The world needs all kinds of minds | Temple Grandin

Translator: Kaltrina Kusari Reviewer: Helena Bedalli

I think I'll start out and just talk a little bit

Mendoj që do filloj duke treguar

se çfare është autismi.

about what exactly autism is.

Autism is a very big continuum

Autismi është një spektër

that goes from very severe -- the child remains nonverbal --

që shkon prej një gjëndjeje shumë të vështirë - fëmija nuk flet kurrë-

all the way up to brilliant scientists and engineers.

deri tek shkencëtarët dhe inxhinierët e mrekullueshëm.

And I actually feel at home here,

Unë ndihem rehat këtu

because there's a lot of autism genetics here.

sepse ka shumë gjene te autismit.

(Laughter)

Ju nuk mund të keni ndonjë......

You wouldn't have any --

(Duartrokitje)

(Applause)

It's a continuum of traits.

Është një vazhdim e tipareve.

When does a nerd turn into Asperger, which is just mild autism?

Kur kthehet një njeri që i kushtohet mësimit

në një njeri me Asperger, që është një formë e lehtë e autizmit?

I mean, Einstein and Mozart and Tesla would all be probably diagnosed

Dua të them që Ajnshtajni, Mozarti

dhe Tesla do të diagnostikoheshin

as autistic spectrum today.

si spektër autistik në ditët e sotme.

And one of the things that is really going to concern me

Gjëja e rradhës me të cilen preokupohem është

se si ti ndihmoj këta fëmijë të zbulojnë

is getting these kids to be the ones

that are going to invent the next energy things

gjërat e mrekullueshme energjetike të rradhës.

E dini, për ata të cilët Bill Gates foli sot në mëngjes.

that Bill Gates talked about this morning.

OK, now, if you want to understand autism: animals.

Në rregull. Nëse doni te kuptoni autismin

mund të shikojmë kafshët.

I want to talk to you now about different ways of thinking.

Dua të ju flas për mënyra të ndryshme të të menduarit.

You have to get away from verbal language.

Duhet të largoheni nga gjuha verbale.

I think in pictures. I don't think in language.

Unë mendoj në fotografi,

nuk mendoj në gjuhë.

Now, the thing about the autistic mind is it attends to details.

Gjëja speciale për mendjen autistike

është që i kushton shumë vëmendje detajeve.

This is a test where you either have to pick out the big letters

Në rregull. Ky është një test ku ti duhet

ose të zgjedhësh shkronjat e mëdha, ose ato të voglat.

or the little letters,

and the autistic mind picks out the little letters more quickly.

Mendja autistike zgjedh shkronjat e vogla

më shpejt.

And the thing is, the normal brain ignores the details.

Ajo që është interesante, është që truri normal i injoron detajet.

Well, if you're building a bridge, details are pretty important

Epo, nëse po ndërtoni një urë, detajet janë shumë me rëndësi

sepse do të shembet nëse nuk i kushtohet vëmendje detajeve.

because it'll fall down if you ignore the details.

Unë brengosem që sot, rregulloret po bëhen

And one of my big concerns with a lot of policy things today

shumë abstrakte.

is things are getting too abstract.

People are getting away from doing hands-on stuff.

Njerëzit po largohen nga

puna e dorës.

I'm really concerned that a lot of the schools

Brengosem se shumë shkolla i kane larguar

have taken out the hands-on classes, because art, and classes like that --

lëndët praktike,

sepse arti, dhe lendë të tilla,

those are the classes where I excelled.

janë lendët në të cilat unë isha shembullore.

In my work with cattle,

Kur punoja me bagëti, kuptova shumë gjëra,

I noticed a lot of little things that most people don't notice

që i trembin ato, po që shumica e njerëzve

would make the cattle balk.

nuk i dinin. Për shembull, kur tundet

For example, this flag waving right in front of the veterinary facility.

flamuri në hyrje te klinikës veterinere.

This feed yard was going to tear down their whole veterinary facility;

Ky kope gati sa nuk e rrëzoi të gjithë klinikën.

all they needed to do was move the flag.

Ata vetëm se duhet te zhvendosnin flamurin.

Rapid movement, contrast.

Lëvizja e shpejtë dhe kontrasti.

In the early '70s when I started, I got right down in the chutes

Kur fillova, në të 70-tat, hyra mu në govatë,

për të parë se çfarë shihnin bagëtija.

to see what cattle were seeing.

People thought that was crazy.

Njerëzit menduan që ajo ishte çmenduri. Një pallto në gardh,

A coat on a fence would make them balk, shadows would make them balk,

hijet, dhe një zorrë në tokë janë vetëm disa prej gjërave që i trembnin.

a hose on the floor -- people weren't noticing these things.

Njerëzit nuk i vërenin këto gjëra --

A chain hanging down ...

një zinxhir i varur --

And that's shown very, very nicely in the movie.

dhe kjo shihet shumë qartazi në film.

In fact, I loved the movie, how they duplicated all my projects.

Më pëlqeu shumë filmi, dhe se si

ata i kopjuan projektet e mia. Kjo është ana e mësimit.

That's the geek side.

Vizatimet e mia ishin aktore në film po ashtu.

My drawings got to star in the movie, too.

And, actually, it's called "Temple Grandin,"

Quhet "Temple Grandin",

not "Thinking in Pictures."

jo "Mendimi përmes fotografive."

So what is thinking in pictures?

Çfarë do të thotë të mendosh përmes fotografive?

It's literally movies in your head.

Ështe sikur të shikosh filma në kokën tënde.

My mind works like Google for images.

Mendja ime punon si Google për fotografi.

Kur isha e re, nuk e dija që mënyra e të menduarit tim ishte ndryshe.

When I was a young kid, I didn't know my thinking was different.

Mendoja që çdo njeri mendonte përmes fotografive.

I thought everybody thought in pictures.

Por kur e shkrova librim ``Të Mendosh përmes Fotografive``,

Then when I did my book, "Thinking in Pictures,"

fillova te intervistoj njerëz e ti pyes se si mendojnë.

I started interviewing people about how they think.

And I was shocked to find out that my thinking was quite different.

Isha e shokuar kur e kuptova që

mënyra se si unë mendoj është shumë ndryshe. Për shembull

Like if I say, "Think about a church steeple,"

nëse unë them "Mendo për një kambanore të kishës"

most people get this sort of generalized generic one.

shumica e njerëzve mendojnë një kambanore të zakonshme.

Now, maybe that's not true in this room,

Kjo mund të mos jetë e vërtet për këtë dhomë,

but it's going to be true in a lot of different places.

por është e vërtetë për shumë vende tjera.

I see only specific pictures.

Unë shoh vetëm fotografi specifike.

They flash up into my memory, just like Google for pictures.

Ato duken në kujtimet e mija, mu ashtu sikur fotografitë në Google.

And in the movie, they've got a great scene in there,

Në këtë film është një skenë fantastike ku thuhet

fjala "këpucë", dhe disa këpuca nga te 50-tat dhe 60-tat

where the word "shoe" is said, and a whole bunch of '50s and '60s shoes

pop into my imagination.

shfaqen në imagjinatën time.

OK, there's my childhood church; that's specific.

Kjo është kisha e fëmijërisë sime,

kaq specifike. Ka edhe të tjera, si Fort Collins.

There's some more, Fort Collins.

OK, how about famous ones?

Po ato me famë?

And they just kind of come up, kind of like this.

Imazhet vazhdojnë të duken, si këtu.

Just really quickly, like Google for pictures.

Shumë shpejt, si Google.

And they come up one at a time,

Ato duken një nga një,

and then I think, "OK, well, maybe we can have it snow,

dhe pastaj mendoj "Ndoshta mund të bjere borë,

or we can have a thunderstorm,"

apo mund të kemi një furtunë,"

and I can hold it there and turn them into videos.

dhe mund ta mbaj aty e ta shndëroj në një video.

Now, visual thinking was a tremendous asset

Mendimi pamor ishte nje pasuri e madhe

in my work designing cattle-handling facilities.

kur punoja për të krijuar objekte për mbajtjen e bagëtive.

And I've worked really hard on improving how cattle are treated

Kam punuar shumë për të përmisuar

se si bagëtija trajtohet tek dhoma e therrjes.

at the slaughter plant.

Nuk do ju tregoj fotografi të therrjes.

I'm not going to go into any gucky slaughter slides.

I've got that stuff up on YouTube, if you want to look at it.

I kam vendosur ato në YouTube nëse keni dëshirë ti shihni.

Njëra prej gjërave që mund të bëja me modelet e mija

(Laughter)

But one of the things that I was able to do in my design work

është të testoja çdo pjesë

is I could test-run a piece of equipment in my mind,

të makinave në mendjen time,

just like a virtual reality computer system.

sikur të isha një sistem kompjuterik që krijon botë virtuale.

And this is an aerial view of a recreation of one of my projects

Kjo është një pamje ajrore

e një duplikimi të një prej projekteve të mia.

that was used in the movie.

That was like just so super cool.

Ishte me të vërtet fantastike.

And there were a lot of, kind of, Asperger types and autism types

Kishte shume mendje me Asperger dhe

Autistë, që po punonin në këtë film.

working out there on the movie set, too.

(Të qeshura)

(Laughter)

But one of the things that really worries me is:

Një prej gjërave që më brengos është:

Ku po shkon versioni më i ri i këtyre fëmijëve sot?

Where's the younger version of those kids going today?

They're not ending up in Silicon Valley,

Ata nuk përfundojnë në Silicon Valley, aty ky përkasin.

where they belong.

(Të qeshura)

(Laughter)

(Applause)

(Duartrokitje)

One of the things I learned very early on because I wasn't that social,

Përshkak që nuk isha shumë e shoqërueshme, mësova,

is I had to sell my work, and not myself.

që e re, të shes punën time dhe jo veten.

And the way I sold livestock jobs is I showed off my drawings,

Kështu që shita punë me bagëti duke treguar

fotografi dhe skicime të gjërave.

I showed off pictures of things.

Another thing that helped me as a little kid

Një gjë tjetër që më ndihmoi është fakti që unë u rrita

is, boy, in the '50s, you were taught manners.

gjatë të 50-ve, kohë gjatë së cilës mësoje mirësjelljen.

You were taught you can't pull the merchandise off the shelves

Më mësonin që nuk duhej të merrja mall nga raftet

dhe ti hidhja rreth e rrotull neper dyqane.

in the store and throw it around.

Tani mund të shihni që kur ky fëmije të jetë në klasën e tretë

When kids get to be in third or fourth grade,

you might see that this kid's going to be a visual thinker,

apo të katërt, ai do të jetë një mendues pamor - do të

drawing in perspective.

vizatoje pikëpamjen e tij. Duhet të theksoj

Now, I want to emphasize

që jo çdo fëmijë që ka autizëm do të

that not every autistic kid is going to be a visual thinker.

jetë mendues pamor.

Now, I had this brain scan done several years ago,

Unë bëra një skanim të trurit para disa vjeteve,

and I used to joke around about having a gigantic Internet trunk line

dhe bëja shaka që kisha

një linjë të madhe të internetit

going deep into my visual cortex.

që përshkonte pjesën pamore të trurit.

This is tensor imaging.

Ky është imazhi tensor.

And my great big Internet trunk line is twice as big as the control's.

Dhe lidhja ime e internetit është dy herë

me e madhe se sa ajo e kontrollit.

The red lines there are me,

Linjat e kuqe më perfaqesojnë mua, kurse ato të

and the blue lines are the sex and age-matched control.

kaltërtat perfaqesojnë një njeri me moshë dhe gjini të njejtë.

And there I got a gigantic one,

Këtu unë kisha një shumë te madh

and the control over there, the blue one, has got a really small one.

dhe kontrolli, i kaltërti,

ka një shumë të vogël.

And some of the research now is showing

Hulumtimet tani po tregojnë që njerëzit

that people on the spectrum actually think with the primary visual cortex.

në këtë spektër mendojne kryesisht me pjesën pamore të trurit.

Now, the thing is, the visual thinker is just one kind of mind.

Menduesit pamor kanë një mendje ndryshe prej të tjerëve.

You see, the autistic mind tends to be a specialist mind --

Mendja autistike tenton të jetë mendje specialiste --

good at one thing, bad at something else.

e mirë për një gjë, dhe e keqe tek një tjetër.

And where I was bad was algebra.

Unë nuk kisha sukses me algjebren. Nuk isha e

And I was never allowed to take geometry or trig.

lejuar të marr gjeometri apo trigonometri.

Gigantic mistake.

Gabime të mëdha: Unë po gjej shumë fëmijë që duhet të

I'm finding a lot of kids who need to skip algebra,

go right to geometry and trig.

kapërcejnë algjebrën e të shkojnë drejt e në gjeometri apo trigonometri.

Now, another kind of mind is the pattern thinker.

Një lloj tjetër i mendjes është ajo që mendon nëpërmjet modeleve.

More abstract.

Është më abstrakte. Njerëz me mendje të tillë zakonisht janë

These are your engineers, your computer programmers.

inxhinierë dhe programues të kompjuterëve.

This is pattern thinking.

Të mendosh nëpërmjet modeleve do të thotë të

That praying mantis is made from a single sheet of paper --

mendosh për një fletë --

no scotch tape, no cuts.

pa ngjitës dhe pa shkurtime.

And there in the background is the pattern for folding it.

Aty mbrapa është modeli i palosjes.

Here are the types of thinking:

Këto janë mënyrat e mendimit:

photo-realistic visual thinkers, like me;

menduesit pamor, sikur unë dhe

pattern thinkers, music and math minds.

menduesit modular, ata që kanë mendje të muzikës dhe matematikës.

Some of these oftentimes have problems with reading.

Disa prej këtyre njerëzve kane probleme me leximin.

You also will see these kind of problems with kids that are dyslexic.

Do ti shihni të njejtat probleme tek

fëmijët që kanë çrregullime mendore që e bëjne leximin të vështirë për ta.

You'll see these different kinds of minds.

Do të hasni në të gjitha këto lloje të mendjeve.

And then there's a verbal mind, they know every fact about everything.

Kemi edhe mendjet verbale, të cilët dinë çdo fakt për çdo gjë.

Një faktor tjetër ka të bëje me çështjet ndjesore.

Now, another thing is the sensory issues.

Unë isha shume e preokupuar me faktin që duhet të vendos këtë mikrofon.

I was really concerned about having to wear this gadget on my face.

And I came in half an hour beforehand

Erdha këtu gjysëm ore më heret, në mënyrë

so I could have it put on and kind of get used to it,

që ta vendos më heret dhe të mësohem me të.

and they got it bent so it's not hitting my chin.

Punëtorët e rregulluan kështu që nuk e prek mjekrën time.

But sensory is an issue.

Ndjesija është një problem. Disa njerëzve i bezdis drita e neonit;

Some kids are bothered by fluorescent lights;

others have problems with sound sensitivity.

të tjerët kanë probleme me ndjeshmëri ndaj zërit.

You know, it's going to be variable.

Do të jetë e ndryshueshme.

Now, visual thinking gave me a whole lot of insight

Mendimi pamor më lejoi të kuptoj mendjen

into the animal mind.

e kafshëve shumë më mirë.

Because think about it: an animal is a sensory-based thinker,

Nëse e mendoni: Një kafshë është një mendues

not verbal -- thinks in pictures, thinks in sounds, thinks in smells.

që bazohet në ndjesi, jo në mendime verbale - mendon nëpërmejt

fotografive, zërave dhe erërave.

Think about how much information there is on the local fire hydrant.

Mendo për të gjitha informatat që ndodhen tek pushuesi i zjarrit.

He knows who's been there --

Ai e di se kush ishte aty, dhe në cilën kohë.

(Laughter)

When they were there.

A ishte një shok apo armik? A ishte dikush me të cilen mund të çiftohet?

Are they friend or foe? Is there anybody he can go mate with?

There's a ton of information on that fire hydrant.

Ka shume informata tek pushuesi i zjarrit.

It's all very detailed information.

Janë informata detajore,

And looking at these kind of details gave me a lot of insight into animals.

dhe, kur po i studioja gjithë këto detaje

arrita të kuptoj mendjen e kafshëve më mirë.

Now, the animal mind, and also my mind,

Mendja e kafshës, dhe ajo e imja,

puts sensory-based information into categories.

i vendosin këto informata të ndijimit

nëpër kategori.

Man on a horse,

Njeriu mbi kale,

and a man on the ground --

dhe njeriu në tokë --

that is viewed as two totally different things.

këto shihen si dy gjëra krejtësisht të ndryshme.

You could have a horse that's been abused by a rider.

Mund të jetë një kalë që është abuzuar nga kalëruesi.

They'll be absolutely fine with the veterinarian

Ata do të sillen mirë me veterinarin

and with the horseshoer, but you can't ride him.

dhe me njeriun që vendos patkuaj, por nuk mund të kalëroni mbi të.

You have another horse, where maybe the horseshoer beat him up,

Kali tjetër mund të jetë abuzuar nga njeriu që ia vendos patkuajt

and he'll be terrible for anything on the ground with the veterinarian,

dhe ai nuk do sillet mirë me njerëz në tokë, sic është veterinari

por një person mund ta kalëroje.

but a person can ride him.

Bagëtite sillen në të njejtën mënyrë.

Cattle are the same way.

Man on a horse, a man on foot -- they're two different things.

Njeriu mbi kalë dhe

ai në tokë janë dy gjëra krejt të ndryshme.

You see, it's a different picture.

E shihni,këto fotografi ndryshojnë shumë njëra nga tjetra.

See, I want you to think about just how specific this is.

Dua që ju të mendoni se sa specifike është kjo.

Now, this ability to put information into categories,

Shumë njerëz nuk e kanë

I find a lot of people are not very good at this.

aftësinë për të vendosur të dhëna nëpër kategori.

When I'm out troubleshooting equipment

Kur jam në teren duke rregulluar

or problems with something in a plant,

pajisje apo gjëra në fabrikë,

they don't seem to be able to figure out:

ata nuk e dinë nëse ``Kam problem me njerëz,

"Do I have a training-people issue?

Or do I have something wrong with the equipment?"

apo ka diçka që nuk shkon me pajisjet?``

In other words, categorize equipment problem from a people problem.

Me fjalë të tjera, ata nuk mund te kategorizojnë

problemet me paisjet dhe ato me njerëz.

I find a lot of people have difficulty doing that.

Më duket që shumë njerëz e bëjnë këtë me vështirësi.

Now, let's say I figure out it's an equipment problem.

Le të themi që unë e kuptoj që ka probleme me paisje.

Is it a minor problem, with something simple I can fix?

A është një problem i vogël, që mund ta rregulloj shpejt?

Apo mos modeli i sistemit nuk është në rregull?

Or is the whole design of the system wrong?

People have a hard time figuring that out.

Njerëzit nuk mund të kuptojnë këtë.

Let's just look at something like, you know,

Le të studjojmë problemin që kemi

solving problems with making airlines safer.

për ti bërë aeroplanët më të sigurtë.

Yeah, I'm a million-mile flier.

Unë fluturoj shumë

I do lots and lots of flying,

me miliona milje,

and if I was at the FAA,

dhe po të isha në FAA

what would I be doing a lot of direct observation of?

çfarë do të studioja më së shumti?

It would be their airplane tails.

Do studjoja bishtin e aeroplanit.

You know, five fatal wrecks in the last 20 years,

5 aksidentet fatale në 20 vitet e fundit janë shkaktuar sepse

the tail either came off,

bishti doli nga vendi, ose pati probleme me drejtimin

or steering stuff inside the tail broke in some way.

e bishtit.

It's tails, pure and simple.

Problemi është tek bishti i aeroplanit.

And when the pilots walk around the plane, guess what?

Kur pilotët ecin rreth aeroplanit, ata nuk mund të shohin

They can't see that stuff inside the tail.

se çfare ka brenda bishtit.

Now as I think about that,

Përderisa po mendoj për këtë,

I'm pulling up all of that specific information.

po i tërheq të gjitha informatat që kanë të bëjnë me këtë.

It's specific.

Është specifike. Unë mendoj nga poshtë-lart.

See, my thinking's bottom-up.

I take all the little pieces and I put the pieces together like a puzzle.

I marr të gjitha pjesët e vogla dhe i vendos së bashku, sikur të ishte një gjezë.

Now, here is a horse that was deathly afraid of black cowboy hats.

Këtu kemi një kalë që frikësohej shumë

prej kapeleve të zeza të kaubojve.

He'd been abused by somebody with a black cowboy hat.

Ai ishte abuzuar nga nje kauboj me kapele të zezë.

White cowboy hats, that was absolutely fine.

Kaubojët me kapelë të bardhë nuk ishin problematik.

Now, the thing is, the world is going to need

Puna është që botës i duhen mendje të ndryshme

all of the different kinds of minds to work together.

që mund të

punojnë së bashku.

We've got to work on developing all these different kinds of minds.

Ne duhet të inkurajojmë zhvillimin e mendjeve të ndryshme.

And one of the things that is driving me really crazy

Ajo që më pengon mua është fakti që

as I travel around and I do autism meetings,

unë udhëtoj shumë dhe organizoj mbledhje për autizëm,

is I'm seeing a lot of smart, geeky, nerdy kids,

dhe shoh shumë fëmijë të mencur që

and they just aren't very social,

nuk shoqërohen shumë,

and nobody's working on developing their interest

dhe askush nuk i ndihmon të zhvillojnë interes

në diçka si shkenca.

in something like science.

And this brings up the whole thing of my science teacher.

Kjo tregon shumë për arsimtarin tim të shkencës.

My science teacher is shown absolutely beautifully in the movie.

Ai tregohet për bukuri në film.

I was a goofball student when I was in high school.

Unë isha studente i painteresuar. Kur isha në shkolle të mesme,

nuk isha i interesur në mësime,

I just didn't care at all about studying,

until I had Mr. Carlock's science class.

deri atëherë kur Arsimtari Carlock na jepte lendën e shkences.

He was now Dr. Carlock in the movie.

Ai eshte Dr. Carlock në film.

And he got me challenged to figure out an optical illusion room.

Ai më sfidoi të kuptoja

një dhomë me iluzione optike.

This brings up the whole thing of you've got to show kids

Kjo tregon që ju duheni ti tregoni fëmijëve

interesting stuff.

gjëra interesante.

You know, one of the things that I think maybe TED ought to do

Mendoj që TED duhet tu tregoje

is tell all the schools about all the great lectures that are on TED,

të gjitha shkollave për këto ligjerata të mrekullueshme

dhe tu tregoje për gjëra të mrekullueshme që do ti

and there's all kinds of great stuff on the Internet

bëjnë fëmijët të interesohen.

to get these kids turned on.

Po shoh që shumë arsimtare te Midwest,

Because I'm seeing a lot of these geeky, nerdy kids,

and the teachers out in the Midwest and other parts of the country

dhe të pjesëve të tjera të shtetit që jane

when you get away from these tech areas,

larg pjesëve që merren me teknologji,

they don't know what to do with these kids.

nuk duan të merrem me këta fëmijë.

And they're not going down the right path.

Kështu që fëmijët nuk e gjejnë rrugën e duhur.

The thing is, you can make a mind

Ju mund të ndihmoni një mendje të jetë

to be more of a thinking and cognitive mind,

një mendje që mendon më shumë,

or your mind can be wired to be more social.

ose një mendje që do të jetë më e shoqërueshme.

And what some of the research now has shown in autism

Disa hulumtime të autizmit tregojnë që

is there may by extra wiring back here in the really brilliant mind,

ndoshta ka lidhje shtesë në këtë

mendje të mahnitshme, dhe disa që mungojnë këtu.

and we lose a few social circuits here.

Është një lloj pazari mes të menduarit dhe të qenit shoqëror.

It's kind of a trade-off between thinking and social.

And then you can get to the point where it's so severe,

Ka raste kur këto lidhje janë aq të vështira sa që

you're going to have a person that's going to be non-verbal.

do keni një person që nuk flet fare.

In the normal human mind,

Në mendjen njerëzore,

language covers up the visual thinking we share with animals.

gjuha mbulon mendimin pamor që e ndajmë me kafshët.

This is the work of Dr. Bruce Miller.

Kjo është punë e Dr. Bruce Miller.

Ai ka studiuar edhe pacienta me sklerozë,

He studied Alzheimer's patients that had frontal temporal lobe dementia.

të cilët kishin çrregullime të lobit frontal.

And the dementia ate out the language parts of the brain.

Ky çrregullim i konsumoi pjesët që kanë të bëjnë me gjuhën,

And then this artwork came out of somebody

dhe ky punim artistik u krijua nga një njeri që instalonte radio.

who used to install stereos in cars.

Now, Van Gogh doesn't know anything about physics,

Van Gog nuk di gjë rreth fizikës, por mendoj që

but I think it's very interesting that there was some work done

është shume interesante

që disa studime tregojnë që ky

to show that this eddy pattern in this painting

model i pikturimit

followed a statistical model of turbulence,

ndjek një model statistikor të valeve,

which brings up the whole interesting idea

që tregon për idenë interesante se

of maybe some of this mathematical patterns is in our own head.

ndoshta ne kemi modele matematikore

në mendjet tona.

And the Wolfram stuff --

Pastaj kemi web-faqen Wolfram -- unë po

I was taking notes and writing down all the search words I could use,

merrja shënime, dhe po shkruaja

çdo fjalë që mund të përdorja,

because I think that's going to go on in my autism lectures.

sepse mendoj që do i përdor në ligjeratat e mija për autisëm.

We've got to show these kids interesting stuff.

Ju duheni ti tregoni fëmijëve gjëra interesante.

And they've taken out the auto-shop class

Ne kemi hequr lendët e mekanikës,

and the drafting class and the art class.

vizatimin dhe artin.

I mean, art was my best subject in school.

Arti ishte lënda ime e preferuar në shkollë.

We've got to think about all these different kinds of minds,

Duhet të mendojmë për te gjitha këto lloje të ndryshme të mendjeve

dhe duhet të punojmë me këto mendje

and we've got to absolutely work with these kind of minds,

because we absolutely are going to need

sepse do të na duhen

these kinds of people in the future.

në të ardhmen.

And let's talk about jobs.

Të flasim pak për punët.

OK, my science teacher got me studying,

Arsimtari im i shkencës me dha shtytje të mësoj sepse

because I was a goofball that didn't want to study.

unë nuk isha e interesuar në mësim.

But you know what? I was getting work experience.

E dini çfarë? Unë po fitoja përvojë pune.

I'm seeing too many of these smart kids who haven't learned basic things,

Po shoh shumë fëmijë të tillë që nuk i kane mësuar gjërat

elementare, siç ështe të mos vonohesh.

like how to be on time -- I was taught that when I was eight years old.

Unë mësova të jem precize kur isha 8 vjeqare.

Apo, mësimet se si të sillemi në tavolinë.

How to have table manners at granny's Sunday party.

Unë i mësova këto rregulla kur isha shumë, shumë e re.

I was taught that when I was very, very young.

And when I was 13, I had a job at a dressmaker's shop sewing clothes.

Kur mbusha 13 vjet, punoja tek një rrobaqepës dhe

qepja tesha.

I did internships in college,

Kisha praktika në fakultet,

I was building things,

po ndërtoja gjëra dhe duhet të mësoja

and I also had to learn how to do assignments.

si ti bëja detyrat.

You know, all I wanted to do was draw pictures of horses when I was little.

E gjitha që dëshiroja të bëja ishte të vizatoja kuaj kur isha i vogël.

My mother said, "Well let's do a picture of something else."

Nëna ime thoshte "Le të provojmë të vizatojmë diçka tjeter."

Këta fëmijë duhet të mësojnë si të krijojnë diç ndryshe.

They've got to learn how to do something else.

Të themi që një fëmijë është obsesionuar me Lego.

Let's say the kid is fixated on Legos.

Duhet ti japim shtytje të ndërtoje gjëra të ndryshme.

Let's get him working on building different things.

The thing about the autistic mind is it tends to be fixated.

Mendja autistike zakonisht

fiksohet.

Like if the kid loves race cars, let's use race cars for math.

Për shembull, nëse një fëmije pëlqen automobilet garuese,

mund të përdorim këta automobilë për matematikë.

Let's figure out how long it takes a race car to go a certain distance.

Mund të kalkulojmë se sa kohë i duhet një automjeti për të përshkuar një distancë të caktuar.

In other words, use that fixation

Me fjalë të tjera, përdore këtë fiksim

in order to motivate that kid, that's one of the things we need to do.

për të motivuar fëmijen - kjo është një prej gjërave që duhet të bëjmë.

I really get fed up when the teachers,

Unë nervozohem shumë kur mësuesit,

especially when you get away from this part of the country,

sidomos ata që janë më larg nga kjo pjesë e shtetit,

they don't know what to do with these smart kids.

nuk dijnë se çfarë të bëjnë me këta fëmijë të mencur.

Më nervozon jashtë mase.

It just drives me crazy.

What can visual thinkers do when they grow up?

Çfarë mund të bëjnë menduesit vizual kur të rriten?

They can do graphic design, all kinds of stuff with computers,

Ata mund të bëjnë modelim grafik, dhe shumë gjëra me kompjuterë,

photography, industrial design.

fotografi, dhe modelim industrial.

The pattern thinkers -- they're the ones that are going to be your mathematicians,

Ata që e mbështesin mendimin në modele, mund të

bëhen matematicienë, inxhinierë të programeve,

your software engineers, your computer programmers,

programues kompjuterësh, dhe punë të tilla.

all of those kinds of jobs.

And then you've got the word minds; they make great journalists,

Pastaj kemi ata qe mendojnë me fjalë. Ata mund të bëhen gazetarë

and they also make really, really good stage actors.

të mëdhenj, dhe aktorë drame shumë shumë të mirë.

Because the thing about being autistic is,

Të jesh autistik do të thotë që unë duhesha

I had to learn social skills like being in a play.

të mësoja aftësi shoqërore si ato që më lejuan të jem pjesë e dramave.

You just kind of ... you just have to learn it.

Këtë duhet ta mësosh,

And we need to be working with these students.

dhe duhet të punojmë me këta studentë.

And this brings up mentors.

Kjo na sjell deri tek këshillëtarët.

You know, my science teacher was not an accredited teacher.

Arsimtari im i shkencave nuk ishte i akredituar si arsimtar.

He was a NASA space scientist.

Ai ishte një specialist i hapësirës që punonte në NASA.

Some states now are getting it to where, if you have a degree in biology

Tani disa shkolla kanë rregulla që i lejojnë ata të cilët

kanë studijuar biologji apo kimi të

or in chemistry,

you can come into the school and teach biology or chemistry.

japin mësim në shkolla.

We need to be doing that.

Ne duhet të bëjmë këtë, sepse

Because what I'm observing is,

unë po shoh që arsimtarët e mirë,

the good teachers, for a lot of these kids,

që ju duhen këtyre fëmijëve,

are out in the community colleges.

janë duke dhënë mësim në shkolla të larta,

But we need to be getting some of these good teachers

por ata na duhen në shkolla të mesme.

into the high schools.

Një gjë tjetër që mund të jetë shumë e suksesshme është

Another thing that can be very, very, very successful is:

nëse njerëzit të cilët kan dale në pension

there's a lot of people that may have retired

from working in the software industry,

nga industria e programeve, mund ti mësojnë këta fëmijë.

and they can teach your kid.

Nuk ka rëndësi nëse ata mësojne gjëra te vjetra,

And it doesn't matter if what they teach them is old,

because what you're doing is you're lighting the spark.

sepse ata vetëm duhet të krijojnë një interesim tek nxënësit.

You're getting that kid turned on.

Nëse krijoni interes tek një fëmije,

And you get him turned on, then you'll learn all the new stuff.

ai pastaj do i mësoje gjërat e reja.

Mentors are just essential.

Këshillëtarët janë thelbësore.

I cannot emphasize enough what my science teacher did for me.

Nuk mund të theksoj aq sa duhet se sa shumë

ndikim kishte arsimtari i shkencës tek unë.

And we've got to mentor them, hire them.

Duhet ti udhëzojmë dhe ti punësojmë.

And if you bring them in for internships in your companies,

Nëse i punesoni njerëzit me autism ne kompanite tuaja,

ata me Asperger, atëherë duhet tu japësh detaje.

the thing about the autism, Asperger-y kind of mind,

you've got to give them a specific task.

Mos thuaj "Më krijo një program."

Don't just say, "Design new software."

Duhet të jeni më specifik: "Po e krijojmë një program

You've got to tell them something more specific:

për telefona, dhe duhet të

"We're designing software for a phone

and it has to do some specific thing,

bëjmë këtë gjë. Dhe duhet te perdore

and it can only use so much memory."

kaq memorje."

That's the kind of specificity you need.

Këto janë detajet që duhet tu ofrojmë.

Well, that's the end of my talk.

Ky është fundi i fjalimit tim.

And I just want to thank everybody for coming.

Dua të falenderoj të gjithë ju që erdhet.

It was great to be here.

Ishte kënaqësi te jem këtu.

(Applause)

(Duartrokotije)

(Applause ends)

Keni pyetje për mua? Në rregull.

Oh -- you have a question for me? OK.

(Applause)

(Duartrokitje)

Chris Anderson: Shumë faleminderit për këtë.

Chris Anderson: Thank you so much for that.

You know, you once wrote -- I like this quote:

Ju keni shkruar diçka që më pëlqen shumë,

"If by some magic, autism had been eradicated from the face of the Earth,

" Nëse, përmes ndonjë lloj magjije, autismi

është zhdukur nga faqja e Tokës,

then men would still be socializing in front of a wood fire

atëherë njerëzit ende do ishin rreth zjarrit,

at the entrance to a cave."

tek hyrja e shpellës."

(Laughter)

Temple Grandin: Because who do you think made the first stone spear?

Temple Grandin: Po, sepse kush mendon që e ka bërë shtizën e

parë? Ishte njeri me Asperger. Dhe nëse dëshironi të zhdukni

It was the Asperger guy,

and if you were to get rid of all the autism genetics,

gjenet e autismit, nuk do kishim Silicon Valley,

there'd be no more Silicon Valley, and the energy crisis would not be solved.

dhe krizat e energjisë nuk do zgjidheshin.

(Duartrokitje)

(Applause)

CA: I want to ask you a couple other questions,

CA: Dua të ju bëj edhe disa pyetje,

dhe nëse të duken të pavend,

and if any of these feel inappropriate, it's OK just to say, "Next question."

mund të thuash, "Pyetja tjetër."

But if there is someone here who has an autistic child,

Por nëse kemi dikënd këtu që ka fëmijë

me autisëm,

or knows an autistic child and feels kind of cut off from them,

apo e njef një fëmijë me autizëm,

dhe ndihet i ndarë prej tyre,

what advice would you give them?

çfarë do ju thoje?

TG: Well, first of all, we've got to look at age.

TG - Së pari duhet të merrni parasysh moshën.

Nëse keni një dy, tre apo katër vjecare

If you have a two, three or four-year-old, no speech, no social interaction,

që nuk flet dhe nuk shoqërohet,

I can't emphasize enough: Don't wait.

ju them:

Mos prit. Ju duhen së paku 20 orë në javë për mësime private.

You need at least 20 hours a week of one-to-one teaching.

The thing is, autism comes in different degrees.

Autismi ka shkallë të ndryshme.

About half of the people on the spectrum are not going to learn to talk,

Gjysma e njerëzve në këtë spektër nuk do mësojnë të

flasin, dhe nuk do të punojne në Silicon Valley.

and they won't be working in Silicon Valley.

Por pastaj keni fëmijët e mencur,

That would not be a reasonable thing for them to do.

që mësojnë shumë,

But then you get these smart, geeky kids with a touch of autism,

dhe kanë pak autisëm,

and that's where you've got to get them turned on

dhe këta janë ata që duhet ti interesojmë

with doing interesting things.

me gjëra interesante.

I got social interaction through shared interests --

Unë mësova të shoqërohem për shkak të një interesi të përbashkët.

I rode horses with other kids, I made model rockets with other kids,

Kalërova me fëmijë të tjerë, krijova modele me femijë të tjerë,

did electronics lab with other kids.

isha në laborator elektronik me fëmijë të tjerë,

And in the '60s, it was gluing mirrors onto a rubber membrane on a speaker

dhe gjatë të 60-ve ngjitja pasqyre

në gomë për të krijuar një shfaqje dritash.

to make a light show.

That was, like, we considered that super cool.

Ne e konsideronim këtë shumë interesante.

(Laughter)

CA: A është jo realistike për prindërit

CA: Is it unrealistic for them

to hope or think that that child loves them, as some might, as most, wish?

të shpresojnë apo mendojnë që ai fëmijë

i dashuron, sikur disa, siku shumica, shpresojnë?

TG: Well, I tell you, that child will be loyal,

TG: Mund tju them që ai fëmijë është besnik,

and if your house is burning down, they're going to get you out of it.

dhe nëse po ju digjet shtëpija, do t'ju nxjerre nga aty.

CA: Shumica e njerëzve, kur i pyesim se cili është

CA: Wow. So most people, if you ask them what they're most passionate about,

pasioni i tyre, ata thonë

they'd say things like, "My kids" or "My lover."

"Fëmijët e mi" apo " I dashuri" im.

Cili është pasioni yt?

What are you most passionate about?

TG: I'm passionate about that the things I do

TG: Unë jam e pasionuar pas gjërave që bëj

dhe që do të bëjnë botën një vend më të mirë.

are going to make the world a better place.

Kur nëna e një fëmije autistik thotë,

When I have a mother of an autistic child say,

"Fëmija im shkoi ne fakultet për shkak të librit tënd,

"My kid went to college because of your book

apo një prej ligjeratave tuaja," kjo më lumturon.

or one of your lectures,"

that makes me happy.

Kasaphanat në të cilat punova gjatë të

You know, the slaughter plants I worked with in the '80s;

80-ve ishin të trishtueshme.

they were absolutely awful.

I developed a really simple scoring system for slaughter plants,

Unë krijova një sistem pikësh për këto kasaphana

where you just measure outcomes:

në mënyrë që të matja rezultatet: Sa lopë u rrëzuan?

How many cattle fell down?

Sa lopë u shpuan më hekur të nxehtë?

How many got poked with the prodder?

How many cattle are mooing their heads off?

Sa kafshë po pellasin?

Dhe ishte shume e thjeshtë.

And it's very, very simple.

You directly observe a few simple things.

I shihni disa gjëra të thjeshta menjëherë.

It's worked really well.

Punoi shumë mirë. Unë kënaqem kur shoh

I get satisfaction out of seeing stuff

se gjërat po krijojnë ndryshime të vërteta

that makes real change in the real world.

në botë. Na duhet më shumë nga kjo,

We need a lot more of that, and a lot less abstract stuff.

dhe më pak gjëra abstrakte.

CA: Totally.

(Duartrokitje)

(Applause)

CA: When we were talking on the phone, one of the things you said

CA: Kur po flisnim në telefon më tregove për serveret e fermave

dhe unë isha i mahnitur nga ajo që tha.

that really astonished me

was that one thing you were passionate about was server farms.

Na trego më shumë për këtë.

Tell me about that.

TG: Arsyeja pse isha aq e gëzar për këtë është

TG: Well, the reason why I got really excited when I read about that,

sepse përmban dituri.

it contains knowledge.

It's libraries.

Këto janë bibloteka.

And to me, knowledge is something that is extremely valuable.

Për mua, diturija është diçka

që është shumë e vlefshme. Kështu që, para 10 viteve

So, maybe over 10 years ago now, our library got flooded.

bibloteka jone u përfshi nga vërshimet.

This is before the Internet got really big.

Kjo ishte para se interneti të ishte kaq i madh.

And I was really upset about all the books being wrecked,

Isha shume e trishtuar për librat që po shkatroheshin

sepse diturija po shkaterrohej.

because it was knowledge being destroyed.

Dhe serverat e fermave, apo qendrat e të dhenave,

And server farms, or data centers, are great libraries of knowledge.

janë bibloteka të diturisë.

CA: Temple, can I just say,

CA: Ishte një kënaqësi e vecantë t'ju kemi në TED.

it's an absolute delight to have you at TED.

TG: Ju faleminderit. Faleminderit.

Thank you so much.

TG: Well, thank you so much. Thank you.

(Duartrokitje).

(Applause)