të vdiste brenda disa orëve,

or they could keep her on life support,

ose ata do mund ta mbanin ashtu

in which case she might still die

në ç'rast ajo prapë mund të vdesi

within a matter of days.

brenda disa ditëve.

If she survived, she would remain

Po të mbijetonte, ajo do të mbetej

in a permanent vegetative state,

në gjendje permanente vegjetative,

never able to walk, talk

kurrë s'do mund të ecte, të fliste

or interact with others.

as të bashkëvepronte me të tjerët.

What do they do?

Çfarë bëjnë ata?

What do any parent do?

Çfarë bën çdo prind?

In a study I conducted

Në një studim që bëra me

with Simona Botti and Kristina Orfali,

Simona Botti dhe Kristina Orfali,

American and French parents

prindë amerikanë dhe francezë

were interviewed.

janë intervistuar.

They had all suffered

Ata të gjithë kishin

the same tragedy.

kaluar të njejtën tragjedi.

In all cases, the life support was removed,

Në secilin rast, prindërit kishin vendosur të hiqnin tubat

and the infants had died.

dhe foshnjet kishin vdekur.

But there was a big difference.

Por kishte një dallim shumë të madh.

In France, the doctors decided whether and when

Në Francë, mjekët vendosnin a do të hiqnin dhe kur

the life support would be removed,

do të hiqnin tubat,

while in the United States,

kurse në SHBA,

the final decision rested with the parents.

vendimi final mbetej me prindërit.

We wondered:

Ne pyetëm veten:

does this have an effect on how the parents

a afekton kjo mënyrën se si prindërit

cope with the loss of their loved one?

përballen më humbjen e të dashurit të tyre?

We found that it did.

Ne mësuam se e afektonte.

Even up to a year later,

Edhe pas një viti,

American parents

prindërit amerikanë

were more likely to express negative emotions,

kishin më shumë gjasa të shprehnin emocione negative

as compared to their French counterparts.

sesa prindërit francezë.

French parents were more likely to say things like,

Prindërit francezë kishin më shumë gjasa të thonin gjëra të tilla si,

"Noah was here for so little time,

"Noah ishte këtu për as kohë të shkurtër,

but he taught us so much.

por ai na mësoi aq shumë.

He gave us a new perspective on life."

Ai na dha një perspektivë të re mbi jetën."

American parents were more likely to say things like,

Prindërit amerikanë kishin më shumë gjasa të thonin gjëra si,

"What if? What if?"

"Çfarë nëse? Çfarë nëse?"

Another parent complained,

Një prind tjetër u ankua,

"I feel as if they purposefully tortured me.

"Ndjehem sikur ata me qëllim më torturuan.

How did they get me to do that?"

Si më shtyne që ta bëja atë?"

And another parent said,

Dhe një prind tjetër tha,

"I feel as if I've played a role

"Ndjehem sikur kam marrë pjesë

in an execution."

në një ekzekutim."

But when the American parents were asked

Por kur prindërit amerikanë u pyetën

if they would rather have had

nëse do preferonin që

the doctors make the decision,

mjekët të merrnin atë vendim,

they all said, "No."

ata të gjithë thanë, "Jo."

They could not imagine

Ata nuk e imagjonin dot

turning that choice over to another,

t'ia jepnin atë zgjedhje një tjetri,

even though having made that choice

edhe pse ta bënin bënin vetë atë zgjedhje

made them feel trapped,

i bëri ata të ndjeheshin në kurth,

guilty, angry.

fajtorë, të hidhëruar.

In a number of cases

Në një numër rastesh

they were even clinically depressed.

ata kishin rënë në depresion klinik.

These parents could not contemplate

Këta prindër nuk mund ta imagjinon

giving up the choice,

ta dorëzonin zgjedhjen,

because to do so would have gone contrary

sepse po ta bënin një gjë të tillë do ishte kundër

to everything they had been taught

çdo gjëje që ata kishin mësuar

and everything they had come to believe

dhe çdo gjë që kishin besuar

about the power

rreth fuqisë

and purpose of choice.

dhe qëllimit të zgjedhjes.

In her essay, "The White Album,"

Në esenë e saj, "Albumi i bardhë"

Joan Didion writes,

Joan Didion shkruan,

"We tell ourselves stories

"Ne i tregojmë vetes storje

in order to live.

për të jetuar.

We interpret what we see,

Ne interpretojmë çfarë shohim,

select the most workable

selektojmë më të realizueshmen

of the multiple choices.

nga zgjedhjet e shumta.

We live entirely by the imposition

Ne jetojmë plotësisht nga imponimi

of a narrative line

i një linje tregimi

upon disparate images,

mbi imazhe të ndryshme,

by the idea with which we have learned to freeze

nga ideja me të cilën ne kemi mësuar të ngrijmë

the shifting phantasmagoria,

fantasmagorinë lëvizëse

which is our actual experience."

që është përvoja jonë aktuale."

The story Americans tell,

Storja që amerikanët e tregojnë,

the story upon which

storja ku mbështetet

the American dream depends,

ëndërra amerikane,

is the story of limitless choice.

është storja e zgjedhjes së pafund.

This narrative

Kjo premton

promises so much:

aq shumë:

freedom, happiness,

liri, lumturi,

success.

sukses.

It lays the world at your feet and says,

Ta dorëzon botën para këmbëve tua dhe thotë,

"You can have anything, everything."

"Mund të kesh çfarëdo, çdo gjë."

It's a great story,

"Është storje e mrekullueshme,

and it's understandable why they would be reluctant

dhe është e kuptueshme pse ata do hezitonin

to revise it.

ta rishikonin atë.

But when you take a close look,

Por kur e shikoni nga afër,

you start to see the holes,

fillon të shohësh vrimat,

and you start to see that the story

dhe fillon të kuptosh se storja

can be told in many other ways.

mund të tregohet në shumë mënyra tjera.

Americans have so often tried to

Amerikanët shumë shpesh kanë provuar

disseminate their ideas of choice,

të përhapin idetë e tyre për zgjedhjen

believing that they will be, or ought to be,

duke besuar se ato do të ishin, ose do duhej të ishin,

welcomed with open hearts and minds.

të mirëseardhura me zemra dhe mendje të hapura.

But the history books and the daily news tell us

Por librat e historisë dhe lajmet e përditshme na tregojnë

it doesn't always work out that way.

se jo gjithmonë funksionon ashtu.

The phantasmagoria,

Fantazmagoria,

the actual experience that we try to understand

përvoja akutale që ne mundohemi ta kuptojmë

and organize through narrative,

dhe ta organizojmë përmes tregimit,

varies from place to place.

ndryshon nga vendi në vend.

No single narrative serves the needs

Asnjë tregim nuk mund t'u shërbejë nevojave

of everyone everywhere.

të secilit kudo.

Moreover, Americans themselves

Gjithashtu, vetë Amerikanët

could benefit from incorporating

do mund të përfitonin duke inkorporuar

new perspectives into their own narrative,

perspektiva të reja në tregimin e tyre,

which has been driving their choices

që ka drejtuar zgjedhjet e tyre

for so long.

për një kohë aq të gjatë.

Robert Frost once said that,

Robert Frost kishte thënë,

"It is poetry that is lost in translation."

"Është poezia ajo që humbet në përkthim."

This suggests that

Kjo sugjeron se

whatever is beautiful and moving,

çfarëdo që është e bukur dhe lëviz,

whatever gives us a new way to see,

çfarëdo që na jep ne një mënyrë të re për të parë,

cannot be communicated to those

nuk mund t'u komunikohet atyre

who speak a different language.

që flasin një gjuhë tjetër.

But Joseph Brodsky said that,

Por Joseph Brodsky ka thënë se,

"It is poetry

"Është poezia

that is gained in translation,"

ajo që fitohet nga një përkthim,"

suggesting that translation

duke sugjeruar se përkthimi

can be a creative,

mund të jetë një akt kreativ,

transformative act.

dhe transformativ.

When it comes to choice,

Kur kemi të bëjmë me zgjedhje,

we have far more to gain than to lose

ne kemi më shumë për të fituar sesa për të humbur

by engaging in the many

duke u përfshirë në shumë

translations of the narratives.

përkthime të tregimeve.

Instead of replacing

Në vend të zëvendësojmë

one story with another,

një storje me një tjetër,

we can learn from and revel in

ne mund të mësojmë dhe t'i gëzohemi

the many versions that exist

versioneve të shumta që ekzistojnë

and the many that have yet to be written.

dhe shumë prej tyre që akoma kanë për t'u shkruar.

No matter where we're from

Nuk ka rëndësi nga vjen

and what your narrative is,

apo cila është storja jote,

we all have a responsibility

ne të gjithë kemi përgjegjësi

to open ourselves up to a wider array

ta hapim veten ndaj një fushe të gjerë

of what choice can do,

të asaj se çfarë mund të bëjë zgjedhja,

and what it can represent.

dhe se çfarë mund të paraqesë.

And this does not lead to

Dhe kjo nuk çon në

a paralyzing moral relativism.

një relativizëm moral paralizues.

Rather, it teaches us when

Më sakt, na mëson ne kur

and how to act.

dhe si të veprojmë.

It brings us that much closer

Na afron aq shumë me njëri tjetrin

to realizing the full potential of choice,

sa të mund të realizojmë plotësisht potencialin e zgjedhjes

to inspiring the hope

të inspirojmë shpresë

and achieving the freedom

dhe të fitojmë lirinë

that choice promises

që zgjedhja premton

but doesn't always deliver.

por jo gjithmonë e ofron.

If we learn to speak to one another,

Nëse mësojmë të flasim me njëri tjetrin.

albeit through translation,

edhe përmes përkthimit,

then we can begin to see choice

atëherë ne do mund të fillojmë ta shohim zgjedhjen

in all its strangeness,

në gjithë çuditshmërinë e saj,

complexity

kompleksitetin

and compelling beauty.

dhe bukurinë e jashtëzakonshme.

Thank you.

Faleminderit.

(Applause)

(Duartrokitje)

Bruno Giussani: Thank you.

Bruno Giussani: Faleminderit.

Sheena, there is a detail about your biography

Sheena, ka një detaj sa i përket biografisë tënde

that we have not written in the program book.

të cilin nuk e kemi shkruar në librin e programit.

But by now it's evident to everyone in this room. You're blind.

Por deri tani është e qartë për të gjithë në këtë dhomë. Ti je e verbër.

And I guess one of the questions on everybody's mind is:

Dhe mendoj se një nga pyetjet në mendjen e secilit është:

How does that influence your study of choosing

Si ndikon ajo në studimin tënd të zgjedhjes

because that's an activity

sepse ajo është një aktivitet

that for most people is associated with visual inputs

që për shumicën e njerëzve asociohet me informata visuale

like aesthetics and color and so on?

si estetika dhe ngjyra e kështu me rradhë?

Sheena Iyengar: Well, it's funny that you should ask that

Sheena Iyengar: Është çuditshme që pyet për këtë

because one of the things that's interesting about being blind

sepse një nga gjërat interesante e të qenit i verbër

is you actually get a different vantage point

është se në fakt ti ke një avantazh

when you observe the way

kur shikon mënyrën se si

sighted people make choices.

njerëzit që shohin bëjnë zgjedhje.

And as you just mentioned, there's lots of choices out there

Dhe siç e përmende më herët, ka shumë zgjedhje që

that are very visual these days.

janë shumë vizuale këto ditë.

Yeah, I -- as you would expect --

Po, mund ta imagjinoni se unë

get pretty frustrated by choices

mjat frustrohem nga zgjedhjet

like what nail polish to put on

si përshembul çfarë manikyri të përdor

because I have to rely on what other people suggest.

sepse më duhet të mbështetem tek çfarë më sugjerojnë të tjerët.

And I can't decide.

Dhe unë nuk mund të vendos.

And so one time I was in a beauty salon,

Kështu një herë isha në një sallon bukurie,

and I was trying to decide between two very light shades of pink.

dhe po mundohesha të vendosja mes dy nuancave shumë të lehta të ngjyrës rozë.

And one was called "Ballet Slippers."

Dhe njëra quhet "Pantofla baleti."

And the other one was called "Adorable."

Tjetra quhej "E adhurueshme."

(Laughter)

(Të qeshura)

And so I asked these two ladies,

Kështu pyeta dy zonja,

and the one lady told me, "Well, you should definitely wear 'Ballet Slippers.'"

dhe njëra më tha, "Duhet patjetër të përdorësh nuancën "Pantofla e Baletit."

"Well, what does it look like?"

"Më thuaj si duket?"

"Well, it's a very elegant shade of pink."

"Është një nuancë shumë elegante e rozës."

"Okay, great."

"Shumë mirë."

The other lady tells me to wear "Adorable."

Zonja tjetër më tha të përdorja nuancën "E Adhurueshme".

"What does it look like?"

"Si duket"

"It's a glamorous shade of pink."

"Është një nuancë magjepsëse e rozës."

And so I asked them, "Well, how do I tell them apart?

Dhe kështu i pyeta, "Por si mund t'i dalloj?

What's different about them?"

Çfarë është ndryshe rreth tyre?"

And they said, "Well, one is elegant, the other one's glamorous."

Dhe ato thanë, "Ja, njëra është elegante, tjetra është magjepsëse."

Okay, we got that.

Mirë, e kuptuam këtë.

And the only thing they had consensus on:

Dhe e vetmja gjë për të cilën pajtoheshin:

well, if I could see them, I would

po të mund të shihja do të mund

clearly be able to tell them apart.

t'i dalloja nga njëra tjetra.

(Laughter)

(Të qeshura)

And what I wondered was whether they were being affected

Dhe po pyesja veten nëse ato ishin ndikuar nga

by the name or the content of the color,

emri apo përmbajtja e ngjyrës,

so I decided to do a little experiment.

kështu vendosa të bëja një eksperiment të vogël.

So I brought these two bottles of nail polish into the laboratory,

I solla këto dy shishe të vogla manikyri në laborator,

and I stripped the labels off.

dhe ua hoqa etiketat.

And I brought women into the laboratory,

Solla gra në laborator,

and I asked them, "Which one would you pick?"

dhe i pyeta, "Cilën do ta zgjedhje?"

50 percent of the women accused me of playing a trick,

50 përqind e grave më akuzuan se po i mashtroja

of putting the same color nail polish

duke vendosur manikyrin e ngjyrës së njejtë

in both those bottles.

në të dy shishet.

(Laughter)

(Të qeshura)

(Applause)

(Duartrokitje)

At which point you start to wonder who the trick's really played on.

Në këtë pikë fillon e mendon se kush me të vërtetë po mashtrohet.

Now, of the women that could tell them apart,

Tani, nga gratë që mund ta bënin dallimin,

when the labels were off, they picked "Adorable,"

kur etiketat ishin të hequra, ato zgjodhën nuancën "E adhurueshme,"

and when the labels were on,

dhe kur etiketat nuk ishin të hequra,

they picked "Ballet Slippers."

ato zgjodhën nuancën "Pantoflat e baletit"

So as far as I can tell,

Dhe për aq sa mund të them,

a rose by any other name

një trëndafil më çfarëdo emri

probably does look different

me siguri duket ndryshe

and maybe even smells different.

e ndoshta edhe mban erë ndryshe.

BG: Thank you. Sheena Iyengar. Thank you Sheena.

BG: Faleminderit. Sheena Iyengar. Faleminderit Sheena.

(Applause)

(Duartrokitje)