The secret formula to Agatha Christie's murder mysteries - Jamie Bernthal

Translator: omer zrar Reviewer: Daban Q. Jaff

Agatha Christie is the best-selling novelist of all time.

ئاگثە کرایستی یەکێکە ڕۆمان نوسەکان کە ڕۆمانەکانی پڕفرۆشترین بوون.

But in 1916, she wasn’t even the most promising writer in her family.

بەڵام لە ساڵی ۱۹۱٦ دا، تەنانەت لە نێو خێزانەکەشی زۆر ناودار نەبوو.

Her older sister Madge had already written several short stories,

خوشکە گەورەکەی ماج چەندین کورتە چیرۆکی نوسیی بوو،

while Agatha hadn’t published any.

لەکاتێکدا کە ئاگثە هیچی بڵاو نەکردبووەوە.

So when Agatha shared her desire to write a mystery novel,

بۆیە کاتێک ئاگثە ئارەزوی خۆی بۆ نوسینی ڕۆمانی نهێنی درکاند لا خوشکی،

Madge scoffed.

ئەوا ماج ی خوشکی گاڵتەی پێکرد.

She bet that Agatha wouldn’t be able to create a compelling mystery—

و گرەوی کرد کە ئاگثە ناتوانێت ڕۆمانێکی تاوانی باش بنوسێت،

and certainly not something she couldn't solve.

و بێگومان ئەمەش شتێک نەبوو کە ئەو نەتوانێت جێبەجێی بکات.

Today, the novel that came of that bet

ئەمڕۆ، ئەو ڕۆمانانەی کە لەم گرەوە هتنە نوسین

stands alongside almost 100 other mysteries written by Christie,

بریتین لە ۱۰۰ ڕۆمانی تاوان کە لەلایەن کریستیەوە نوسراون،

each one a cleverly constructed puzzle box

و هەریەکێکیان کۆمەڵێک تاوانی تێدایە کە پێکدێت لە

of clues, misdirection, and human drama.

بەڵگە، بەهەڵەدابردن، و کوشتاری خەڵکی.

So let's investigate how she crafted these perfect crimes.

بۆیە با ئەوە شیبکەینەوە کە چۆن ئەو ئەو تاوانانەی وا بەباشی دروستکردوە.

Christie designed her stories in many ways,

کریستی چیرۆکەکانی بە چەندین شێوە نوسیوە،

but one of the most important decisions was the setting.

بەڵام یەکێک لە بڕیارە هەرە گرینگەکانی شوێنی ڕۆمانەکانە.

From a remote island to a snow-stalled train car,

لە دورگەی دورەدەست تا شەمەندەفەری لەکارکەوتوو،

she favored locations isolated from society.

ئەو حەزی بەو شوێنانەدەکرد کە لە کۆمەڵگا دابڕابوون.

By restricting the scope of her stories,

و بە سنوردارکردنی مەودای چیرۆکەکانی،

Christie limited possible suspects and built tension

کریستی گومانلێکراوەکانی کەمێک لێڵ کردوە کە بە مەش بارەکەی ئاڵۆزتر کردوە

by forcing characters to stay put—

لە ڕێی فشار خستنەسەر کەسەکان تا بە ‌بێدەنگی بمێنەوە،

even with a killer among them.

تەنانەت بە بکوژەکەی ناویشیانەوە،

Sometimes she further heightened the drama

هەندێک جار ئەو کارەساتەکەی قوڵتر دەکردەوە

by making the characters strangers,

لە ڕێگەی کردنی کەسایەتیەکان بە کەسانی نامۆ

unsure who they can trust.

کە دڵنیانین لەوەی کە متمانە بە کێ بکەن.

But while her settings are eerie and extraordinary,

بەڵام لەکاتێکدا کە شوێنی چیرۆکەکانی بێوێنە و سامناک بوون، و

her characters are just the opposite.

ئەو کەسایەتیانەی ئەو داینابوون بە پێچوانەوە بوون.

One of the biggest criticisms of Christie’s novels

یەکێک لەو ڕەخنانەی کە لە ڕۆمانەکانی کریستی دەگیرا

is that they’re full of two-dimensional people.

ئەوە بوو کە کەسانی ناو نۆڤڵەکانی سادە بوون.

But Christie avoided complex characters for a reason.

بەڵام کریستی کەسایەتی ئاڵۆزی بەهۆی هۆکارک بەکارنەدەهێنا.

By reducing people to a handful of simple traits,

لە ڕێگەی کەمکردنەوەی سیفەتەکانی کەسەکان بۆ چەند سیفەتێک،

she provided readers with predictable suspects.

وای لە خوێنەران دەکرد کە پێشبینی دەشنیشانکردنی گومانلێکراوەکە بکەن.

Well, usually predictable.

کە زۆرکات کەسەکان چاوەڕوانکراو بوون.

Christie also used the audience's expectations against them.

و کریستی پێشبینیەکانی خوێنەرانیشی بەکاردەهێنا لەدژیان.

However, this typecasting sometimes relied on

لەگەڵئەوەشدا، ئەم کەسایەتیانە هەندێکجار

what contemporary readers know to be harmful stereotypes.

پشتیان بە بیرۆکەکانی خوێنەرانی ئەو سەردەم دەبەست کە چ نمونەێکی خراپە.

She frequently caricatured particular occupations and ethnic groups

ئەو زۆرکات هەندێک پیشەی تایبەت و گروپە

چونیەکەکانی بە شێوەێکی کۆمێدی باسدەکرد.

for comic effect,

تا کاریگەری کۆمێدی دەربخات،

reinforcing the prejudices of her time.

کە ئەمەش ڕەگدانەوەی کینەی سەردەمی ئەو بووە.

This is certainly not an element of Christie’s work worth emulating,

کە ئەمەش وەک یەکێک لە کارەکانی کریستە و شایەنی لاسایکردنەوە نییە،

and fortunately, many modern mystery writers

ماییەی دڵخۆشییە کە زۆرێک لە نوسەرانی تاوان

have found less problematic ways to use this technique.

ڕێگای تریان دۆزیوەتەوە بۆ بەکارهێنانی ئەم تەکنیکە.

Even when she got it wrong,

تەنانەت کە هەڵەش بوو،

Christie worked to make her characters feel authentic.

کریستی کاری دەکرد تا وا لەکاسەیەتیەکانی بکات کە وەک ڕاستی بن.

She closely observed the people around her,

ئەو بەوردی سەرنجی خەڵکی دەوروبەری دەدا ،

and constantly scribbled down details from overheard conversations.

و هەمیشە وردکاریەکانی بە خێرایی دەنوسیەوە کەتێک خەڵکی قسەسان لەگەڵ یەکتری دەکرد.

She would then rearrange these details to piece her mysteries together,

و دواتر، ئەو وردکایانەی لە ڕۆمانەکانی بەکاردەهێنا،

often switching who the murderer was as she worked.

بۆیە زۆرجار، بکۆژەکەی دەگۆڕی.

This approach kept information murky and disoriented even the sharpest readers.

بەمەش زانیاریەکانی ئاڵۆزتر دەکرد و تەنانەت سەری لە خوێنەرە زیرەکەکانیش دەشێواند.

However, there’s an important balance to strike

بەڵام پێویستە هاوسەنگی ڕابگیرێت لەنێوان

between being clever and being confusing.

زیرەکی و سەرلێشێوان.

Nobody wants to read a predictable mystery,

هیچ کەسێک نایەوێت تاوانێکی پێشبینیکراو بحوێنێتەوە.

but if things get too convoluted you can lose your reader altogether.

و بەڵام گەر شتەکان زۆر ئاڵۆزبن ئەوا دەکرێت خوێنەرەکانت لەدەستبدەیت.

Christie handled this in part by keeping her language simple and accessible.

کریستی چارەسەری ئەمەی کرد لە ڕێگەی ئەو زمانە سادە و ئاسانەی کە بەکاریدەهێنا.

She used short sentences and clear, snappy dialogue

ئەو ڕستەی کورت و ئاسانی بەکاردەهێنا، و گفتوگۆکانیشی سادە بوون

to help readers follow information.

تا یەرمەتی خوێنەربدا شوێن زانیاریەکان بکەوێت.

This kind of clarity is essential,

ئەم جۆرە ڕونیە پێویستە،

because the best mysteries string their audience along

چونکە زۆرێک لە باشترین ڕۆمانەکانی تاوانیش وا لە خوێنەرانیان

with a carefully laid trail of clues.

دەکەن کە بەوریاییەوە شوێن کۆمەڵێک بەڵگە بکەون.

With Christie, a good clue is one the reader will remember,

و لە ڕۆمانەکانی کریستیش خوێنەر بەڵگە باشەکانی بیردەما،

but usually, fail to completely understand.

بەڵام زۆرکات، بەتەواوی لێیان حاڵینەدەبوو.

For example, when a character cries that “Everything tastes foul today,”

بۆ نمونە، کاتێک کەسایەتیێک هاواردەکات کە “هەموو شتێک ‌تامی ناخۆشە ئەمڕۆ،”

just minutes before he dies,

چەند چرکەێک پێش ئەوەی بمرێت،

the reader races to determine who poisoned his beverage.

ئەوا خوێنەرەکە وای لێکدەداتەوە کە دەکرێت ژەهر خرابێتە ناو خواردنەوەکەی.

But they’re likely failing to truly consider this clue.

بەڵام لەمەدا هەڵەن.

If everything tasted foul that day,

گەر هەموو شتێک تامی ناخۆش بێت لەو ڕۆژەدا،

then he’d been poisoned long before that drink.

ئەوا مانای ئەوەیە کە ئەو پێش ئەم خواردنەوەش ژەهراوی کراوە.

Christie also used clues to intentionally mislead her audience.

کریستی بەڵگەی وای بەکاردێنا تا بەمەبەست خوێنەرانی بەهەڵەداببات.

For example, readers might recognize a clue associated with one suspect,

بۆ نمونە، خوێنەر لەوانەیە بەڵگەێک بدۆزێتەوە کە بەیک

گومانلێکراو بەستراوەتەوە،

only to learn that it was being used to frame them.

تەنیا بۆ ئەوە بەکاریدێنا تا خوێنەران ببەستێتەوە.

Other times, she built misdirection directly into the story’s structure—

دواتریش، شتی وای دروستدەکرد لە چیرۆکەکانی کە خوێنەرانی بەڕێلادەدا،

like when a narrator reporting the murder is revealed to be the killer.

و ئەو کاتەی کە قسەکەر باسی کوشتنەکەی دەکرد ئەوا بکوژەکە کوژراوەکە دەردەچوو.

Outside crime and clues,

لە دەرەوەی تاوان و بەڵگەکانیش،

there’s one more ingredient in Christie’s formula:

یەک بەش لە پێکهاتەکەی کریست مابوو:

the detective.

ئەویش پشکینەرەکە بوو.

Christie created many sleuths,

کریستی چەندین پشکینەری نهێنی دروستکرد بوو،

but her most enduring are Hercule Poirot and Miss Jane Marple.

بەڵام هێرکڵ پۆیرۆت و خاتوو جەین ماڕپل یەکێک بوون لە پشکینەرە بەردەوامەکانی.

Neither this petit Belgian refugee nor this elderly amateur detective

و نە پیتیت بێڵگەین ڕێفیوگی و نە ئەم پشکنەرە پیرە نەزانە

are traditional heroes.

پاڵەوانی هەمیشەیی نەبوون.

But their outsider status is exactly what helps them slip past security

بەڵام ئەو شێوەیەی کە لەدەرەوە هەیانە یارمەتیان دەدات کە بە سەلامەتی بمێننەوە

and make suspects let their guard down.

و وا لەگومانلێکراوەکان دەکات نیگەرانی هیچ نەبن.

As you might have guessed, Agatha won her sister’s bet.

هەروەک ئەوەی کە دەبینیت ئاگثە گرەوەکەی لە خوشکی بردەوە.

Her eccentric detectives, clever clues, and simplified suspects

پشکینەرە سەیرەکان، بەڵگە بەهێزەکان، و گومانلێکراوە سادەکانی

form a blueprint that has stumped countless readers.

پلانی وایان پێکدەهێنا کە سەری لە چەندەها خوێنەرەکانی دەشێواند.

And now that you've uncovered her strategies,

و ئێستاش کە تۆ پلانەکانی ئەوت زانی،

the only mystery left is what stories you can tell with these secrets.

تاکە نهێنی ئەوەیە کە چ چیرۆکێک دەنوسیت بەو نهێنیانە.