Can we eat to starve cancer? | William Li

Translator: Idriz Merovci Reviewer: Alisa Xholi

Good afternoon.

Mirëdita,

There's a medical revolution happening all around us,

Një revolucion mjekësor është duke ndodhur përreth nesh,

and it's one that's going to help us conquer

dhe ky revolucion do të na ndihmoj t'i mposhtim

some of society's most dreaded conditions,

disa prej sëmundjeve më të frikshme të shoqërisë,

including cancer.

përfshirë kancerin.

The revolution is called angiogenesis,

Ky revolucion quhet angiogjeneza,

and it's based on the process that our bodies use to grow blood vessels.

dhe bazohet në proceset të cilat trupi

ynë i përdorë për zhvillimin e enëve(të reja) të gjakut

So why should we care about blood vessels?

Shtrohet pyetja-"perse duhet ne të interesohemi për enët e gjakut?"

Well, the human body is literally packed with them --

Epo, trupi ynë në të vërtetë është i paketuar me to:

60,000 miles worth in a typical adult.

96.000 km enë të gjakut gjenden në një të rritur tipik.

End to end, that would form a line that would circle the earth twice.

Nga njëri skaj në tjetrin, do formohej një litar

që do t'i sillej Tokës dy herë.

The smallest blood vessels are called capillaries.

Enët më të vogla të gjakut quhen kapilarë.

We've got 19 billion of them in our bodies.

ne kemi 19 miliardë kapilarë në trupin tonë.

And these are the vessels of life,

Dhe këto janë ENËT E JETËS, dhe

and as I'll show you, they can also be the vessels of death.

siç do të iu prezantoj,

ato mund të jenë edhe ENËT E VDEKJES.

Now, the remarkable thing about blood vessels

Një karakteristikë e veçantë e enëve të gjakut

is that they have this ability

është se ato kanë aftësinë

to adapt to whatever environment they're growing in.

të adaptohen në çfarëdo ambienti ku rriten.

Për shembull, në mëlçi formojnë kanale

For example, in the liver, they form channels to detoxify the blood;

për detoksifikimin e gjakut;

in the lungs, they line air sacs for gas exchange.

në mushkëri mbështjellin alveolet për shkëmbimin e gazrave;

In muscle, they corkscrew,

në muskuj përdridhen ashtu që muskujt mund të kontrahohen

so that muscles can contract without cutting off circulation.

pa e ndërprerë qarkullimin e gjakut;

And in nerves, they course along like power lines,

dhe në nerva shtrihen përgjatë si tela elektrik,

keeping those nerves alive.

duke mbajtur nervat të gjallë.

We get most of these blood vessels

Shumica e enëve të gjakut krijohen

when we're actually still in the womb.

gjersa jemi ende në mitër,

E kjo do të thotë se tek të rriturit,

And what that means is that as adults,

blood vessels don't normally grow.

enët e gjakut normalisht nuk rriten.

Except in a few special circumstances.

Përveç në disa rrethana speciale!

In women, blood vessels grow every month,

Te gratë, enët e gjakut rriten çdo muaj

to build the lining of the uterus.

për të ndërtuar shtresën e brendshme të mitrës;

During pregnancy, they form the placenta,

gjatë shtatzënisë, ato formojnë placentën,

which connects mom and baby.

e cila lidh nënën me frytin.

And after injury, blood vessels actually have to grow under the scab

Gjithashtu pas lëndimit, enët e gjakut

në fakt rriten nën koren e plagës

in order to heal a wound.

me qëllim të shërimit të plagës.

And this is actually what it looks like,

Dhe kjo është në fakt se si duket,

hundreds of blood vessels, all growing toward the center of the wound.

qindra enë të gjakut

të gjitha duke u rritur drejt qendrës së plagës

So the body has the ability to regulate

Pra, trupi ka aftësinë për të rregulluar

the amount of blood vessels that are present at any given time.

sasinë e enëve të gjakut që janë prezente në një moment kohor.

It does this through an elaborate and elegant system of checks and balances,

E kryen këtë përmes një sistemi elaborues

dhe elegant të kontrollës dhe baraspeshës,

stimulators and inhibitors of angiogenesis,

stimuluesve dhe inhibuesve të angiogjenezës,

such that, when we need a brief burst of blood vessels,

ashtu që, kur na duhet shpejt një sasi e enëve të gjakut,

the body can do this by releasing stimulators,

trupi e realizon këtë duke liruar stimulatorët,

proteins called angiogenic factors,

proteinat e quajtura faktorët angiogjenik

that act as natural fertilizer, and stimulate new blood vessels to sprout.

që veprojnë si fertilizues natyral

dhe stimulojnë enët e gjakut të lëshojnë degë.

When those excess vessels are no longer needed,

Dhe kur këto enë tepricë nuk na duhen më,

the body prunes them back to baseline,

trupi i krasit ato në nivel të normales

using naturally-occurring inhibitors of angiogenesis.

duke përdorur inhibitorët natyral të angiogjenezës.

There are other situations where we start beneath the baseline,

Tash, ka situata kur fillojmë nën nivelin normal

dhe duhet të krijojmë enë të reja për të arritur në nivel normal--

and we need to grow more blood vessels, just to get back to normal levels --

për shembull, pas lëndimit--

for example, after an injury --

dhe trupi mund ta bëj këtë gjithashtu,

and the body can do that too, but only to that normal level,

por vetëm deri në nivelin normal,

that set point.

te pika e caktuar.

But what we now know, is that for a number of diseases,

Po ajo çka dimë tash, është se për një numër sëmundjesh,

there are defects in the system,

ka defekte në sistem

where the body can't prune back extra blood vessels,

ku trupi nuk mund ti krasit enët e gjakut tepricë

or can't grow enough new ones in the right place at the right time.

ose nuk mund të krijoj të reja

në vendin e duhur, në kohën e duhur.

And in these situations, angiogenesis is out of balance.

Dhe në këso situata, angiogjeneza

është jashtë balancit.

And when angiogenesis is out of balance,

Dhe kur angiogjeneza është jashtë balancit,

a myriad of diseases result.

një miriadë e sëmundjeve rezultojnë.

For example, insufficient angiogenesis -- not enough blood vessels --

Për shembull, angiogjeneza e pamjaftueshme--

pra nuk ka enë gjaku mjaftueshëm--

leads to wounds that don't heal, heart attacks,

shpie tek plagët të cilat nuk shërohen, ataqet në zemër,

legs without circulation, death from stroke,

këmbët pa qarkullim, vdekja nga sulmi në tru,

nerve damage.

dëmtimet nervore.

And on the other end, excessive angiogenesis --

Kurse në anën tjetër, edhe angiogjeneza e tepërt--

shumë enë gjaku--nxit sëmundje,

too many blood vessels -- drives disease,

and we see this in cancer, blindness,

dhe këtë e shohim te kanceri, verbërimi,

arthritis, obesity, Alzheimer's disease.

artriti, obeziteti,

sëmundja e Alz'heimer.

In total, there are more than 70 major diseases

Në total, janë mbi 70 sëmundje të rënda

affecting more than a billion people worldwide,

që prekin më shumë se një miliardë njerëz në botë

that all look on the surface to be different from one another,

të cilat sipërfaqësisht duken të jenë të ndryshme nga njëra-tjetra,

por që në fakt ndajnë

but all actually share abnormal angiogenesis

angiogjenezën anormale

as their common denominator.

si emërues të përbashkët

And this realization is allowing us to re-conceptualize

Dhe ky përfundim na mundëson neve

të rikonceptojmë

the way that we actually approach these diseases,

mënyrën se si iu qasemi këtyre sëmundjeve

by controlling angiogenesis.

duke kontrolluar angiogjenezën.

Now, I'm going to focus on cancer,

Tash do të fokusohem tek kanceri

because angiogenesis is a hallmark of cancer --

sepse angiogjeneza është hallkë e kancerit,

every type of cancer.

çdo tipi të kancerit

So here we go.

Pra ja ku jemi.

This is a tumor: dark, gray, ominous mass growing inside a brain.

Ky është një tumor: masë ogurzezë, e errët, ngjyrë gri,

duke u rritur brenda trurit.

And under the microscope,

Dhe nën mikroskop, mund të shihni

you can see hundreds of these brown-stained blood vessels,

me qindra të këtyre enëve të gjakut të ngjyrosura ngjyrë kafe,

capillaries that are feeding cancer cells,

kapilarë që janë duke i ushqyer qelizat kanceroze,

bringing oxygen and nutrients.

duke iu dërguar oksigjen dhe ushqim.

But cancers don't start out like this,

Mirëpo, kancerët nuk fillojnë kështu.

and in fact, cancers don't start out with a blood supply.

Dhe, në fakt kancerët nuk fillojnë

me furnizim me gjak.

They start out as small, microscopic nests of cells,

Ata fillojnë si një fole qelizash të vogla mikroskopike

that can only grow to one half a cubic millimeter in size.

të cilat mund të rriten vetëm deri

gjysmë milimetri kub në madhësi;

That's the tip of a ballpoint pen.

kjo është sa maja e lapsit.

Then they can't get any larger because they don't have a blood supply,

Pastaj ato nuk mund të rriten më shumë ngase nuk kanë furnizim me gjak,

ashtuqë nuk kanë oksigjen dhe ushqim të mjaftueshëm.

so they don't have enough oxygen or nutrients.

In fact, we're probably forming these microscopic cancers

Në fakt, me gjasë ne formojmë këso

kancere mikroskopike në trupin tonë gjatë gjithë kohës.

all the time in our body.

Autopsy studies from people who died in car accidents

Studimet e autopsisë së njerëzve që kanë vdekur në aksidentet automobilistike

have shown that about 40 percent of women between the ages of 40 and 50

kanë treguar se 40% e femrave

në mes moshës 40 dhe 50 vjeçare

actually have microscopic cancers in their breasts.

në fakt kanë kancere mikroskopike

në gjinjtë e tyre,

About 50 percent of men in their 50s and 60s

rreth 50% e meshkujve në të 50-tat dhe 60-tat

have microscopic prostate cancers,

kanë kancere mikroskopike të prostatës

and virtually 100 percent of us, by the time we reach our 70s,

dhe virtualisht krejt ne,

në kohën kur të arrijmë të 70-tat,

will have microscopic cancers growing in our thyroid.

do të kemi kancere mikroskopike duke u rritur në gjëndrën tiroide.

Yet, without a blood supply,

Mirëpo, pa furnizim me gjak,

most of these cancers will never become dangerous.

shumica e këtyre kancereve

asnjëherë nuk do të bëhen të rrezikshëm.

Dr. Judah Folkman, who was my mentor

Dr. Judah Folkman, e cila ishte mentorja ime

and who was the pioneer of the angiogenesis field,

dhe e cila ishte pioniere në fushën e angiogjenezës

once called this "cancer without disease."

njëherë e pat quajtur këtë "kancer pa sëmundje".

So the body's ability to balance angiogenesis,

Andaj, aftësia e trupit për të balancuar angiogjenezën,

when it's working properly,

kur funksionon në rregull

prevents blood vessels from feeding cancers.

pengon enët e gjakut për të ushqyer kancerët.

And this turns out to be

Dhe ky duket të jetë

one of our most important defense mechanisms

një prej mekanizmave mbrojtës më të rëndësishëm

against cancer.

kundër kancerit.

In fact, if you actually block angiogenesis

Në fakt, nëse ju bllokoni angiogjenezën

and prevent blood vessels from ever reaching cancer cells,

dhe pengoni enët e gjakut për mos të arritur asnjëherë tek qelizat kanceroze,

tumoret thjeshtë nuk mund të rriten.

tumors simply can't grow up.

But once angiogenesis occurs,

Mirëpo, njëherë kur angiogjeneza të ndodh,

cancers can grow exponentially.

kancerët mund të rriten eksponencialisht.

And this is actually how a cancer goes from being harmless,

Dhe kjo është në fakt mënyra se si

një kancer kalon prej një kanceri të padëmshëm

to being deadly.

në një vdekjeprurës

Cancer cells mutate,

Qelizat kanceroze pësojnë mutacione

and they gain the ability to release lots of those angiogenic factors,

dhe fitojnë aftësinë e lirimit të shumë

nga këta faktorët angiogjenik, fertilizuesve natyral,

natural fertilizer,

that tip the balance in favor of blood vessels invading the cancer.

të cilët e zhvendosin balancin në favor të enëve të reja të gjakut

duke pushtuar kancerin

And once those vessels invade the cancer,

Dhe njëherë kur këto enë ta kenë pushtuar kancerin,

it can expand, it can invade local tissues,

kanceri mund të rritet, të pushtoj indet fqinje.

and the same vessels that are feeding tumors

Dhe të njëjtat enë të cilat e ushqejnë tumorin

allow cancer cells to exit into the circulation as metastases.

iu mundësojnë qelizave kanceroze të kalojnë në qarkullimin e gjakut

dhe metastazojnë.

And unfortunately, this late stage of cancer

Dhe fatkeqësisht, kjo fazë e vonshme e kancerit

is the one at which it's most likely to be diagnosed,

është ajo që me gjasë

më së shpeshti diagnostifikohet,

when angiogenesis is already turned on,

kur angiogjeneza veç është aktivizuar

and cancer cells are growing like wild.

dhe qelizat kanceroze janë duke u shumuar si të çmendura.

So, if angiogenesis is a tipping point

Andaj, nëse angiogjeneza

paraqet kufirin në mes

between a harmless cancer and a harmful one,

një kanceri të padëmshëm dhe atij të dëmshëm,

then one major part of the angiogenesis revolution

atëherë, një pjesë e madhe e revolucionit të angiogjenezës

is a new approach to treating cancer

është qasja e re në trajtimin e kancerit

by cutting off the blood supply.

duke ndërprerë furnizimin me gjak.

We call this antiangiogenic therapy,

E quajmë këtë terapia antiangiogjenike,

and it's completely different from chemotherapy,

dhe është në tërësi e ndryshme nga hemoterapia

because it selectively aims

sepse në mënyrë selektive ka në shënjestër

at the blood vessels that are feeding the cancers.

enët e gjakut të cilat ushqejnë kancerët.

We can do this because tumor blood vessels are unlike normal, healthy vessels

Dhe ne mund ta bëjmë këtë ngase,

enët tumorale të gjakut nuk janë të ngjashme me enët

e shëndosha, normale që i shohim gjetiu në organizëm:

we see in other places of the body --

they're abnormal, they're very poorly constructed,

Ato janë anormale:

të ndërtuara shumë dobët:

and because of that, they're highly vulnerable

dhe për shkak të kësaj, janë jashtëzakonisht

to treatments that target them.

të ndjeshme ndaj trajtimeve që i shënjestrojnë ato.

In effect, when we give cancer patients antiangiogenic therapy --

Në fakt, kur pacientëve me kancer

iu japim terapi antiangiogjenike--

here, an experimental drug for a glioma,

këtu p.sh., një ilaç eksperimental për gliomën,

which is a type of brain tumor --

i cili është një tip i tumorit të trurit--

you can see that there are dramatic changes that occur

mund të shihni se ndodhin ndryshime dramatike

when the tumor is being starved.

kur tumori është i deprivuar nga ushqimi.

Here's a woman with a breast cancer,

Këtu është një grua me kancer të gjirit

being treated with the antiangiogenic drug called Avastin,

e trajtuar me barin antiangiogjenik të quajtur Avastin,

which is FDA approved.

i aprovuar nga FDA-ja.

And you can see that the halo of blood flow

Siç mund të shihni, haloja e qarkullimit të gjakut

disappears after treatment.

zhduket pas trajtimit.

Well, I've just shown you two very different types of cancer

Pra, ju kam prezantuar

dy raste të ndryshme të kancerit,

that both responded to antiangiogenic therapy.

të cilat kanë reaguar ndaj terapisë antiangiogjenike.

So a few years ago, I asked myself,

Para disa vitesh, pyeta vetën:

"Can we take this one step further and treat other cancers,

"A mund ta ngrisim këtë një hap më tutje

dhe trajtojmë edhe kancerët tjerë,

even in other species?"

qoftë edhe tek speciet tjera?"

So here is a nine year-old boxer named Milo,

Epo, ja ku është një qen bokser 9-vjeçar i quajtur Majlo

who had a very aggressive tumor

i cili kishte një tumor shumë agresiv

called a malignant neurofibroma growing on his shoulder.

në krahun e tij, i quajtur neruofibroma malinje.

It invaded into his lungs.

Ky kancer përfshiu mushkëritë e tij.

His veterinarian only gave him three months to live.

Veterinari i tij i dha tre muaj jetë.

So we created a cocktail of antiangiogenic drugs

Andaj ne e trajtuam me një koktej të barërave antiangiogjenike

that could be mixed into his dog food,

të cilat mund të kombinoheshin në ushqimin e tij,

as well as an antiangiogenic cream,

e gjithashtu edhe si kremë antiangiogjenike

that could be applied on the surface of the tumor.

e cila mund të përdorej në sipërfaqe të tumorit.

And within a few weeks of treatment,

Dhe brenda disa javëve të trajtimit,

we were able to slow down that cancer's growth,

ne arritëm të ngadalësojmë rritjen e kancerit

such that we were ultimately able to extend Milo’s survival

ashtuqë përfundimisht ne zgjatëm mbijetesën e tij

to six times what the veterinarian had initially predicted,

6 herë më shumë sesa kishte parashikuar veterinari i tij,

all with a very good quality of life.

dhe me një kualitet shumë të mirë të jetës.

And we've subsequently treated more than 600 dogs.

Rrjedhimisht, ne trajtuam mbi 600 qenë.

We have about a 60 percent response rate,

Shkalla e reagimit dhe përmirësimit të mbijetesës

and improved survival for these pets

është përafërsisht 60%

that were about to be euthanized.

që ishin në proces të eutanazisë (vrasje nga mëshira).

So let me show you a couple of even more interesting examples.

Andaj, më lejoni të iu tregoj disa

shembuj edhe më interesant.

This is 20-year-old dolphin living in Florida,

Ky është një delfin 20-vjeçar që jeton në Florida,

and she had these lesions in her mouth

dhe ajo kishte këto lezione në gojën e saj,

that, over the course of three years,

të cilat gjatë një periudhe 3-vjeçare,

developed into invasive squamous cell cancers.

u zhvilluan në qeliza kanceroze skuamoze invazive.

So we created an antiangiogenic paste.

Dhe ne e trajtuam me pastë antiangiogjenike.

We had it painted on top of the cancer three times a week.

Pastën e aplikonim në sipërfaqe të kancerit,

tri herë në javë.

And over the course of seven months,

Dhe gjatë periudhës prej disa muajsh,

the cancers completely disappeared,

kanceri u zhduk plotësisht,

and the biopsies came back as normal.

dhe biopsitë rezultuan negative(normale).

Here's a cancer growing on the lip

Ja ku kemi një kancer duke u rritur në buzën e

of a Quarter Horse named Guinness.

kalit Wuarter me emrin Guinis.

It's a very, very deadly type of cancer called an angiosarcoma.

Është një kancer jashtëzakonisht vdekjeprurës që quhet angiosarkoma.

It had already spread to his lymph nodes,

Ky kancer tashmë ishte është shpërndarë në nyjet limfatike të tija,

so we used an antiangiogenic skin cream for the lip,

ashtuqë ne përdorëm kremë lëkurore antiangiogjenike për buzën,

and the oral cocktail, so we could treat from the inside as well as the outside.

dhe koktej oral, për ta trajtuar nga brenda

sikurse nga jashtë.

And over the course of six months,

Dhe gjatë një periudhe prej 6 muajsh,

he experienced a complete remission.

ai përjetoi një shërim të plotë.

And here he is six years later,

Dhe ja ku është 6 vite më vonë,

Guinness, with his very happy owner.

Guinissi, me pronaren e tij të lumtur.

(Applause)

(duartrokitje)

Now obviously, antiangiogenic therapy could be used for a wide range of cancers.

Tash, është e qartë se terapia antiangiogjenike

mund të përdoret për një brez të gjerë të kancereve.

And in fact, the first pioneering treatments

Dhe në fakt, tretmanet e para pioniere

for people as well as dogs,

si për njerëzit ashtu edhe për qentë,

are already becoming available.

veç janë në dispozicion.

There are 12 different drugs, 11 different cancer types.

Janë 12 barëra të ndryshme, për 11 kancere të ndryshme.

But the real question is:

Por pyetja e vërtetë është:

How well do these work in practice?

Sa funksionojnë mirë këto barëra në praktikë?

So here's actually the patient survival data

Dhe ja ku i kemi të dhënat e mbijetesës së pacientëve

from eight different types of cancer.

nga 8 tipe të ndryshme kanceresh.

The bars represent survival time

Shtylla tregojnë kohën e mbijetesës

taken from the era in which there was only chemotherapy,

marrë nga periudha kur ishte

vetëm hemoterapia, ose operacioni,

or surgery, or radiation available.

ose radioterapia në dispozicion.

But starting in 2004,

Por duke filluar nga 2004,

when antiangiogenic therapies first became available,

kur terapitë antiangiogjenike për herë të parë u vunë në dispozicion,

pra, mund të shihni se kemi

you can see that there has been a 70 to 100 percent improvement in survival

70 deri 100%

përmirësim në mbijetesën e pacientëve me

for people with kidney cancer, multiple myeloma,

kancer të veshkave, mielomë multiple,

colorectal cancer, and gastrointestinal stromal tumors.

kancer kolorektal, dhe tumorët stromal gastrointestinal.

That's impressive.

Kjo është magjepse.

But for other tumors and cancer types,

Por, për llojet tjera të tumoreve dhe kancereve,

the improvements have only been modest.

përmirësimet kanë qenë modeste.

So I started asking myself,

Kështuqë, fillova ta pyes vetën:

"Why haven't we been able to do better?"

"Pse nuk kemi mundur të bëjmë diçka më mirë?"

And the answer, to me, is obvious:

Dhe përgjigjja, për mua ishte e qartë:

we're treating cancer too late in the game,

ne po trajtojmë kancerët tepër vonë,

when it's already established,

kur kanceri veçmë lëshuar rrënjë,

and oftentimes, it's already spread or metastasized.

dhe shpesh, veçmë është shpërndarë ose ka metastazuar.

And as a doctor,

Si mjek e di që kur sëmundja

I know that once a disease progresses to an advanced stage,

ka progreduar në një fazë të avancuar,

achieving a cure can be difficult, if not impossible.

shërimi mund të jetë

i vështirë, në mos i pamundshëm.

So I went back to the biology of angiogenesis, and started thinking:

Kështuqë, iu ktheva biologjisë

së angiogjenezës

dhe fillova të mendoj:

Could the answer to cancer be preventing angiogenesis,

A mund të jetë përgjigjja ndaj kancerit

duke parandaluar angiogjenezën,

beating cancer at its own game,

duke e mundur kancerin në lojën e tij ashtuqë kanceri

so the cancers could never become dangerous?

asnjëherë të mos mund të bëhet i rrezikshëm?

This could help healthy people,

Kjo do i ndihmonte njerëzit e shëndoshë,

as well as people who've already beaten cancer once or twice,

sikurse edhe njerëzit të cilët e kanë mundur kancerin

një apo dy herë

and want to find a way to keep it from coming back.

e që duan ta pengojnë rikthimin e tij.

So to look for a way to prevent angiogenesis in cancer,

Kështuqë, për të gjetur një rrugë për parandalimin e angiogjenezës tumorale

I went back to look at cancer's causes.

Iu ktheva shkaktarëve të kancerit.

And what really intrigued me,

Dhe ajo që më intrigoi më së shumti,

was when I saw that diet accounts for 30 to 35 percent

ishte kur pashë se dieta

ishte përgjegjëse për 30-35%

of environmentally-caused cancers.

të kancereve të shkaktuar nga faktorët ambiental.

Now the obvious thing is to think about what we could remove from our diet,

Tani, mendimi racional do ishte të mendojmë

se çka mund të largojmë nga dieta, çka të përjashtojmë.

what to strip out, take away.

But I actually took a completely opposite approach,

Por unë mora një qasje komplet të kundërt.

and began asking: What could we be adding to our diet

dhe fillova të pyes: Çka mund t'i shtojmë dietës

that's naturally antiangiogenic,

që është antiangiogjenik natyral,

and that could boost the body's defense system,

e që do përforconte sistemin tonë mbrojtës

and beat back those blood vessels that are feeding cancers?

dhe ti mundim ato enë të gjakut të cilat ushqejnë kancerin?

In other words, can we eat to starve cancer?

Me fjalë tjera, a mund ta mbysim urie kancerin.

(Laughter)

Dhe, përgjigjja është po,

Well, the answer is yes, and I'm going to show you how.

dhe do të iu tregoj se si.

And our search for this has taken us to the market,

Kërkimi ynë për këtë na ka dërguar

në treg, në fermë dhe në dollapin e erëzave,

the farm and to the spice cabinet,

because what we've discovered

ngase ajo çka zbuluam ishte se

is that Mother Nature has laced a large number

nëna natyrë ka stolisur një numër të madh

of foods and beverages and herbs

të ushqimeve, lëngjeve dhe barishteve

with naturally-occurring inhibitors of angiogenesis.

me inhibitorët natyral

të angiogjenezës.

Here's a test system we developed.

Ja ku është një test të cilin e kemi zhvilluar.

At the center is a ring

Në qendër është unaza prej së cilës miliona enë gjaku

from which hundreds of blood vessels are growing out in a starburst fashion.

janë duke u rritur në mënyrë rrezore.

Dhe mund të përdorim këtë sistem

And we can use this system to test dietary factors

për testimin e faktorëve dietal në koncentrime

at concentrations that are obtainable by eating.

të njëjta sikurse merren gjatë ushqimit.

Let me show you what happens

Dhe me lejoni të ju paraqes se çka ndodh kur vendosim

when we put in an extract from red grapes.

ekstraktin e rrushit të kuq.

The active ingredient is resveratrol,

Substanca aktive që është reveratroli,

it's also found in red wine.

gjendet poashtu në verën e kuqe.

This inhibits abnormal angiogenesis,

Kjo inhibon angiogjenezën jonormale

by 60 percent.

me 60%.

Here's what happens when we added an extract from strawberries.

Ja çka ndodh kur i shtojmë ekstraktin e dredhëzave;

It potently inhibits angiogenesis.

në mënyrë të fuqishme inhibon angiogjenezën

And extract from soybeans.

Dhe ekstrakti i sojës.

And here is a growing list

Dhe ja ku është lista e zgjeruar e

of antiangiogenic foods and beverages that we're interested in studying.

ushqimeve dhe lëngjeve antiangiogjenike

për të cilat jemi të interesuar t'i studiojmë.

For each food type,

Për secilin lloj të ushqimit,

we believe that there are different potencies

ne besojmë se forca e veprimit është e ndryshme

within different strains and varietals.

brenda shtameve dhe varieteteve të ndryshme.

And we want to measure this because,

Dhe ne duam ta masim këtë, sepse

well, while you're eating a strawberry

p.sh., derisa jeni duke ngrënë dredhëza

or drinking tea,

ose duke pirë çaj,

why not select the one that's most potent

pse të mos zgjedhim atë që është më i forti

for preventing cancer?

në parandalimin e kancerit.

So here are four different teas that we've tested.

Ja ku janë 4 lloje të çajit të cilat kemi testuar.

They're all common ones: Chinese jasmine, Japanese sencha,

Të gjithë janë të zakonshëm

Çaj kinez Jaseminë, Senka Japoneze

Earl Grey and a special blend that we prepared,

Earl Grey(çaj i zi) dhe një përzierje e veçantë të cilën e kemi përgatitur.

and you can see clearly that the teas vary in their potency,

Dhe mund të shihni qartë

se çajrat variojnë në forcën e veprimit

from less potent to more potent.

nga më pak të forta deri te më të forta.

Por çka ishte edhe më interesante

But what's very cool

is when we combine the two less potent teas together,

ishte kur ne përzienim dy çajra

me nivel veprimi më të dobët,

the combination, the blend, is more potent than either one alone.

kombinimi, mikstura

ishte më e fortë se sa secili çaj vetëm.

This means there's food synergy.

Kjo do të thotë se kemi një sinergji mes ushqimeve.

Here's some more data from our testing.

Ja edhe disa të dhëna nga testimet tona.

Now in the lab, we can simulate tumor angiogenesis,

Tani, në laborator mund të simulojmë angiogjenezën tumorale

represented here in a black bar.

e paraqitur këtu me shtyllën e zezë.

And using this system, we can test the potency of cancer drugs.

Dhe duke përdorur këtë sistem, ne mund të masim potencën e barërave antikanceroze

So the shorter the bar,

Sa më e shkurtë shtylla,

the less angiogenesis -- that's good.

më pak angiogjenezë, çka është e mirë.

And here are some common drugs

Dhe ja ku janë disa barëra të zakonshme të cilat

that have been associated with reducing the risk of cancer in people.

kanë qenë të asocuara me zvogëlimin e rrezikut

të kancerit tek njerëzit.

Statins, nonsteroidal anti-inflammatory drugs,

Statinat, barërat anti-inflamatore josteroide

dhe disa tjera,

and a few others -- they inhibit angiogenesis, too.

inhibojnë angiogjenezën, gjithashtu.

And here are the dietary factors

Dhe ja ku janë faktorët dietal

going head-to-head against these drugs.

duke u përballur kokë me kokë kundër këtyre barërave.

You can see they clearly hold their own,

Mund të shihni, ata qartë mund të mbijetojnë

and in some cases, they're more potent than the actual drugs.

dhe në disa raste, ata janë më potente

se barërat aktuale.

Soy, parsley, garlic, grapes, berries.

Soja, majdanozi, hudhra,

rrushi, dredhëzat

I could go home and cook a tasty meal using these ingredients.

Mund të shkoj në shtëpi dhe ziej një racion të shijshëm

duke përdorur këta përbërës.

Imagine if we could create the world's first rating system,

Pra, imagjinoni nëse ne do kishim mundur të krijojmë

sistemin e parë botëror të klasifikimit

in which we could score foods

në të cilin ne do mund ti klasifikonim ushqimet

according to their antiangiogenic, cancer-preventative properties.

në bazë të tipareve të tyre antiangiogjenike,

kancer-parandaluese.

And that's what we're doing right now.

Dhe kjo është çka jemi duke bërë tani.

Now, I've shown you a bunch of lab data,

Tani, unë ju paraqita një grumbull të dhënash laboratorike,

and so the real question is:

dhe pyetja e vërtetë është:

What is the evidence in people

Cilat janë faktet se njerëzit

that eating certain foods can reduce angiogenesis in cancer?

duke ngrënë ushqime të caktuara mund të reduktojnë

angiogjenezën kanceroze?

Well, the best example I know

Epo, shembulli më i mirë që di

is a study of 79,000 men followed over 20 years,

është studimi i 79.000 meshkujve

të përcjellur për 20 vjet radhazi,

in which it was found that men who consumed cooked tomatoes

në të cilën ishte gjetur se meshkujt që konsumonin

domate të ziera 2 deri 3 here në javë

two to three times a week,

had up to a 50 percent reduction

kishin deri 50% reduktim

in their risk of developing prostate cancer.

të rrezikut për të zhvilluar kancer të prostatës.

Now, we know that tomatoes are a good source of lycopene,

Tani, ne e dimë se domatet janë burim i mirë i likopenit,

and lycopene is antiangiogenic.

dhe likopeni është antiangiogjenik.

But what's even more interesting from this study,

Por çka është edhe më interesante nga ky studim,

is that in those men who did develop prostate cancer,

është se njerëzit të cilët zhvilluan kancer të prostatës,

those who ate more servings of tomato sauce,

ata të cilët kish konsumuar më shumë salcë domatesh

actually had fewer blood vessels feeding their cancer.

në fakt kishin më pak enë gjaku që

ushqenin kancerin e tyre.

So this human study is a prime example

Andaj ky studim human, është një shembull kyç

of how antiangiogenic substances present in food and consumed at practical levels,

se si substancat antiangiogjenike

të pranishme në ushqim dhe konsumuar në nivele praktike

can have an impact on cancer.

mund të kenë ndikim në kancer.

And we're now studying the role of a healthy diet --

Dhe ne, tani jemi duke studiuar

rolin e dietës së shëndetshme

with Dean Ornish at UCSF and Tufts University --

me Dean Ornish në Universitetin e Kalifornisë dhe Universitetin e Tufts-it

the role of this healthy diet on markers of angiogenesis

në rolin e kësaj diete të shëndetshme në markerët e angiogjenezës

that we can find in the bloodstream.

të cilët mund t'i gjejmë në gjak.

Obviously, what I've shared with you has some far-ranging implications,

Tani, është e qartë se ajo çka kam ndarë me juve ka implikime afatgjata

even beyond cancer research.

bile edhe përtej hulumtimeve të kancerit.

Because if we're right, it could impact consumer education,

Ngase nëse kemi të drejtë, kjo mund të ndikoj edukimin e konsumatorëve,

food services, public health

shërbimet e ushqimit, shëndetin publik,

and even the insurance industry.

madje edhe industrinë e sigurimeve.

And in fact, some insurance companies

Dhe në fakt, disa kompani sigurimesh

are already beginning to think along these lines.

tashmë kanë filluar të mendojnë në këtë drejtim.

Check out this ad from BlueCross BlueShield of Minnesota.

Shikoni këtë reklamë nga Blue Cross Blue Shield nga Minesota.

For many people around the world,

Dhe për shumë njerëz nga rreth e përqark botës,

dietary cancer prevention may be the only practical solution,

parandalimi dietal i kancerit

mund të jetë e vetmja zgjidhje praktike

because not everybody can afford expensive end-stage cancer treatments,

ngase jo secili mund të ketë komoditetin për trajtimet e shtrenjta antikanceroze në stadet e fundit,

but everybody could benefit from a healthy diet

por, secili mund të përfitoj nga

një dietë e shëndetshme bazuar në të mbjellurat lokale,

based on local, sustainable, antiangiogenic crops.

të qëndrueshme, antiangiogjenike.

Now, finally,

Tani, në fund,

I've talked to you about food,

ju fola për ushqimin,

and I've talked to you about cancer,

dhe ju fola për kancerin,

so there's just one more disease that I have to tell you about,

dhe është vetëm edhe një sëmundje për të cilën do ju flas,

and that's obesity.

dhe ky është obeziteti.

Because it turns out that adipose tissue -- fat --

Ngase, del se

indi adipoz, dhjami,

is highly angiogenesis-dependent.

është shumë i varur nga angiogjeneza.

And like a tumor, fat grows when blood vessels grow.

Dhe sikurse tumori, edhe dhjami rritet kur enët e gjakut rriten.

So the question is:

Dhe pyetja është: A mund ta zvogëlojmë dhjamin

Can we shrink fat by cutting off its blood supply?

duke ia ndërprerë furnizimin me gjak?

The top curve shows the body weight of a genetically obese mouse

Lakorja e sipërme tregon peshën trupore

të miut gjenetikisht obez.

that eats nonstop until it turns fat,

i cili han pandërprerë

derisa të trashet sikurse ky top tenisi prej gëzofi.

like this furry tennis ball.

(Laughter)

And the bottom curve is the weight of a normal mouse.

Dhe lakorja në fund tregon peshën e miut normal.

If you take the obese mouse

Nëse marrim miun obez dhe i japim

and give it an angiogenesis inhibitor, it loses weight.

inhibitorë të angiogjenezës, ai humb peshë.

Stop the treatment, gains the weight back. Restart the treatment, loses the weight.

Ndalojmë trajtimin, miu e kthen peshën prapë.

Prapë fillojmë me trajtimin, miu humb peshë prapë.

Stop the treatment, it gains the weight back.

Ndalojmë trajtimin, miu fiton peshë prapë.

And, in fact, you can cycle the weight up and down

Dhe në fakt ju mund të ngrisni dhe uleni peshën,

thjeshtë duke inhibuar angiogjenezën.

simply by inhibiting angiogenesis.

So this approach that we're taking for cancer prevention

Andaj, kjo qasje të cilën jemi duke e ndërmarrë për parandalimin e kancerit

may also have an application for obesity.

mund të gjej aplikim edhe

për obezitetin.

The truly interesting thing about this

Gjeja vërtet interesante në lidhje me këtë

is that we can't take these obese mice

është se nuk mund ti bëjmë këta minj obez

and make them lose more weight

të humbin peshë më shumë

than what the normal mouse's weight is supposed to be.

sesa pesha normale që do të duhej të ishte.

In other words, we can't create supermodel mice.

Me fjalë tjera, nuk mund të krijojmë minjtë supermodele.

(qeshje)

(Laughter)

And this speaks to the role of angiogenesis

Dhe kjo tregon për rolin e angiogjenezës

in regulating healthy set points.

në rregullimin e kufijve të shëndoshë biologjik.

Albert Szent-Györgi once said,

Albert Szent-Gyorgi njëherë pat thënë,

"Discovery consists of seeing what everyone has seen,

"Zbulimi konsiston në të pamurit e asaj që secili e ka parë,

and thinking what no one has thought."

e të mendosh atë që askush nuk e ka menduar."

I hope I've convinced you

Shpresoj të ju kam bindur

that for diseases like cancer, obesity and other conditions,

se për sëmundjet si kanceri, obeziteti dhe gjendjet tjera

there may be a great power

si potencial i fuqishëm mund të jetë

in attacking their common denominator: angiogenesis.

luftimi i emëruesit të përbashkët të tyre: angiogjenezës.

And that's what I think the world needs now.

Dhe kjo është ajo çka mendoj se bota ka nevojë tani. Ju faleminderit.

Thank you.

(Applause)

(duartrokitje)

June Cohen: I have a quick question for you.

June Cohen: Kam një pyetje të shkurtë për ju. Pra, këto barëra nuk janë në thelb

JC: So these drugs aren't exactly in mainstream cancer treatments right now.

aktualisht tretmanet kryesore antikanceroze.

For anyone out here who has cancer, what would you recommend?

Për secilin që ka kancer,

çka do të rekomandonit?

Do you recommend pursuing these treatments now, for most cancer patients?

A rekomandoni të iu nënshtrohen këtyre tretmaneve tani, për shumicën e pacientëve me kancer?

William Li: Shikoni, kemi tretmane antiangiogjenike

William Li: There are antiangiogenic treatments

të cilat janë të aprovuara nga FDA-ja,

that are FDA approved,

and if you're a cancer patient,

dhe nëse ju jeni pacient me kancer,

or working for one or advocating for one, you should ask about them.

punoni apo përfaqësoni dikë të tillë,

ju duhet të pyesni për ketë tretmane.

And there are many clinical trials.

Dhe ka shumë hulumtime klinike në zhvillim.

The Angiogenesis Foundation is following almost 300 companies,

Fondacioni i Angiogjenezës është duke i përcjellur mbi 300 kompani,

and there are about 100 more drugs in that pipeline.

dhe janë mbi 100 barëra

në rrugë e sipër.

So, consider the approved ones,

Andaj, konsideroni ato të cilat janë të miratuara,

look for clinical trials,

kërkoni hulumtimet klinike,

but then between what the doctor can do for you,

mirëpo, mes asaj se çka mund të bëj mjeku për juve,

we need to start asking what can we do for ourselves.

ne duhet të mendojmë se çka mund të bëjmë për vetën tonë.

Dhe kjo është një nga tema për të cilën po flas,

This is one of the themes I'm talking about:

nëse ne arrijmë të fuqizojmë veten tonë për të bërë

We can empower ourselves

to do the things that doctors can't do for us,

gjërat të cilat mjekët nuk mund t'i bëjnë për ne,

which is to use knowledge and take action.

e që në fakt është përdorimi i dijes dhe ndërmarrja e veprimeve.

And if Mother Nature has given us some clues,

Dhe nëse Nëna Natyrë na ka dhënë disa të dhëna

we think there might be a new future in the value of how we eat,

ne mendojmë se mund të kemi një të ardhme të re

në vlerësimin se si ushqehemi.

and what we eat is really our chemotherapy three times a day.

Dhe ajo çka hamë në fakt është hemoterapia jonë tri herë në ditë.

JC: Right. And along those lines,

JC: Mirë. Dhe në linjë me këtë,

for people who might have risk factors for cancer,

për njerëzit të cilët mund të kenë faktorë rreziku për kancer,

would you recommend pursuing any treatments prophylactically,

do iu rekomandonit ndjekjen e tretmaneve si formë parandaluese

or simply pursuing the right diet,

ose thjeshtë duke ndjekur dietën e duhur

with lots of tomato sauce?

me shumë salcë domatesh?

WL: Well, you know, there's abundant epidemiological evidence,

WL: Epo, ju e dini se ekzistojnë dëshmi të bollshme epidemiologjike.

and I think in the information age,

Dhe unë mendoj se në epokën informative

it doesn't take long to go to a credible source like PubMed,

nuk merr kohë për të arritur në një burim të besueshëm

si PubMed, Libraria Kombëtare e Mjekësisë,

the National Library of Medicine,

to look for epidemiological studies for cancer risk reduction

dhe të kërkosh studimet epidemiologjike

për zvogëlimin e rrezikut nga kanceri

based on diet and based on common medications.

bazuar në dietë dhe në barërat e zakonshme.

And that's certainly something that anybody can look into.

Dhe kjo është diçka që secili mund të ketë qasje dhe shikoj.

JC: Okay. Well, thank you so much.

JC: Në rregull. Mirë, ju faleminderit shumë.

(Applause)

(duartrokitje)