How fake news does real harm | Stephanie Busari

Translator: Daban Q. Jaff Reviewer: Razaw S. Bor

دەمەوێت چیرۆکێکتان لەبارەى .کچێکەوە بۆ بگێڕمەوە

.بەڵام ناتوانم ناوى ڕاستەقینەیتان پێ بڵێم

.بۆیە با هەر پێى بڵێین هادیزە

I want to tell you a story about a girl.

.هادیزە تەمەنى 20 ساڵە

،کچێکى شەرمنە

But I can't tell you her real name.

بەڵام پێکەنینێکى زۆر جوانى هەیە .کە ڕوخسارى دەدرەوشێنێتەوە

So let's just call her Hadiza.

بەڵام ئەو لە ئازارێکى بەردەوامدایە

Hadiza is 20.

She's shy,

but she has a beautiful smile that lights up her face.

ئەگەر هەیە تا کۆتایى ژیانى .دەبێت چارەسەر وەربگرێت

But she's in constant pain.

دەتانەوێت هۆکارەکەى بزانن ؟

،هادیزە خەڵکى (چیبۆک) ى نەیجیریایە

And she will likely be on medication for the rest of her life.

لە 14ى نیسانى 2014دا فڕێندرا،

Do you want to know why?

لەلایەن تیرۆرستانى بۆکۆ حەرامەوە.

Hadiza is a Chibok girl,

بەڵام توانى هەڵبێت

and on April 14, 2014, she was kidnapped

بە بازدان لەو لۆرییەى .کە کچەکانى دەگواستەوە

by Boko Haram terrorists.

کە بازى دا هەردوو قاچى شکا،

She managed to escape, though,

وە دەبوایە بە سنگە خشکێ بڕوات .تا لەناو گژو گیاکاندا خۆى حەشار بدات

by jumping off the truck that was carrying the girls.

پێى وتم کە زۆر تۆقیوە لەترسی پێى . بزانن و بۆى بگەڕێنەوەو دەستگیریبکەنەوە

But when she landed, she broke both her legs,

and she had to crawl on her tummy to hide in the bushes.

ئەو یەکێک بوو لەو 57 کچەى ئەو ڕۆژە بە بازدان لە لۆرییەکەوە ڕزگاریان بووە.

She told me she was terrified that Boko Haram would come back for her.

ئەم چیرۆکە ڕاستەوخۆ مشتومڕێکى زۆرى نایەوە

لە سەرانسەری جیهاندا

She was one of 57 girls who would escape by jumping off trucks that day.

کەسانى وەک میشێل ئۆباما، مەلالە و چەندانى تر

دەنگیان بۆ ناڕەزایى ،یەکخست لەدژى ئەوەى رویدا

This story, quite rightly, caused ripples

لەو کاتەدا من لە لەندەن دەژیام

around the world.

People like Michelle Obama, Malala and others

دواتر نێردرام بۆ ئەبوجا بۆ ڕووماڵکردنى کۆربەندی ئابوورى جیهانى

lent their voices in protest,

and at about the same time -- I was living in London at the time --

.کە بۆ یەکەمجار لە نێجیریا ساز کرابوو

I was sent from London to Abuja to cover the World Economic Forum

بەڵام کاتێک گەیشتین، دیاربوو کە تەنها یەک .چیرۆک لە ناوچەکەدا دەگێردرایەوەو باسدەکرا

that Nigeria was hosting for the first time.

.حکومەتمان خستە ژێر فشار

پرسیارمان ئاڕاستە دەکردن لەبارەى هەوڵەکانیان

But when we arrived, it was clear that there was only one story in town.

بۆ گەڕاندنەوەى کچە رفێندراوەکان

،بێگومان

We put the government under pressure.

،دڵخۆش نەبوون بە لێشاوى پرسیارەکانمان

We asked tough questions about what they were doing

بەشى خۆمان لە چەند ڕاستییەکى جێگرەوە وەرگرت.

to bring these girls back.

Understandably,

(پێکەنین)

they weren't too happy with our line of questioning,

نێجیرییەکان لەو کاتەدا بە ئێمەیان وت

and let's just say we received our fair share of "alternative facts."

،کە ئێمە گێلبووین

(Laughter)

.ئێمە لە دۆخى سیاسى نێجیریا تێنەدەگەیشتین

Influential Nigerians were telling us at the time

وە پێشیان وتین

that we were naïve,

کە چیرۆکى کچەکانى چیبۆک

we didn't understand the political situation in Nigeria.

.تەنها پرۆپاگەندە بووە

،بەداخەوە بەو شێوەیە چیرۆکەکە بڵاوبوویەوە

But they also told us

that the story of the Chibok girls

هێشتا خەڵکانێک هەن لە نێجیریادا

کە پێیانوایە کە کچانى چیبۆک .هەرگیز نەفڕێندراون

was a hoax.

Sadly, this hoax narrative has persisted,

هێشتا من قسەم بۆ ئەو کەسانە دەکرد

and there are still people in Nigeria today

،دایک و باوکە بێچارانە

who believe that the Chibok girls were never kidnapped.

پێیان وتین ئەو ڕۆژەى بوکۆ حەرام کچەکانیانى فڕاند

Yet I was talking to people like these --

ئەمان بەدواى ئەو لۆرییەى کچەکانى بردووە ڕایانکردووە بۆ دارستانى سامبیسا

devastated parents,

who told us that on the day Boko Haram kidnapped their daughters,

ئەمان تەوریان پێبووە بەڵام ناچارکراون بگەڕێنەوە .

they ran into the Sambisa Forest after the trucks carrying their daughters.

.چوونکە بۆکۆ حەرام چەکى پێبووە

بۆ ماوەى دوو ساڵ، ئاژانسەکانى هەواڵ ،بابەتى کچەکانى چیبۆکیان تێپەڕاند

They were armed with machetes, but they were forced to turn back

،و بۆ ماوەى دوو ساڵ

because Boko Haram had guns.

.شتێکى وامان لەبارەى کچەکانەوە نەبیست

For two years, inevitably, the news agenda moved on,

.هەمووان پێیان وابوو کە ئەوان مردوون

،بەڵام لە مانگى نیسانى ساڵى ڕابردوو

and for two years,

.من توانیم ئەم ڤیدیۆیەم دەستبکەوێت

we didn't hear much about the Chibok girls.

ئەمە هەر بەشێکە لە ڤیدیۆکە

Everyone presumed they were dead.

ئەم ڤیدیۆیە لەلایەن بۆکۆ حەرامەوە گیرابوو ، بۆ بەڵگەی مانی کچەکان

But in April last year,

I was able to obtain this video.

.وە لە سەرچاوەیەکەوە ڤیدیۆکەم دەستکەوت

This is a still from the video

،بەڵام پێش ئەوەى بڵاوى بکەمەوە

that Boko Haram filmed as a proof of life,

دەبوایە بچوومایە بۆ باشورى ڕۆژهەڵاتى نێجیریا

and through a source, I obtained this video.

بۆئەوەى قسە لەگەڵ باوانیان بکەم دڵنیابمەوە لە ڕاستیکە.

بۆ دڵنیابوونەوە پێویستم .بە کاتێکى زۆر نەبوو

But before I could publish it,

I had to travel to the northeast of Nigeria

یەکێک لە دایکەکان کاتێک سەیرى ڤیدیۆکەى کرد پێى وتم

to talk to the parents, to verify it.

کە گەر بیتوانیایە بچێتە ناو لاپتۆپەکە

I didn't have to wait too long for confirmation.

،و کچەکەى بهێنایەتە دەرەوە لە لاپتۆپەکە

One of the mothers, when she watched the video, told me

.دەیچوو و دەیهێنا

that if she could have reached into the laptop

بۆ ئەوانەى کە لە ئامادەبووان ،باوک و دایکن وەک من

and pulled our her child from the laptop,

دەتوانی تەنها خەیاڵى ئەو ئازارە بکەی

she would have done so.

.کە ئەو دایکە چ هەستێکى هەبووە

For those of you who are parents, like myself, in the audience,

ئەم ڤیدیۆیە دەبێتە هۆى دەستپێکردنى گفتووگۆکان لەگەڵ بۆکۆ حەرامدا.

you can only imagine the anguish

that that mother felt.

وە سینەیتۆرێکى نێجیرى بە منى وت کە بە هۆى ئەو ڤیدیۆیەوە

This video would go on to kick-start negotiation talks with Boko Haram.

،کەوتوونەتە گفتووگۆ

چونکە ئەوان زۆر پێشتر وایانزانیبوو .کە کچەکانى چیبۆک مردوون

And a Nigerian senator told me that because of this video

٢١لە کچەکان لە ئۆکتۆبەرى .ساڵى ڕابردوودا ڕزگاریان بوو

they entered into those talks,

because they had long presumed that the Chibok girls were dead.

.بەداخەوە هێشتا نزیکى 200یان دیار نین

Twenty-one girls were freed in October last year.

من دەبێت دان بەوەدا بنێم کە چاودێرێکى بێلایەن نەبووم

Sadly, nearly 200 of them still remain missing.

.بۆ ئەم چیرۆکە

هەست بە توڕەیى دەکەم کاتێ بیر لەوهەلە لەدەستچوانە دەکەمەوە

I must confess that I have not been a dispassionate observer

.بۆ ڕزگارکردنى ئەو کچانە

هەست بە توڕەیى دەکەم کاتێک بیر لەو ،دایک و باوکانە دەکەمەوە کە پێیان وتم

covering this story.

I am furious when I think about the wasted opportunities

گەر ئەوان کچى کەسانى ، دەوڵەمەند و بەهێز بوونایە

.زۆر زووتر دۆزرابوونەوە

to rescue these girls.

I am furious when I think about what the parents have told me,

هەست بە توڕەیى دەکەم

that if these were daughters of the rich and the powerful,

،کە چیرۆکەکە بە ساختە ناوبرا

they would have been found much earlier.

،بڕوام وایە

،کە بووە هۆى دواکەوتن

ئەوە بەشێک بو لە .هۆکاری دواکەوتنی گەڕانەوەیان

And I am furious

that the hoax narrative,

I firmly believe,

ئەمە ئەوەم بۆ ئاشکرا دەکات کە .هەواڵى هەڵە و ساختە چەند مەترسیدارە

caused a delay;

it was part of the reason for the delay in their return.

دەتوانین چى لەبارەى ئەمەوە بکەین؟

،چەندین کەسی زیرەک هەن

This illustrates to me the deadly danger of fake news.

ئەندازیارى سەرکەوتو هەن لە کۆمپانیاى گۆگڵ و فەیسبووک

کە هەوڵدەدەن تەکنەلۆجیا بەکاربهێنن بۆ .وەستاندنى بڵابوونەوەى هەواڵى هەڵە

So what can we do about it?

There are some very smart people,

بەڵام لەگەڵ ئەوەشدا، پێم وایە کە هەموو کەسێک لێرە من تۆ

smart engineers at Google and Facebook,

who are trying to use technology to stop the spread of fake news.

دەبێت ڕۆڵمان لەوەدا هەبێت،

.ئێمە ئەوانەین کە ناوەڕۆکەکان باس دەکەین

But beyond that, I think everybody here -- you and I --

ئێمە ئەوانەین کە چیرۆکەکان . ئۆنلاین دەگێڕینەوە

لەم کاتەدا ئێمە بڵاوکراوەین.

we have a role to play in that.

We are the ones who share the content.

.و بەرپرسیاریەتیمان هەیە

We are the ones who share the stories online.

،لە کارەکەمدا وەک ڕۆژنامەنووسێک

پێداچوونەوە دەکەم و دڵنیا دەبمەوە

In this day and age, we're all publishers,

متمانەم بە هەستەکانمە بەڵام .پرسیارى قورس دەکەم

and we have responsibility.

In my job as a journalist,

بۆچى ئەم کەسە ئەم چیرۆکەم پێدەڵێت؟

I check, I verify.

ئەوان پێویستە چى بەدەست بهێنن بە وتنى ئەو زانیارییانە؟

I trust my gut, but I ask tough questions.

ئایا ئەجێندایەکى شاراوەیان هەیە؟

Why is this person telling me this story?

بڕوام وایە کە دەبێت دەست بکەین بە پرسیارى قورستر.

What do they have to gain by sharing this information?

Do they have a hidden agenda?

.لەو زانیارییانەى کە ئۆنلاین دەیدۆزینەوە

I really believe that we must all start to ask tougher questions

توێژینەوەیەک دەریخستووە کە هەندێک لە ئێمە تەنانەت ناونیشانى هەواڵەکان ناخوێنینەوە

of information that we discover online.

.پێش بڵاوکردنەوە

Research shows that some of us don't even read beyond headlines

کێ لێرە وایکردووە؟

.خۆشم ئەوەم کردووە

بەڵام چى دەبێت

before we share stories.

کە واز بێنین لە وەرگرتنى ئەو زانیارییانەى کە بۆ یەکەمجار دێتە بەرچاومان؟

Who here has done that?

I know I have.

چى دەبێت کە بوەستین و بیربکەینەوە لە دەرەنجامى

But what if

we stopped taking information that we discover at face value?

ئەو زانیارییانەى بڵاوى دەکەینەوە

کە چەند رۆڵى هەیە لە درووستکردنى توندوتیژى و رقلێبوونەوە؟

What if we stop to think about the consequence

چى دەبێت گەر بوەستین لە بیرکرنەوە لە چارەنووسى ڕاستەقینەى ژیان

of the information that we pass on

and its potential to incite violence or hatred?

بەهۆى ئەو زانیارییانەى بڵاوى دەکەینەوە؟

زۆر سوپاس بۆ گوێگرتنتان.

What if we stop to think about the real-life consequences

(چەپڵەلێدان)

of the information that we share?

Thank you very much for listening.

(Applause)