Can we eat to starve cancer? | William Li

Translator: Hiwa Foundation Reviewer: hiwa foundation

Good afternoon.

ئەمکاتەتان باش.

There's a medical revolution happening all around us,

شۆڕشێکی پزیشکی بەرپا بووە و

and it's one that's going to help us conquer

ئەوەش شۆڕشێکە یارمەتیمان دەدات لە داگیرکردنی

some of society's most dreaded conditions,

هەندێک لە نەویستراوترین دۆخەکانی کۆمەڵگا،

including cancer.

بە شێرپەنجەشەوە.

The revolution is called angiogenesis,

شۆڕشەکە پێی دەوترێت درووستکردنی بۆری خوێنی تازە، و

and it's based on the process that our bodies use to grow blood vessels.

لەسەر بنچینەی ئەو پرۆسەیەیە کە لەشمان بەکاریدەهێنێت بۆ دروستکردنی بۆری خوێنی نوێ

So why should we care about blood vessels?

کەواتە بۆچی دەبێت گرنگی بە بۆرییەکانی خوێن بدەین؟

Well, the human body is literally packed with them --

ڕاستییەکەی، لەشی مرۆڤ دەتوانی بڵێیت پڕە لەوە --

60,000 miles worth in a typical adult.

لە کەسێکی پێگەشتوودا نزیکەی ٦٠،٠٠٠ میل بۆری خوێن هەیە.

End to end, that would form a line that would circle the earth twice.

ئەمسەر بۆ ئەوسەر، هێڵێک دەتوانێت پێکبێنێت دووجار بەدەوری زەویدا بێت.

The smallest blood vessels are called capillaries.

بچووکترین بۆرییەکانی خوێن پێیان دەوترێت مولولەکانی خوێن.

We've got 19 billion of them in our bodies.

نزیکەی ١٩ بیلیۆنمان لەوە هەیە لە لەشمانا.

And these are the vessels of life,

ئەمانەش بۆرییەکانی خوێنی ژیانن، و

and as I'll show you, they can also be the vessels of death.

وەک نیشانتان ئەیەم، دەکرێت بشبن بە بۆرییەکانی خوێنی مردن.

Now, the remarkable thing about blood vessels

ئێستا، شتە بێوێنەکەی ئەم بۆرییە خوێنانە ئەوەیە

is that they have this ability

کە توانای ئەوەیان هەیە

to adapt to whatever environment they're growing in.

خۆیان بگونجێنن لەگەڵ هەر ژینگەیەکدا کە تێیدا گەشە دەکەن.

بۆ نموونە، لە جگەردا، چەندین ڕێڕەو ؛درووست دەکەن بۆ پاکردنەوەی خوێن لە ژەهر

For example, in the liver, they form channels to detoxify the blood;

in the lungs, they line air sacs for gas exchange.

لە سییەکاندا، بە کیسەکانی هەواوەن بۆ ئاڵوگۆڕی هەوا.

In muscle, they corkscrew,

لە ماسولکەدا، چوونەتە ناویانەوە،

so that muscles can contract without cutting off circulation.

بۆ ئەوەی ماسولکەکان بێ ئەوەی خوێنیان لێببڕێت بکشێن.

And in nerves, they course along like power lines,

لە دەمارەکانیشدا، وەک وایەر بەدرێژایی دەمارەکان هەن،

keeping those nerves alive.

ئەو دەمارانە بە زیندوویی دەهێڵنەوە.

We get most of these blood vessels

زۆرێک لەم بۆرییانەی خوێن کاتێک درووست دەبن

when we're actually still in the womb.

کە هێشتا لە سکی دایکمانداین.

And what that means is that as adults,

ئەوەش واتای ئەوەیە لەکاتی گەورەییا

blood vessels don't normally grow.

بۆرییەکانی خوێن لەکاتی ئاساییدا هیچ گەشە ناکەن.

Except in a few special circumstances.

جگە لە چەند حاڵەتێکی کەمی تایبەت.

لە ژناندا، بۆرییەکانی خوێن هەموو مانگێک گەشە دەکەن،

In women, blood vessels grow every month,

to build the lining of the uterus.

بۆ دروستکردنی پەردەی ناوەوەی منداڵدان.

During pregnancy, they form the placenta,

لە کاتی دووگیانیدا، وێڵاش دروست دەکەن،

which connects mom and baby.

کە منداڵەکە و دایکەکە دەبەستێتەوە.

And after injury, blood vessels actually have to grow under the scab

دوای برینارییەکیش، بۆرییەکانی خوێن پێویستە گەشە بکات لەو شوێنەیا

in order to heal a wound.

بۆ ساڕێژبوونی برینەکە.

And this is actually what it looks like,

ڕاستییەکەشی لەمە دەچێت،

hundreds of blood vessels, all growing toward the center of the wound.

سەدان بۆری خوێن، هەمووی گەشە دەکات بەرەو ناوەڕاستی برینەکە.

So the body has the ability to regulate

کەواتە لەش توانای هەیە بۆ ڕێکخستنی

the amount of blood vessels that are present at any given time.

بڕی بۆرییەکانی خوێن بۆ هەر کاتێکی دیاریکراو.

It does this through an elaborate and elegant system of checks and balances,

ئەوەش لە ڕێگای سیستمێکی جوان و وردی هاوسەنگی و نیشانەکردن، و

stimulators and inhibitors of angiogenesis,

بزوێنەرەکان و ڕێگرەکانی درووستبوونی بۆری خوێنی نوێ،

such that, when we need a brief burst of blood vessels,

بۆ ئەوەی، کاتێک پێویستمان بە بۆری خوێن دەبێت بۆ ماوەیەک

the body can do this by releasing stimulators,

لەش بتوانێت دەری بدات بە دەردانی بزوێنەرەکان،

proteins called angiogenic factors,

پرۆتینەکانی پێیان دەوترێت کارخەری دروستکردنی بۆری خوێن،

that act as natural fertilizer, and stimulate new blood vessels to sprout.

کە وەک پەینی سرووشتی وایە، و دەردانی بۆری خوێنی نوێ دەبزوێنێت.

When those excess vessels are no longer needed,

کاتێک ئەو بۆرییە خوێنە زیادانە چیتر پێویست نابێت،

the body prunes them back to baseline,

لەش کورتیان دەکاتەوە بۆ چڕییەکەی پێشتریان،

using naturally-occurring inhibitors of angiogenesis.

بە بەکارهێنانی ڕێگری درووستکردنی بۆری خوێنی نوێ.

There are other situations where we start beneath the baseline,

هەندێک جاریش هەیە کە لە خاڵی بنچینەوە دەستپێدەکەین، و

and we need to grow more blood vessels, just to get back to normal levels --

پێویستمان بەوەیە بۆری خوێنی زیاتر دروستکەین، بۆ ئەوەی بگەینەوە ئاستی ئاسایی

for example, after an injury --

بۆ نموونە، دوای برینارییەک و

and the body can do that too, but only to that normal level,

لەشیش دەتوانێت ئەوە بکات، بەڵام تەنیا بۆ باری ئاسایی،

that set point.

ئەو ئاستەی دیاریکراوە.

But what we now know, is that for a number of diseases,

بەڵام ئەوەی ئێستا دەیزانین، ئەوەیە کە بۆ ژمارەیەک نەخۆشی،

there are defects in the system,

کەم و کوڕی هەیە لە سیستمەکەدا،

where the body can't prune back extra blood vessels,

کە لەش ناتوانێت ڕێگەبگرێت لە درووستبوونی بۆری زیادەی خوێن،

or can't grow enough new ones in the right place at the right time.

یان ناتوانێت گەشە بە بۆری خوێنی پێویست بدات لە شوێن و کاتی پێویستدا.

And in these situations, angiogenesis is out of balance.

لەم کاتانەشدا گەشەدان بە بۆری خوێنی نوێ لە دەرەوەی هاوسەنگیدایە.

And when angiogenesis is out of balance,

کاتێکیش لە دەرەوەی هاوسەنگیدا دەبێت،

a myriad of diseases result.

زنجیرەیەک نەخۆشی لێدەکەوێتەوە.

For example, insufficient angiogenesis -- not enough blood vessels --

بۆ نموونە، گەشەسەندنی کەمی بۆری خوێن بۆری خوێنی پێویست نەبێت --

leads to wounds that don't heal, heart attacks,

دەبێتە هۆی برینەکانی چاکنابنەوە، جەڵتەی دڵ،

legs without circulation, death from stroke,

قاچەکانی خوێنیان بۆناچێت، مردن بە جەڵتەی مێشک،

nerve damage.

زیانگەیاندن بە دەمارەکان.

And on the other end, excessive angiogenesis --

لەلایەکی تریشەوە زۆر درووستکردنی بۆری خوێن

too many blood vessels -- drives disease,

زیاد لەپێویست درووست دەکات-- نەخۆشی لێدەکەوێتەوە، و

and we see this in cancer, blindness,

ئەمەش وەک لە، شێرپەنجە، کوێری،

arthritis, obesity, Alzheimer's disease.

هەوکردنی جومگە، قەڵەوی، ئەلزهایمەردا دەبێت.

In total, there are more than 70 major diseases

کۆی گشتی، زیاتر لە ٧٠ نەخۆشی سەرەکی هەیە

affecting more than a billion people worldwide,

تووشی زیاتر لە بلیۆنێک کەس دەبێت لە جیهاندا،

that all look on the surface to be different from one another,

کە هەمووی بەڕووکەش وادەردەکەوێت جیاوازیان هەبێ لەگەڵ یەکتر،

but all actually share abnormal angiogenesis

بەڵام ڕاستییەکەی هەموویان هاوبەشن لە دروستبونی بۆریخوێنی نائاسایی

as their common denominator.

وەک بنچینەیەکی هاوبەشیان.

And this realization is allowing us to re-conceptualize

ئەم درک پێکردنەش ڕێگەمان پێدەدات دووبارە بیربکەینەوە

the way that we actually approach these diseases,

لە نزیکبوونەوەمان لەم نەخۆشییانە،

by controlling angiogenesis.

بە کۆنترۆڵکردنی درووستبوونی بۆرییەکانی خوێن.

Now, I'm going to focus on cancer,

ئێستا، منیش تیشک دەخەمە سەر شێرپەنجە،

because angiogenesis is a hallmark of cancer --

چونکە درووستبونی بۆری خوێنی نوێ مۆرکێکی شێرپەنجەیە --

every type of cancer.

هەموو جۆرێکی شێرپەنجە.

So here we go.

کەواتە با دەستپێکەین.

This is a tumor: dark, gray, ominous mass growing inside a brain.

ئەمە دوومەڵێکە: تەنێکی تۆخی، ڕەساسی، شووم لەناو مێشکدا گەشە دەکات.

And under the microscope,

لەژێر مایکرۆسکۆپیشدا،

you can see hundreds of these brown-stained blood vessels,

سەدان لەم بۆرییە خوێنە ڕەنگ قاوەییانە، و مولولەکانی خوێن

capillaries that are feeding cancer cells,

دەبینیت دەچێت بۆ خانە شێرپەنجەکان،

bringing oxygen and nutrients.

ئۆکسجین و خۆراکی پێویست دەهێنێت.

But cancers don't start out like this,

بەڵام شێرپەنجەکان بەو شێوەیە دەستپێناکەن، و

and in fact, cancers don't start out with a blood supply.

ڕاستییەکەی، شێرپەنجەکان بە سەرچاوەیەکی خوێن دەستپێناکەن.

They start out as small, microscopic nests of cells,

لە چەند هێلانەیەکی خانەی بچووکی مایکرۆسکۆپیەوە دەستپێدەکەن،

that can only grow to one half a cubic millimeter in size.

کە گەشە دەکەن بۆ قەبارەی نیو میلیمەتر سێجا.

That's the tip of a ballpoint pen.

ئەوە نووکی قەڵەمێکە.

Then they can't get any larger because they don't have a blood supply,

لێرەیا ناتوانن لەوە گەورەتر بن چونکە سەرچاوەی خوێنیان نییە،

so they don't have enough oxygen or nutrients.

کەواتە ئۆکسجین یان خۆراکی پێویستیان نییە.

In fact, we're probably forming these microscopic cancers

ڕاستییەکەی، لەوانەیە زۆرجار ئەم شێرپەنجە وردانە

all the time in our body.

لە لەشمانا هەبێت.

Autopsy studies from people who died in car accidents

توێژینەوەی توێکاری لەسەر ئەوانەی لە ڕووداوەکانی هاتوچۆدا مردوون

have shown that about 40 percent of women between the ages of 40 and 50

نیشانی داوە کە نزیکەی لەسەدا ٤٠ی ژنان لە نێوان تەمەنەکانی ٤٠ و ٥٠

actually have microscopic cancers in their breasts.

لە ڕاستیدا شێرپەنجەی مایکرۆسکۆپیان هەیە لە مەمکیاندا.

About 50 percent of men in their 50s and 60s

نزیکەی لەسەدا ٥٠ی پیاوان لە ٥٠کان و ٦٠ەکانی تەمەنیاندا

have microscopic prostate cancers,

شێرپەنجەی مایکرۆسکۆپی پرۆستاتیان هەیە، و

and virtually 100 percent of us, by the time we reach our 70s,

هەروەها نزیکەی لەسەدا سەدی هەموومان تا ئەوکاتەی دەگەینە ٧٠کانی تەمەنمان،

will have microscopic cancers growing in our thyroid.

شێرپەنجەی مایکرۆسکۆپیمان دەبێت لە ڕژێنی پەریزادماندا.

Yet, without a blood supply,

لەگەڵ ئەوەشدا، بێ سەرچاوەی خوێن،

most of these cancers will never become dangerous.

زۆرێک لەم شێرپەنجانە قەت مەترسیدار نابن.

Dr. Judah Folkman, who was my mentor

دکتۆر جوداه فۆڵکمان، کە مامۆستای من بوو و

and who was the pioneer of the angiogenesis field,

پێشەنگێک بوو لە بواری درووستکردنی بۆری خوێنی نوێ

once called this "cancer without disease."

پێشتر بەمەی دەوت "شێرپەنجە بەبێ نەخۆشی."

So the body's ability to balance angiogenesis,

کەواتە توانای لەش بۆ ڕاگرتنی هاوسەنگی ئەمە،

when it's working properly,

کاتێک بە باشی ئیش دەکات،

prevents blood vessels from feeding cancers.

ڕێگەنادا بۆرییەکانی خوێن خواردن بە شێرپەنجە بدەن

And this turns out to be

ئەمەش دەرکەوتووە کە

one of our most important defense mechanisms

یەکێکە لە گرنگترین ڕێگاکانی بەرگری

against cancer.

دژی شێرپەنجە.

In fact, if you actually block angiogenesis

ڕاستییەکەی، ئەگەر ڕێگە لە درووستبوونی بۆری خوێن بگریت و

and prevent blood vessels from ever reaching cancer cells,

نەهێڵیت بۆرییەکانی خوێن بگات بە خانە شێرپەنجەکان،

tumors simply can't grow up.

هیچ دوومەڵێک گەشە ناکات.

But once angiogenesis occurs,

بەڵام هەر کە درووستبونی بۆری خوێن ڕوویدا،

cancers can grow exponentially.

ئیتر شێرپەنجە گەشە دەکات.

And this is actually how a cancer goes from being harmless,

بەمەش شێرپەنجە لە بێزییانەوە،

to being deadly.

دەبێت بە کووشندە.

Cancer cells mutate,

خانەکانی شێرپەنجە دەگۆڕێن و

and they gain the ability to release lots of those angiogenic factors,

توانای ئەوەیان دەستدەکەوێت زۆرێک لەو کارخەرانەی درووستکردنی بۆری خوێن دەردەن،

natural fertilizer,

کارخەرە سرووشتییەکان،

that tip the balance in favor of blood vessels invading the cancer.

کە هاوسەنگی دەگۆڕن لە بەرژەوەندی بردنی بۆری خوێن بۆ شێرپەنجە.

And once those vessels invade the cancer,

هەر کە ئەم بۆرییە خوێنانەش دەگات بە شێرپەنجەکە،

it can expand, it can invade local tissues,

فراوان دەبێت، و دەکرێت بگات بە شانەکانی نزیکی و

and the same vessels that are feeding tumors

هەمان بۆرییەکانی خوێنی کە بۆ دوومەڵەکان دەچێت

allow cancer cells to exit into the circulation as metastases.

ڕێگە بە خانەکانی شێرپەنجە دەدات لەڕێی سوڕی خوێنەوە بچن بۆ شوێنی تری لەش.

And unfortunately, this late stage of cancer

وە بەداخەوە، ئەم قۆناغە دوورەی شێرپەنجە

is the one at which it's most likely to be diagnosed,

ئەو قۆناغەیە کە زۆربەیکات نەخۆشییەکەی تیا دەدۆزرێتەوە،

when angiogenesis is already turned on,

کاتێک شێرپەنجەکە خوێنی بۆ چووە، و

and cancer cells are growing like wild.

خانە شێرپەنجەییەکانیش لەدەست دەرچوون.

So, if angiogenesis is a tipping point

کەواتە، ئەگەردرووستبوونی بۆری خوێن خاڵی وەچەرخان بێت

between a harmless cancer and a harmful one,

لە نێوان شێرپەنجەی زیانبەخش و شێرپەنجەی بێزیاندا،

then one major part of the angiogenesis revolution

کەواتە بەشێکی سەرەکی شۆڕشی بواری دروستبونی بۆری خوێنی نوێ

is a new approach to treating cancer

نزیکبوونەوەیەکی نوێیە بۆ چارەسەری شێرپەنجە

by cutting off the blood supply.

بە بڕینی سەرچاوەی خوێن.

We call this antiangiogenic therapy,

بەمە دەڵێین چارەسەری دژە درووستبونی بۆری خوێن، و

and it's completely different from chemotherapy,

جیاوازی زۆرە لەگەڵ چارەسەری کیمیایی،

because it selectively aims

چونکە بەتایبەتی ئامانجەکەی

at the blood vessels that are feeding the cancers.

ئەو بۆریانەی خوێنە کە ژیان دەدات بە شێرپەنجەکە.

We can do this because tumor blood vessels are unlike normal, healthy vessels

بۆیە دەتوانین ئەمە بکەین چوونکە بۆرییە خوێنەکانی شێرپەنجە، جیاوازن لە بۆری خوێنی تەندروست

we see in other places of the body --

لەوەی لە شوێنەکانی تریش لەش دەیبینین --

they're abnormal, they're very poorly constructed,

نائاسایین، بەخراپی درووست کراون. و

and because of that, they're highly vulnerable

بەهۆی ئەوەوە مەترسی زۆرە بۆسەریان

to treatments that target them.

لەلایەن چارەسەرەکانی دەیانکەنە ئامانج.

In effect, when we give cancer patients antiangiogenic therapy --

وەک کاریگەری، کاتێک چارەسەری دژە بۆری خوێن دەدەین بە نەخۆشەکانی شێرپەنجە --

here, an experimental drug for a glioma,

لێرەدا، دەرمانێکی تاقیکردنەوە بۆ خانەی ڕاگری دەماری،

which is a type of brain tumor --

کە جۆرێکی شێرپەنجەی مێشکە --

you can see that there are dramatic changes that occur

دەبینیت کە گۆڕانکاری زۆر بەرچاو ڕوودەدات

when the tumor is being starved.

کاتێک دوومەڵەکە برسی دەکرێت.

Here's a woman with a breast cancer,

ئەمە ژنێکە شێرپەنجەی مەمکی هەیە،

being treated with the antiangiogenic drug called Avastin,

بە دەرمانێکی دژە درووستبونی بۆری خوێن چارەسەردەکرێ بەناوی ئاڤاستین،

which is FDA approved.

کە ڕێگەپێدراوی ئێف دی ئەیە.

And you can see that the halo of blood flow

دەشبینیت کە سەرچاوەی خوێنەکە

disappears after treatment.

دوای چارەسەر دیارنامێنێت.

Well, I've just shown you two very different types of cancer

باشە، دوو جۆری تەواو جیای شێرپەنجەم نیشاندان

that both responded to antiangiogenic therapy.

کە چارەسەری دژە دروستبوونی بۆری خوێن کاریگەری هەبوو بۆی.

So a few years ago, I asked myself,

بۆیە چەند ساڵێک لەمەوبەر، لەخۆمم پرسی،

"Can we take this one step further and treat other cancers,

"دەتوانین ئەمە هەنگاوێک زیاتر بەرینە پێشەوە و چارەسەری شێرپەنجەکانی تر بکەین،

even in other species?"

تەنانەت لە بوونەوەرەکانی تریشدا؟"

So here is a nine year-old boxer named Milo,

کەواتە لێرەیا لە سەگێکی نۆ ساڵدا بەناوی میلۆوە،

who had a very aggressive tumor

کە شێرپەنجەیەکی زۆر مەترسیداری هەبوو

called a malignant neurofibroma growing on his shoulder.

بەناوی شێرپەنجەی دەماری پیس لەسەر شانی گەشەیکردووە.

It invaded into his lungs.

چووەتە ناو سییەکانیشییەوە.

His veterinarian only gave him three months to live.

پزیشکە ڤێتێرنەرییەکەی سێ مانگی یاوەتێ.

So we created a cocktail of antiangiogenic drugs

بۆیە ئێمەش تێکەڵەیەکی دەرمانە دژە بۆرییەکانی خوێن

that could be mixed into his dog food,

کە بتوانرێت تێکەڵکرێت لەگەڵ خواردنەکانی،

as well as an antiangiogenic cream,

هەروەها کردیشمان بە کرێمێکی دژە دروستبوونی بۆری خوێن،

that could be applied on the surface of the tumor.

کە بتوانرێت بدرێت لەسەر ڕووی دوومەڵەکە.

And within a few weeks of treatment,

لە ماوەی چەند هەفتەیەک چارەسەردا،

we were able to slow down that cancer's growth,

توانیمان گەشەسەندنی شێرپەنجەکە خاو بکەینەوە،

such that we were ultimately able to extend Milo’s survival

بە شێوەیەک توانیمان ماوەی مانەوەی میلۆ درێژ بکەینەوە

to six times what the veterinarian had initially predicted,

بۆ شەش ئەوەنەی ئەوکاتەی پزیشکە ڤێتێرنەرییەکە پێشبینی کردبوو،

all with a very good quality of life.

هەمووی بە شێوازێکی باشی ژیان.

And we've subsequently treated more than 600 dogs.

بەدوای ئەوەشدا چارەسەرمان بۆ ٦٠٠ سەگ کرد.

We have about a 60 percent response rate,

توانیمان ڕێژەی لەسەدا ٦٠ سەرکەوتنی چارەسەر و

and improved survival for these pets

زیادکردنی ژیانی ئەم ئاژەڵانە بەدەستبێنین

that were about to be euthanized.

کە خەریکبوو بۆ ئەوەی ئازار نەچێژن بکوژرێن.

So let me show you a couple of even more interesting examples.

کەواتە با دوو نموونەی تری سەرنجڕاکێشتان نیشانبەم.

This is 20-year-old dolphin living in Florida,

ئەمە دۆلفینێکی ٢٠ ساڵە لە فلۆریدا دەژی، و

and she had these lesions in her mouth

ئەم برینانەی هەبوو لە دەمیدا

that, over the course of three years,

کە بەدرێژایی سێ ساڵ،

developed into invasive squamous cell cancers.

پەرەی سەند بۆ شێرپەنجەیەکی مەترسیداری خانە پوولەکییەکان

So we created an antiangiogenic paste.

بۆیە ئێمەش مەرهەمێکی دەرمانی دژە بۆری خوێنمان درووستکرد.

We had it painted on top of the cancer three times a week.

هەفتەی سێجار دەماندا لەسەر شێرپەنجەکە. و

And over the course of seven months,

بەدرێژایی ماوەی حەوت مانگ،

the cancers completely disappeared,

شێرپەنجەکان بە تەواوەتی دیارنەمان، و

and the biopsies came back as normal.

نموونە مایکرۆسکۆپییەکانیش پاک دەرچوون.

Here's a cancer growing on the lip

ئەمە شێرپەنجەیەکە گەشەی کردووە لەسەر لێوی

of a Quarter Horse named Guinness.

ئەسپێک بەناوی گینیسەوە.

It's a very, very deadly type of cancer called an angiosarcoma.

جۆرێکی زۆر کووشندەی شێرپەنجەیە پێی دەوترێ شێرپەنجەی دیواری بۆری خوێن.

It had already spread to his lymph nodes,

لەوکاتەدا تەواو گوازرابۆوە بۆ گرێ لیمفییەکان،

so we used an antiangiogenic skin cream for the lip,

بۆیە ئێمەش کرێمێکی پێستی دژە دروستبونی بۆری خوێنمان بۆ لێو بەکارهێنا و

and the oral cocktail, so we could treat from the inside as well as the outside.

تێکەڵەیەکیش بۆ خواردنەوە، بۆ ئەوەی بتوانین ناوەوە و دەریشەوە چارەسەرکەین.

And over the course of six months,

دوای کۆرسێکی شەش مانگیش،

he experienced a complete remission.

بە تەواوەتی لە نەخۆشییەکە چاکبۆوە.

And here he is six years later,

ئەمەش خۆیەتی شەش ساڵ دواتر،

Guinness, with his very happy owner.

گینیس، لەگەڵ خاوەنە دڵخۆشەکەیا.

(Applause)

(چەپڵەلێدان)

Now obviously, antiangiogenic therapy could be used for a wide range of cancers.

ئێستا ئاشکرایە، چارەسەری دژە بۆری خوێن دەکرێت بۆ ژمارەیەکی زۆر شێرپەنجە بەکاربێت.

And in fact, the first pioneering treatments

ڕاستییەکەشی، یەکەمین چارەسەرەکان

for people as well as dogs,

بۆ خەڵکیش و بۆ سەگیش،

are already becoming available.

خەریکە تەواو بەردەست دەبێت.

There are 12 different drugs, 11 different cancer types.

١٢ جۆری جیاواز دەرمان هەیە، یانزە جۆری شێرپەنجەش.

But the real question is:

بەڵام پرسیارە ڕاستەقینەکە:

How well do these work in practice?

ئەمانە ژیانی ڕاستەقینەدا چەندێک سوودبەخشن؟

So here's actually the patient survival data

ئەمە داتایەکی ڕزگاربوونی نەخۆشە

from eight different types of cancer.

لە هەشت جۆری جیاوازی شێرپەنجە.

The bars represent survival time

مۆرەکە ماوەی ژیانە

taken from the era in which there was only chemotherapy,

لەو سەردەمەدا کە تەنیا چارەسەری کیمیایی،

or surgery, or radiation available.

یان نەشتەرگەری، یان تیشک هەبووە.

But starting in 2004,

بەڵام لە ٢٠٠٤ەوە،

when antiangiogenic therapies first became available,

کاتێک چارەسەری دژە بۆری خوێنیش بۆ یەکەمجار بەردەستبوو،

you can see that there has been a 70 to 100 percent improvement in survival

دەتوانیت ببینیت کە ڕێژەی لەسەدا ٧٠ بۆ ١٠٠ باشتربوون هەیە لە ماوەی ژیاندا

for people with kidney cancer, multiple myeloma,

بۆ ئەوانەی شێرپەنجەی گوورچیلە، شێرپەنجەی خانەی پلازما،

colorectal cancer, and gastrointestinal stromal tumors.

شێرپەنجەی کۆڵۆن، و شێرپەنجەی خانە سترۆماکانی ڕاڕەوی هەرسیان هەیە.

That's impressive.

ئەوە سەرسوڕهێنەرە.

But for other tumors and cancer types,

بەڵام بۆ دوومەڵەکان و شێرپەنجەکانی تر،

the improvements have only been modest.

بەرەوپێشچوونەکان کەم بوون.

So I started asking myself,

بۆیە دەستم کردن بە پرسیارکردن لەخۆم،

"Why haven't we been able to do better?"

"بۆچی نەمانتوانیوە باشتر بکەین؟"

And the answer, to me, is obvious:

بۆ منیش پرسیارەکە ئاشکرایە:

we're treating cancer too late in the game,

زۆر لە درەنگانی یارییەکەدا چارەسەری شێرپەنجە دەکەین،

when it's already established,

کاتێک تەواو خۆی دامەزراندووە، و

and oftentimes, it's already spread or metastasized.

زۆربەی کاتیش، بڵاوبۆتەوە و پەلی هاویشتەوە بۆ شوێنی دوور.

And as a doctor,

وەک پزیشکێک،

I know that once a disease progresses to an advanced stage,

دەزانم کاتێک نەخۆشێک پێدەنێتە قۆناغێکی پێشکەوتووەوە،

achieving a cure can be difficult, if not impossible.

گەشتن بە چارەسەری تەواوەتی قورسە، ئەگەر مەحاڵ نەبێت.

So I went back to the biology of angiogenesis, and started thinking:

بۆیە چوومەوە سەر بنچینەی درووستبوونی بۆری خوێنی نوێ، و دەستم کرد بە بیرکردنەوە:

Could the answer to cancer be preventing angiogenesis,

دەکرێت وەڵامی شێرپەنجە ڕێگەگرتن بێت لە درووستبوونی بۆری خوێن،

beating cancer at its own game,

بردنەوە لە شێرپەنجە لە یاری خۆیدا،

so the cancers could never become dangerous?

بۆ ئەوەی شێرپەنجەکان قەت مەترسیدار نەبن؟

This could help healthy people,

ئەمە دەتوانێ یارمەتی خەڵکی تەندروست بدات،

as well as people who've already beaten cancer once or twice,

هەروەها ئەو کەسانەش کە جارێک یان دووجار لە شێرپەنجەیان بردۆتەوە، و

and want to find a way to keep it from coming back.

دەیانەوێ ڕێگایەک بدۆزنەوە نەهێڵن ئیتر بگەڕێتەوە.

So to look for a way to prevent angiogenesis in cancer,

بۆیە گەڕان بۆ ڕێگەیەک بۆ ڕێگەگرتنی دروستبونی بۆری خوێن،

I went back to look at cancer's causes.

گەڕامەوە بۆ سەیرکردنی هۆکارەکانی شێرپەنجە

And what really intrigued me,

ئەوەشی زۆر سەرنجی ڕاکێشام،

was when I saw that diet accounts for 30 to 35 percent

ئەوەبوو کە بینیم خواردن هۆکاری لەسەدا ٣٠ بۆ ٣٥ی

of environmentally-caused cancers.

شێرپەنجەکانی دروستبووی ژینگەن.

Now the obvious thing is to think about what we could remove from our diet,

ئێستا شتە ئاشکراکە ئەوەیە بیرئەکەینەوە دەتوانین چی لە خواردنەکەمان دەرکەین،

what to strip out, take away.

چی بەتەواوی قەدەغەکەین.

But I actually took a completely opposite approach,

بەڵام ڕاستییەکەی من نزیکبوونەوەیەکی تەواو جیاوازم گرتەبەر، و

and began asking: What could we be adding to our diet

دەتوانین چی زیاد بکەین بۆ خواردنەکانمان

that's naturally antiangiogenic,

کە بەشێوەیەکی سرووشتی دژە دروستبوونی بۆری خوێنە، و

and that could boost the body's defense system,

بتوانێت کۆئەندامی بەرگری لەش بەهێزبکات، و

and beat back those blood vessels that are feeding cancers?

ئەو بۆرییە خوێنانە لەناوبەرێت کە خواردن دەیەن بە شێرپەنجەکان؟

In other words, can we eat to starve cancer?

بە واتایەکی تر، دەتوانین بەشێوەیەک نان بخۆین، شێرپەنجە برسی بکەین؟

(Laughter)

(پێکەنین)

Well, the answer is yes, and I'm going to show you how.

وەڵامی ئەوەش، بەڵێیە و منیش نیشانتان ئەیەم چۆن. و

And our search for this has taken us to the market,

گەڕانمان بۆ ئەمە ئێمەی بردە بازاڕ،

the farm and to the spice cabinet,

کێڵگە و کابینەی بەهاراتەکان،

because what we've discovered

چونکە ئەوەی دۆزیمانەوە

is that Mother Nature has laced a large number

ئەوەیە کە دایکە سرووشت ژمارەیەکی ئێجگار زۆر

of foods and beverages and herbs

خواردن و خواردنەوە و گژوگیای

with naturally-occurring inhibitors of angiogenesis.

پڕکردووە لە ڕێگری درووستبونی بۆری خوێنی سرووشتی.

Here's a test system we developed.

ئەمە سیستمێکی تاقیکردنەوەیە.

At the center is a ring

لە ناوەڕاستا ئەڵقەیەکە

from which hundreds of blood vessels are growing out in a starburst fashion.

کە لێیەوە سەدان بۆری خوێن گەشەدەکات بەشێوەیەکی ئەستێرەیی.

And we can use this system to test dietary factors

دەشتوانین ئەم سیستمە بەکاربێنین بۆ تاقیکردنەوەی کارخەرە خۆراکییەکان

at concentrations that are obtainable by eating.

بەو چڕیانەی لەڕێگەی خواردنەوە بەردەست دەبێت بۆ لەش.

Let me show you what happens

با نیشانتان بەم چی ڕوودەدات

when we put in an extract from red grapes.

کاتێک دەرکراوی ترێی سوری تێدەکەین.

The active ingredient is resveratrol,

ماددە کاراکەی ریسڤێراترۆڵە،

it's also found in red wine.

هەروەها لە شەرابی سووریشدا هەیە.

This inhibits abnormal angiogenesis,

ئەمە ڕێگە لە درووستبونی نائاسایی بۆری خوێن دەگرێت،

by 60 percent.

بەڕێژەی لەسەدا ٦٠.

Here's what happens when we added an extract from strawberries.

ئەمە ڕوودەدات کاتێک دەرکراوێکی شلیکی تێدەکەین.

It potently inhibits angiogenesis.

زۆر بەکارایی ڕێگەدەگرێت لە دروستبونی بۆری خوێن.

And extract from soybeans.

دەرکراوەکانی پاقلەی سۆیاش.

And here is a growing list

ئەمەش لیستێکی گەورەی

of antiangiogenic foods and beverages that we're interested in studying.

خواردن و خواردنەوەکانە کە دژی دابەشبوونی نائاسایی بۆری خوێنن و لێیان دەکۆڵینەوە.

For each food type,

بۆ هەر جۆرە خواردنێک،

we believe that there are different potencies

باوەڕمان وایە ئاستی کاراییان جیایە

within different strains and varietals.

بۆ هەر جۆر و چەشنێکی جیا. و

And we want to measure this because,

ئێمەش دەمانەوێ ئەوە بپێوین چونکە

well, while you're eating a strawberry

لەکاتێکدا تۆ شلیک دەخۆیت یان

or drinking tea,

چا دەخۆیتەوە،

why not select the one that's most potent

بۆچی ئەوانە هەڵنەبژێریت کە بەهێزترینە

for preventing cancer?

بۆ ڕێگریکردن لە شێرپەنجە؟

So here are four different teas that we've tested.

کەواتە لێرەیا چوار جۆری جیاواز چا هەیە کە تاقیمان کردووەتەوە.

They're all common ones: Chinese jasmine, Japanese sencha,

هەموو جۆرە باوەکانە: یاسەمینی چینی، سێنچای ژاپۆنی،

Earl Grey and a special blend that we prepared,

چای ڕەش و تێکەڵەیەکی تایبەت کە خۆمان ئامادەمانکرد، و

and you can see clearly that the teas vary in their potency,

بە ڕوونی دەبینیت کە ئاستی کارایی چاکان زۆر جیاوازن،

from less potent to more potent.

لە ناکاراترینەوە بۆ کاراترین.

But what's very cool

بەڵام ئەوەی سەرنج ڕاکێشە ئەوەیە

is when we combine the two less potent teas together,

کاتێک ئەو دوو چایە تێکەڵ دەکەین کە ئاستی کاراییان کەمترە،

the combination, the blend, is more potent than either one alone.

تێکەڵەکە، گیراوەکە، بەهێزترە وەک لە هەر چایەکیان بەتەنیا.

This means there's food synergy.

ئەمە واتای ئەوەیە پێکەوە کارکردنی خواردن هەیە.

Here's some more data from our testing.

ئەمە داتای زیاترە لەسەر تاقیکردنەوەکەمان.

Now in the lab, we can simulate tumor angiogenesis,

ئێستا لە تاقیگەدا، دەتوانین گەشەکردنی بۆری خوێن بۆ دوومەڵ ،

represented here in a black bar.

ببزوێنین کە هێڵە ڕەشەکەیە لێرەیا. و

And using this system, we can test the potency of cancer drugs.

بە بەکارهێنانی ئەم سیستمە، دەتوانین کارایی دەرمانی شێرپەنجە تاقیکەینەوە.

So the shorter the bar,

هێڵەکە کورتر بێت،

the less angiogenesis -- that's good.

واتە دروستکردنی بۆری خوێن کەمترە ئەوە باشە.

And here are some common drugs

ئەمانەش هەندێک دەرمانی باون

that have been associated with reducing the risk of cancer in people.

کە مەترسییەکانی شێرپەنجە کەمدەکاتەوە لە مرۆڤدا.

Statins, nonsteroidal anti-inflammatory drugs,

ستاتینەکان، دەرمانە دژەهەوکردنە ناستیرۆیدییەکان، و

and a few others -- they inhibit angiogenesis, too.

هەندێکی تری کەم ڕێگری لە دروستبوونی بۆری خوێن دەگرن. و

And here are the dietary factors

ئەمانەش پێکهاتە خۆراکییەکانن

going head-to-head against these drugs.

هێندەی ئەو دەرمانانە کاردەکەن

You can see they clearly hold their own,

بە ڕوونی دەبینیت کە توانای خۆیان نیشاندەدەن، و

and in some cases, they're more potent than the actual drugs.

هەندێک جار ئەوان بەهێزترن لە دەرمانەکان خۆیان.

Soy, parsley, garlic, grapes, berries.

سۆیا، کەرەوز، سیر، ترێ، توتڕکەکان.

I could go home and cook a tasty meal using these ingredients.

ئەتوانم بچمەوە ماڵەوە و بە بەکارهێنانی ئەمانە خواردنێکی خۆش دروستکەم.

Imagine if we could create the world's first rating system,

بیهێننە بەرچاوی خۆتان ئەگەر بتوانین سیستمێکی ڕیزبەندی جیهانی درووست بکەین

in which we could score foods

کە تیایدا خاڵ بدەین بە خواردنەکان

according to their antiangiogenic, cancer-preventative properties.

بەپێی توانای دژە شێرپەنجەیی و دژە دروستکردنی بۆری خوێنیان.

And that's what we're doing right now.

ئێمەش ئێستا ڕێک ئەوە دەکەین.

Now, I've shown you a bunch of lab data,

ئێستا، چەند داتایەکی تاقیگەم نیشاندان، و

and so the real question is:

پرسیارە ڕاستەقینەکە ئەوەیە:

What is the evidence in people

بەڵگە چییە لە هەندێک کەسدا

that eating certain foods can reduce angiogenesis in cancer?

خواردنی هەندێک خواردنی دیاریکراو دوستبونی بۆری خوێن کەمکاتەوە لە شێرپەنجەدا؟

Well, the best example I know

باشترین نموونە کە دەیزانم

is a study of 79,000 men followed over 20 years,

توێژینەوەیەکە لەسەر ٧٩,٠٠٠ پیاو بە درێژایی ٢٠ ساڵ،

in which it was found that men who consumed cooked tomatoes

نیشانیدا ئەو پیاوانەی کە تەماتەی لێنراویان خواردووە

two to three times a week,

دوو بۆ سێ جار لە هەفتەیەکدا،

had up to a 50 percent reduction

نزیکەی لەسەدا ٥٠ کەمبوونەوەیان هەیە

in their risk of developing prostate cancer.

لە پەرەسەندنی شێرپەنجەی پرۆستاتدا.

Now, we know that tomatoes are a good source of lycopene,

ئێستا، دەزانین تەماتە سەرچاوەیەکی باشی ماددەی لایکۆپینە، و

and lycopene is antiangiogenic.

لایکۆپین ڕێگە لە دروستبوونی بۆری خوێن دەگرێت.

But what's even more interesting from this study,

بەڵام ئەوەی سەرنجڕاکێشترە لەم توێژینەوەیەدا،

is that in those men who did develop prostate cancer,

ئەوەیە لەو پیاوانەدا کە شێرپەنجەی پرۆستاتیان هەیە

those who ate more servings of tomato sauce,

ئەوانەی زیاتر دۆشاوی تەماتەیان خواردووە،

actually had fewer blood vessels feeding their cancer.

بۆری خوێنی کەمتر هەبووە لەسەر شێرپەنجەکانیان.

So this human study is a prime example

کەواتە ئەم توێژینەوەیە نموونەیەکی سەرەکییە

of how antiangiogenic substances present in food and consumed at practical levels,

کە چۆن ماددەکانی دژە درووستبونی بۆری خوێنە لە خواردندا هەیە و ڕۆژانە دەخورێت،

can have an impact on cancer.

دەکرێت کاربکاتە سەر شێرپەنجە.

And we're now studying the role of a healthy diet --

ئێستاش توێژینەوە دەکەین لەسەر ڕۆڵی خواردنی تەندروست --

with Dean Ornish at UCSF and Tufts University --

لەگەڵ ئۆرنیشی ڕاگری زانکۆی سان فرانسیسکۆ و زانکۆی تەفت --

the role of this healthy diet on markers of angiogenesis

ڕۆڵی خواردنی تەندروست لەسەر نیشانەدانەری دروستکردنی بۆری خوێن

that we can find in the bloodstream.

کە بتوانین لە سوڕی خوێندا بیدۆزینەوە.

Obviously, what I've shared with you has some far-ranging implications,

بێگومان، ئەوەی کە پێموتن چەند شتێکی ترمان پێدەگەیەنێت،

even beyond cancer research.

تەنانەت سەروو توێژینەوەی شێرپەنجەش

Because if we're right, it could impact consumer education,

چونگە ئەگەر ڕاست بین، دەکرێت کاربکاتە سەر ڕۆشنبینی بەکارهێنەران،

food services, public health

خزمەتگوزارییەکانی خواردن، تەندروستی گشتی و

and even the insurance industry.

تەنانەت پیشەسازی دڵنیاییش.

And in fact, some insurance companies

ڕاستییەکەشی، هەندێک لە کۆمپانیاکانی دڵنیایی

are already beginning to think along these lines.

خەریکە وایان لێدێت لەسەر ڕێڕەوە بیر بکەنەوە.

Check out this ad from BlueCross BlueShield of Minnesota.

سەیری ئەم ریکلامەی بلوکرۆس بلوشیڵدی مینیستۆتا بکەن.

For many people around the world,

بۆ زۆرکەس لە جیهاندا،

dietary cancer prevention may be the only practical solution,

ڕێگریکردن لە شێرپەنجە بە خواردن لەوانەیە تەنیا چارەسەری پراکتیکی بێت،

چونکە هەمووکەس ناتوانێت پارە زۆرەکەی چارەسەرەکانی قۆناغی کۆتایی شێرپەنجە بدات،

because not everybody can afford expensive end-stage cancer treatments,

but everybody could benefit from a healthy diet

بەڵام هەمووان دەتوانن سوودمەند بن لە خواردنێکی تەندروست

based on local, sustainable, antiangiogenic crops.

لەسەر بنچینەی بەرهەمە ناوخۆییەکانی ڕێگە لە دروستبونی بۆری خوێن دەگرن.

Now, finally,

ئێستا دواجار،

I've talked to you about food,

توانیم باسی خواردنتان بۆ بکەم، و

and I've talked to you about cancer,

باسی شێرپەنجەشم بۆ کردن،

so there's just one more disease that I have to tell you about,

کەواتە یەک نەخۆشی تر هەیە کە ئەمەوێ باسی بکەم بۆتان و

and that's obesity.

ئەویش قەڵەوییە.

Because it turns out that adipose tissue -- fat --

چونکە دەرکەوتووە کە شانە چەورییەکان -- چەورییەکان

is highly angiogenesis-dependent.

زۆر پشتبەستووە بە سەرچاوەی خوێن. و

And like a tumor, fat grows when blood vessels grow.

وەک دوومەڵی شێرپەنجە، چەوری کاتێک گەشەدەکات کە خوێنی بۆ دەچێ.

So the question is:

کەواتە پرسیارەکە ئەوەیە:

Can we shrink fat by cutting off its blood supply?

دەتوانین چەوری بچووک بکەینەوە بە گرتنەوەی خوێن لێی؟

The top curve shows the body weight of a genetically obese mouse

کێرڤەکەی سەرەوە کێشی لەشی مشکێکە کە بۆماوەیی قەڵەوە

that eats nonstop until it turns fat,

بێوچان ئەخوات تا قەڵەو ئەبێت

like this furry tennis ball.

وەک ئەم تۆپی تێنسەی لێیەت.

(Laughter)

(پێکەنین)

And the bottom curve is the weight of a normal mouse.

کێرڤەکەی خواریشەوە کێشی مشکێکی ئاساییە.

If you take the obese mouse

ئەگەر مشکە قەڵەوەکە بێنیت و

and give it an angiogenesis inhibitor, it loses weight.

ڕێگرێکی دروستبوونی بۆری خوێنی بدەیتێ، کێشی کەمدەبێتەوە.

Stop the treatment, gains the weight back. Restart the treatment, loses the weight.

چارەسەر بوەستێنیت، کێشەکەی بۆ زیادەبێتەوة. چارەسەر دەسپێکەرەوە، کێشی کەمدەبێتەوە.

Stop the treatment, it gains the weight back.

چارەسەر بووەستێنە، کێشەکەی زیاد دەبێتەوە.

And, in fact, you can cycle the weight up and down

ڕاستییەکەی، دەتوانیت کەم و زیا بە کێشی لەشی بکەیت

simply by inhibiting angiogenesis.

تەنیا بە ڕێگەگرتن لە دروستکردنی بۆری خوێن.

So this approach that we're taking for cancer prevention

کەواتە ئەم نزیکبوونەوەیە کە ئەیگرینە بەر بۆ ڕێگەگرتن لە شێرپەنجە

may also have an application for obesity.

بەکارهێنانیشی هەیە لە بواری قەڵەویدا.

The truly interesting thing about this

ئەوەی بەڕاستی سەرنج ڕاکێشە لەمەیا

is that we can't take these obese mice

ئەوەیە کە ناتوانین ئەم مشکە قەڵەوە بێنین و

and make them lose more weight

وایلێکەین کێشێک لەوە زیاتر لەدەستبات

than what the normal mouse's weight is supposed to be.

لەو کێشەی کە پێویستە مشکێکی ئاسایی هەیبێت.

In other words, we can't create supermodel mice.

بە واتایەکی تر، ناتوانین مشکێکی مۆدێل دروست بکەین.

(Laughter)

(پێکەنین)

And this speaks to the role of angiogenesis

ئەمەش تەواو باسی ڕۆڵی دروستکردنی بۆری خوێن دەکات

in regulating healthy set points.

لە ڕێکخستنی خاڵە دیاریکراوەکان.

Albert Szent-Györgi once said,

ئالبێرت سێنت گیۆرگی جارێک وتی،

"Discovery consists of seeing what everyone has seen,

"دۆزینەوە پێکدێت لە بینین ئەوەی هەمووان بینیویانە، و

and thinking what no one has thought."

بیرکردنەوە لەوەی کەس بیری بۆی نەچووە."

I hope I've convinced you

هیوادارم قایلم کردبێتن

that for diseases like cancer, obesity and other conditions,

کە بۆ نەخۆشییەکانی وەک شێرپەنجە، قەڵەوی و نەخۆشی تریش،

there may be a great power

لەوانەیە هێزێکی مەزنتر هەبێت

in attacking their common denominator: angiogenesis.

لە هێرشکردنە سەر پشتیوانە هاوبەشەکەیان: دروستبوونی بۆری خوێن. و

And that's what I think the world needs now.

پێموابێت جیهان ئێستا ئەوەی دەوێت.

Thank you.

زۆر سوپاس

(Applause)

(چەپڵە)

June Cohen: I have a quick question for you.

جوت کۆهین: پرسیارێکی زۆر خێرام هەیە بۆت.

JC: So these drugs aren't exactly in mainstream cancer treatments right now.

جون کۆهین: ئێستا ئەم دەرمانانە لەو چاراسەرە بەردەستانەی شێرپەنجەدا نین.

For anyone out here who has cancer, what would you recommend?

بۆ هەر یەکێک لێرە کە شێرپەنجەی هەبێت. پێشنیاری چی دەکەیت؟

Do you recommend pursuing these treatments now, for most cancer patients?

پێشنیاری ئەوە دەکەیت هەوڵ بۆ ئەم چارەسەرانە بدرێت، بۆ زۆرێک لە نەخۆشەکانی شێرپەنجە؟

William Li: There are antiangiogenic treatments

ویلیام لی: چارەسەری دژە دروستبونی بۆری خوێن هەیە

that are FDA approved,

کە دانپێدانراوی ئێف دی ئەیە، و

and if you're a cancer patient,

ئەگەر نەخۆشێکی شێرپەنجە بیت،

or working for one or advocating for one, you should ask about them.

یان کار بۆ یەکێک بکەیت یان بتەوێ یەکێ بپارێزیت پێویستە پرسیار بکەی لەسەری.

And there are many clinical trials.

چەندین تاقیکردنەوەش کراوە لەسەری.

The Angiogenesis Foundation is following almost 300 companies,

دامەزراوەی دروستبونی بۆری خوێن بەدواداچون بۆ ٣٠٠ کۆمپانیا دەکات و

and there are about 100 more drugs in that pipeline.

زیاتر لە ١٠٠ دەرمان هەیە کە لە پرۆسەدان.

So, consider the approved ones,

بۆیە بۆ دانپێدانراوەکان بگەڕێ،

look for clinical trials,

بۆ ئەوانەی تاقیکراونەتەوە،

but then between what the doctor can do for you,

بەڵام دواجار لەنێوان ئەوەی پزیشک دەتوانێ بۆتی بکات،

we need to start asking what can we do for ourselves.

پێویستە دەستکەین بە پرسیارکردن لەسەر ئەوەی دەکرێ چی بۆخۆمان بکەین.

This is one of the themes I'm talking about:

ئەمە یەکێکە لەو دروشمانەی کە من باسی دەکەم:

We can empower ourselves

دەتوانین هێز بدەینە بەر خۆمان

to do the things that doctors can't do for us,

ئەو شتانە بکەین کە پزیشکەکان ناتوانن بۆمان بکەن،

which is to use knowledge and take action.

ئەویش بەکارهێنانی زانیاری و هەڵوێست وەرگرتنە.

And if Mother Nature has given us some clues,

ئەگەر دایکە سروشتیش هەندێک سەرەداوی دابێ پێما،،

we think there might be a new future in the value of how we eat,

بیردەکەینەوە لەوانەیە داهاتوێکی نوێ هەبێت لە بەهای ئەوەی دەیخۆین و

and what we eat is really our chemotherapy three times a day.

ئەوەی دەیخۆین چارەسەری کیمیاییە بۆمان سێ جار لە ڕۆژێکدا.

JC: Right. And along those lines,

ڕاستە. هەر لەسەر ئەو دروشمە

for people who might have risk factors for cancer,

بۆ ئەو کەسانەی لەوانەیە لەبەر مەترسیا بن بۆ شێرپەنجە،

would you recommend pursuing any treatments prophylactically,

پێشنیاری ئەوە ئەکەیت چارەسەرێک وەرگرن بۆ ڕێگەگرتنی پێشوەخت،

or simply pursuing the right diet,

یان تەنیا هەوڵ بۆ خواردنێکی تەندروست بدات،

with lots of tomato sauce?

بە زۆرێک لە دۆشاوی تەماتەوە؟

WL: Well, you know, there's abundant epidemiological evidence,

دەزانیت، بەڵگەی زانستی زۆر هەیە و

and I think in the information age,

پێموابێت لەم سەردەمەی ئێستادا،

it doesn't take long to go to a credible source like PubMed,

زۆری پێناچێت بچیتە سەر سەرچاوەیەکی باوەڕپێکراوی وەک پەبمێد،

the National Library of Medicine,

کتێبخانەی نەتەوەیی پزیشکی،

to look for epidemiological studies for cancer risk reduction

بۆ ئەوەی بۆ توێژینەوە پزیشکییەکان بگەڕێ بۆ کەمکردنەوەی مەترسی شێرپەنجە

based on diet and based on common medications.

بە پشت بەستن بە خواردن و هەندێک دەرمانی باو. و

And that's certainly something that anybody can look into.

ئەوەش شتێکە هەرکەس بێت دەتوانێت لەسەری بکۆڵێتەوە.

JC: Okay. Well, thank you so much.

زۆرباشە. زۆر سوپاس

(Applause)

(چەپڵە)