Different ways of knowing | Daniel Tammet

Translator: Kujtim Koci Reviewer: Dita Bytyci

I'm a savant,

Unë jam një dijetar,

or more precisely,

ose më saktësisht,

a high-functioning

një dijetar me

autistic savant.

autizëm të lartë funksionimi.

It's a rare condition.

Është gjendje e rrallë.

And rarer still when accompanied,

E edhe më e rrallë kur,

as in my case,

si në rastin tim,

by self-awareness

shoqërohet me vetëdije

and a mastery of language.

dhe zotërim të gjuhës.

Very often when I meet someone

Shumë shpesh kur njihem mej dikë

and they learn this about me,

dhe e kuptojnë këtë gjë për mua

there's a certain kind of awkwardness.

ekziston një lloj pakëndshmërie.

I can see it in their eyes.

E shoh në sytë e tyre.

They want to ask me something.

Ata duan të më pyesin diçka.

And in the end, quite often,

Dhe në fund, mjaft shpesh,

the urge is stronger than they are

dëshira është më e madhe se ata

and they blurt it out:

dhe ata e nxjerrin atë jashtë:

"If I give you my date of birth,

"Unë t'a tregoj datën time të lindjes,

can you tell me what day of the week I was born on?"

a mund të më thuash se në cilën ditë të javës kam lindur?"

(Laughter)

(Të qeshura)

Or they mention cube roots

Ose përmendin rrënjët kubike

or ask me to recite a long number or long text.

apo më pyesin ta recitoj një numër apo tekst të gjatë.

I hope you'll forgive me

Shpresoj se do më falni

if I don't perform

nëse nuk performoj

a kind of one-man savant show for you today.

një shfaqje të dijës për ju sot.

I'm going to talk instead

Në vend të kësaj do të flas

about something

për diçka

far more interesting

shumë më interesante

than dates of birth or cube roots --

se datat e lindjes dhe rrënjët kubike --

a little deeper

diçka më të thellë

and a lot closer, to my mind, than work.

dhe më të afërt, me mendjen time, sesa puna.

I want to talk to you briefly

Dua të flas shkurt

about perception.

në lidhje me perceptimin.

When he was writing the plays and the short stories

Kur ai i shkruante shfaqjet dhe storiet e shkurta

that would make his name,

që do ta bënin të famshëm,

Anton Chekhov kept a notebook

Anton Chekhov mbante një bllok shënimesh

in which he noted down

ku shënonte

his observations

observimet e tij

of the world around him --

të botës që e rrethonte --

little details

detaje të vogla

that other people seem to miss.

që të tjerëve siç duket ju iknin.

Every time I read Chekhov

Sa herë që e lexoj Chekhov

and his unique vision of human life,

dhe vizionin e tij unik mbi jetën njerëzore,

I'm reminded of why I too

ma përkujton pse unë gjithashtu

became a writer.

u bëra shkrimtar.

In my books,

Në librat e mi,

I explore the nature of perception

eksploroj natyrën e perceptimit

and how different kinds of perceiving

dhe si mënyra të ndryshme të përceptimit

create different kinds of knowing

krijojnë mënyra të ndryshme të dijes

and understanding.

dhe kuptimit.

Here are three questions

Ja ku janë tri pyetje

drawn from my work.

të nxjerra nga puna ima.

Rather than try to figure them out,

Para se të mundoheni t'i zgjithni ato,

I'm going to ask you to consider for a moment

ju kisha lutur të konsideroni për një çast

the intuitions

intuitën

and the gut instincts

dhe instiktet tuaja

that are going through your head and your heart

që ju sillen në kokë dhe në zemër

as you look at them.

deri sa jeni duke i shikuar ato.

For example, the calculation:

Për shembull, kalkulimi:

can you feel where on the number line

a mund ta ndjeni se në cilën linjë të numrave

the solution is likely to fall?

do të gjendet zgjidhja?

Or look at the foreign word and the sounds:

Ose shikoni fjalën e huaj dhe tingujt:

can you get a sense of the range of meanings

a mund ta keni një ide të gamës së kuptimeve

that it's pointing you towards?

nga e cila ju drejton kjo fjalë?

And in terms of the line of poetry,

Dhe në aspektin e poezisë,

why does the poet use the word hare

pse poeti e përdor fjalën "hare" (hace)

rather than rabbit?

në vend të "rabbit" (lepur)?

I'm asking you to do this

Po ju lus ta bëni këtë

because I believe our personal perceptions, you see,

sepse besoj se perceptimet tona personale,

are at the heart

janë në zemër të asaj

of how we acquire knowledge.

se si ne fitojmë njohuri.

Aesthetic judgments,

Gjykimet estetike,

rather than abstract reasoning,

në vend të arsyetimit abstrakt,

guide and shape the process

drejtojnë dhe i japin formë procesit

by which we all come to know

përmes të cilit arrijmë ta dijmë

what we know.

atë që dijmë.

I'm an extreme example of this.

Unë jam shembull ekstrem i kësaj.

My worlds of words and numbers

Botat e mia të fjalëve dhe numrave

blur with color, emotion

të turbulluara me ngjyra, emocione

and personality.

dhe personalitete.

As Juan said,

Siç tha Juan,

it's the condition that scientists call synesthesia,

është gjendja që shkencëtarët e njohin si sinestezi,

an unusual cross-talk

një ndër-bisedim i çuditshëm

between the senses.

në mes shqisave.

Here are the numbers one to 12

Ja ku janë numrat nga 1 deri 12

as I see them --

si unë i shoh --

every number with its own shape and character.

secili numër me formën dhe karakterin e vet.

One is a flash of white light.

1 është blic i dritës së bardhë.

Six is a tiny and very sad black hole.

6 është një vrimë e vogël dhe shumë e dhimbshme.

The sketches are in black and white here,

Skicat janë në bardhë e zi këtu,

but in my mind they have colors.

por në mendjen time ato kanë ngjyra.

Three is green.

3 është i gjelbër.

Four is blue.

4 është i kaltër.

Five is yellow.

5 është i verdhë.

I paint as well.

Unë gjithashtu vizatoj.

And here is one of my paintings.

Dhe ja ku është një prej pikturave të mia.

It's a multiplication of two prime numbers.

Eshtë shumëzim i dy numrave të thjeshtë.

Three-dimensional shapes

Format 3-dimensionale

and the space they create in the middle

dhe hapësira që ato krijojnë në mes

creates a new shape,

krijon një formë të re,

the answer to the sum.

përgjigjen në shumën.

What about bigger numbers?

Cka për numrat më të mëdhenjë?

Well you can't get much bigger than Pi,

Nuk mund ta gjeni një më të madh se Pi,

the mathematical constant.

konstanta matematikore.

It's an infinite number --

Eshtë numër i pafund --

literally goes on forever.

nuk përfundon kurrë.

In this painting that I made

Në këtë pikturë që unë e kam bërë

of the first 20 decimals of Pi,

nga 20 decimalet e para të Pi,

I take the colors

unë kam marrë ngjyrat

and the emotions and the textures

emocionet dhe përbërjet

and I pull them all together

dhe i bëj të gjitha bashkë

into a kind of rolling numerical landscape.

në një peisazh rrotullues numerik.

But it's not only numbers that I see in colors.

Por nuk janë vetëm numrat që i shoh në ngjyra.

Words too, for me,

Fjalët gjithashtu, për mua,

have colors and emotions

kanë ngjyra dhe emocione

and textures.

dhe përbërje.

And this is an opening phrase

Dhe kjo është një frazë hapëse

from the novel "Lolita."

nga novela "Lolita."

And Nabokov was himself synesthetic.

Dhe Nabakov vet ishte sinestetik.

And you can see here

Dhe mund ta shihni këtu

how my perception of the sound L

se si perceptimi im i tingullit L

helps the alliteration

ndihmon aliteracionin

to jump right out.

të shfaqet menjëherë.

Another example:

Një tjetër shembull:

a little bit more mathematical.

pak më shumë matematikor.

And I wonder if some of you will notice

Dhe pyes veten se a do ta vëreni disa nga ju

the construction of the sentence

konstruktimin e fjalisë

from "The Great Gatsby."

nga "The Great Gatsby."

There is a procession of syllables --

Ka një procesion të rrokjeve --

wheat, one;

grurë. një;

prairies, two;

stepat, dy;

lost Swede towns, three --

qytezat e humbura suedeze, tre --

one, two, three.

një, dy, tre.

And this effect is very pleasant on the mind,

Dhe ky efekt është shumë i këndshëm në mendje,

and it helps the sentence

dhe ndihmon që fjalia

to feel right.

të duket si duhet.

Let's go back to the questions

T'i kthehemi pyetjeve

I posed you a moment ago.

që ua bëra pak më parë.

64 multiplied by 75.

64 shumëzuar me 75

If some of you play chess,

Nëse dikush nga ju luan shah,

you'll know that 64

e dini se 64

is a square number,

është numër katror,

and that's why chessboards,

dhe për këtë tabelat e shahut,

eight by eight,

8 me 8,

have 64 squares.

kanë 64 katrorë.

So that gives us a form

Pra kjo na jep neve një formë

that we can picture, that we can perceive.

që mund ta paramendojmë, që mund ta perceptojmë.

What about 75?

Cka për numrin 75?

Well if 100,

Nëse 100,

if we think of 100 as being like a square,

nëse e mendojmë numrin 100 si numër katror,

75 would look like this.

75 do të dukej kështu.

So what we need to do now

Pra çka ne duhet të bëjmë tash

is put those two pictures

është t'i vendosim këto dy piktura

together in our mind --

së bashku në mendjen tonë --

something like this.

kështu disi.

64 becomes 6,400.

64 bëhet 6,400.

And in the right-hand corner,

Dhe në këndin e djathtë,

you don't have to calculate anything.

nuk keni për të kalkuluar asgjë.

Four across, four up and down --

Katër përreth, katër lart dhe poshtë --

it's 16.

janë 16.

So what the sum is actually asking you to do

Pra çfarë shuma është duke kërkuar nga ju të bëni

is 16,

është 16,

16, 16.

16, 16.

That's a lot easier

Kjo është shumë më e lehtë

than the way that the school taught you to do math, I'm sure.

se sa mënyra si shkolla u ka mësuar të llogarisni, jam i sigurtë.

It's 16, 16, 16, 48,

Eshtë 16, 16, 16, 48.

4,800 --

4,800 --

4,800,

4,800,

the answer to the sum.

përgjigja në shumën.

Easy when you know how.

Tani e lehtë kur e din se si.

(Laughter)

(Të qeshura)

The second question was an Icelandic word.

Pyetja e dytë ishte një fjalë islandeze.

I'm assuming there are not many people here

Po supozoj se nuk ka shumë njerëz këtu

who speak Icelandic.

që flasin islandisht.

So let me narrow the choices down to two.

Prandaj po ua kufizoj zgjedhjen në dy.

Hnugginn:

Hnugginn:

is it a happy word,

a është fjalë e lumtur,

or a sad word?

apo trishtuese?

What do you say?

Cka thoni ju?

Okay.

Në rregull.

Some people say it's happy.

Disa njerëz thonë se është e lumtur.

Most people, a majority of people,

Plot njerëz, shumica e njerëzve,

say sad.

thonë trishtuese.

And it actually means sad.

Dhe në fakt do të thotë trishtuese.

(Laughter)

(Të qeshura)

Why do, statistically,

Pse, statistikisht,

a majority of people

shumica e njerëzve

say that a word is sad, in this case,

thonë se një fjalë është trishtuese, në këtë rast,

heavy in other cases?

e rëndë në raste tjera?

In my theory, language evolves in such a way

Në teorinë time, gjuha zhvillohet në atë mënyrë

that sounds match,

ku tingujt përshtaten,

correspond with, the subjective,

korrespondojnë me, subjektivën,

with the personal,

me eksperiencen,

intuitive experience

personale intuitive

of the listener.

të dëgjuesit.

Let's have a look at the third question.

Ta shikojmë pyetjen e tretë.

It's a line from a poem by John Keats.

Eshtë një rresht nga poema e John Keats.

Words, like numbers,

Fjalët, sikur numrat,

express fundamental relationships

shprehin marrëdhënie thelbësore

between objects

në mes të objekteve

and events and forces

dhe ndodhive dhe forcave

that constitute our world.

që përbëjnë botën tonë.

It stands to reason that we, existing in this world,

Eshtë e logjikshme që ne, duke ekzistuar në këtë botë,

should in the course of our lives

do duhej që gjatë jetës sonë

absorb intuitively those relationships.

intuitivisht t'i absorbojmë këto marrëdhënie.

And poets, like other artists,

Dhe poetët, sikur artistët e tjerë,

play with those intuitive understandings.

luajnë me këto kuptime intuitive.

In the case of hare,

Në rastin e "hare" (hace),

it's an ambiguous sound in English.

është tingull i dykuptimtë në gjuhën angleze.

It can also mean the fibers that grow from a head.

Mund ta ketë kuptimin edhe të fibrave që dalin nga koka.

And if we think of that --

Dhe nëse e mendojmë këtë --

let me put the picture up --

le ta vendosi pikturën --

the fibers represent vulnerability.

fibrat paraqesin ndjeshmëri.

They yield to the slightest movement

Ato reagojnë ndaj lëvizjes më të vogël

or motion or emotion.

mocionit, apo emocionit.

So what you have is an atmosphere

Pra çka keni është një atmosferë

of vulnerability and tension.

e ndjeshmërisë dhe tensionit.

The hare itself, the animal --

Lepuri vetvetiu, kafsha --

not a cat, not a dog, a hare --

jo maca, jo qeni, lepuri --

why a hare?

pse lepuri?

Because think of the picture --

Sepse mendoni për pikturën --

not the word, the picture.

jo fjalën, pikturën.

The overlong ears,

Veshët e zgjatur,

the overlarge feet,

këmbët e mëdha,

helps us to picture, to feel intuitively,

na ndihmojnë ta shohim, ta ndjejmë intuitivisht,

what it means to limp

se çka do të thotë të çalosh,

and to tremble.

dhe të dridhesh.

So in these few minutes,

Prandaj në këto pak minuta,

I hope I've been able to share

shpresoj se kam mundur të ndaj

a little bit of my vision of things

sado pak nga vizioni im për gjërat

and to show you

dhe t'u tregoj

that words can have colors and emotions,

se fjalët mund të kenë ngjyra dhe emocione,

numbers, shapes and personalities.

numra, forma dhe personalitete.

The world is richer,

Bota është më e pasur,

vaster

më e gjerë

than it too often seems to be.

se sa duket se është.

I hope that I've given you the desire

Shpresoj se ua kam ngjallur dëshirën

to learn to see the world with new eyes.

të mësoni ta shihni botën me sy të rinjë.

Thank you.

Faleminderit.

(Applause)

(Duartrokitje)