How to save a language from extinction | Daniel Bögre Udell

Translator: sann tint Reviewer: Myo Aung

Languages don't just die naturally.

ဘာသာစကားတွေဟာ သဘာဝ အလျောက်တော့ သေမသွားဘူး။

People abandon mother tongues, because they're forced to.

လူတွေဟာ အတင်းအကျပ်ပြုခံရလို့ မိခင်ဘာသာစကားတွေကို စွန့်လွှတ်ကြတယ်။

Often, the pressure is political.

မကြာခဏတော့ နိုင်ငံရေး ဖိအားပါ။

In 1892,

၁၈၉၂ မှာ US စစ်တပ်

the US Army general Richard Henry Pratt

ဗိုလ်ချုပ်ကြီး Richard Henry Pratt စောဒကတက်တာက

argued that killing indigenous cultures

တိုင်းရင်း ယဉ်ကျေးမှုတွေကို သတ်ပစ်ခြင်းဟာ

was the only alternative to killing indigenous people.

တိုင်းရင်းသားတွေကို သတ်ပစ်ရေး အခြားနည်းလမ်းတစ်ခုပါတဲ့။

"Kill the Indian," he said, "but save the man."

"အိန္ဒိယန်းကို သတ်၊ ဒါပေမဲ့ လူကို ကယ်"လို့ သူပြောတယ်။

And until 1978, the government did just that,

၁၉၇၈ မတိုင်မီအထိ အစိုးရက ဒါကိုပဲ လုပ်ခဲ့တယ်။

removing indigenous children from their families

တိုင်းရင်းသား ကလေးတွေကို သူတို့ရဲ့ မိသားစုတွေကနေ ဖယ်ရှားပြီး

and forcing them into boarding schools where they were given English names

သူ့တို့ကို အင်္ဂလိပ်နာမည်တွေပေးတဲ့ ဘော်ဒါကျောင်းတွေကို အတင်းပို့ကာ

and punished for speaking their languages.

သူတို့ရဲ့ ဘာသာစကားတွေကို ပြောရင် အပြစ်ပေးခဲ့တယ်။

Assimilation was a complement to genocide.

သမူဟပြုခြင်းဟာ လူမျိုးတုံး သတ်ဖြတ်မှုကို ချီးမွမ်းမှုဖြစ်ခဲ့တယ်။

Seven thousand languages are alive today,

ယနေ့မှာ ဘာသာစကားပေါင်း ခုနှစ်ထောင် ရှင်သန်နေပေမဲ့

but few are recognized by their own governments

အစိုးရတွေက အသိအမှတ်ပြုတာ (သို့) အွန်လိုင်းမှာ

or supported online.

ပံ့ပိုးတာက မရှိသလောက်ပါ။

So for people from the vast majority of cultures,

ဒီတော့ ယဉ်ကျေးမှုတွေရဲ့ အများစုကြီးက လူတွေအတွက်

globalization remains profoundly alienating.

တစ်ကမ္ဘာလုံးဖြစ်မှုဟာ နက်ရှိုင်းစွာ ကင်းကွာနေဆဲပါ။

It means giving up your language for someone else's.

ဆိုလိုတာက တစ်စုံတစ်ယောက်အတွက် မိမိရဲ့ဘာသာစကားကို စွန့်လွှတ်ခြင်းပါ။

And if nothing changes,

ဘယ်လိုမှ မပြောင်းလဲကြရင်

as many as 3,000 languages could disappear in 80 years.

နှစ် ၈၀ အတွင်းမှာ ဘာသာစကားပေါင်း ၃၀၀၀ လောက်အထိ ကွယ်ပျောက်သွားနိုင်တယ်။

But things are changing.

ဒါပေမဲ့ အရာတွေ ပြောင်းနေတယ်။

Around the world,

တစ်ကမ္ဘာလုံးမှာ

people are reviving ancestral languages

လူတွေဟာ ဘိုးဘေး ဘာသာစကားတွေကို ပြန်လည်ဖော်ထုတ်ကာ

and rebuilding their cultures.

သူတို့ ယဉ်ကျေးမှုတွေကို ပြန်တည်ဆောက်နေတယ်။

As far as we know,

ကျွန်တော်တို့ သိသလောက်တော့

language reclamation began in the 1800s when, at a time of rising antisemitism,

ဘာသာစကား ဆယ်တင်မှုဟာ ဂျူးမုန်းတီးမှုတွေ ပေါ်ပေါက်ချိန် ၁၈၀၀ နှစ်လွန်တွေမှာစခဲ့တယ်။

Jewish communities looked to their ancestral language, Hebrew,

ဂျူးလူစုတွေဟာ ယဉ်ကျေးမှု ပြန်လည်ဖော်ထုတ်မှုနည်းလမ်းအဖြစ်

as a means of cultural revival.

သူတို့ ဘိုးဘေးဘာသာစကား ဟေြဗဲ ဂရုပြုခဲ့တယ်။

And though it had been dormant for over 1,000 years,

ဒါက ငုပ်နေတာ နှစ် ၁၀၀၀ ကျော်ပြီဆိုပေမဲ့

it was well preserved in books of Jewish religion and philosophy.

ဂျူးဘာသာရေးနဲ့ ဒဿန စာအုပ်တွေထဲမှာတော့ ကောင်းစွာ ထိန်းသိမ်းထားပါတယ်။

So Jewish activists studied and taught it to their children,

ဒီတော့ ဂျူး တက်ကြွလှုပ်ရှားသူတွေက လေ့လာပြီး ကလေးတွေကို သင်ပေးတယ်၊

raising the first native speakers in nearly 100 generations.

မျိုးဆက် ၁၀၀ နီးပါး ပထမဆုံး မိခင် ဘာသာစကားပြောသူတွေကို ပျိုးထောင်တာပေါ့။

Today, it's the mother tongue of five million Jews.

ယနေ့မှာ ဂျူး ငါးသန်းရဲ့ မိခင် ဘာသာစကားဖြစ်ပါတယ်။

And at least for me,

အနည်းဆုံး ကျွန်တော့အတွက်

an assimilated English-speaking member of the Jewish diaspora,

ဂျူး ရွေ့ပြောင်းနေထိုင်သူတွေရဲ့ သမူဟပြု ထားတဲ အင်္ဂလိပ် စကားပြောအဖွဲ့ဝင်တစ်ယောက်၊

a pillar of cultural sovereignty.

ယဉ်ကျေးမှု အချုပ်အခြာ အာဏာရဲ့ တိုင်မကြီးတစ်လုံးပါ။

Two thousand years later,

နှစ်ပေါင်း ၂၀၀၀ ကြာတဲ့အခါ

we're still here.

ကျွန်တော်တို့ ရှိဆဲပါ။

Now, until recently,

ကဲ မကြားသေးခင်အထိက

Hebrew's reawakening was an anomaly.

ဟေဗြဲဘာသာစကား ပြန်နိုးကြွမှုက မူမမှန်တာတစ်ခုပါ။

Few languages are as well preserved as ours was,

ကျွန်တော်တို့စကားလို ကောင်းစွာ ထိန်းထားတွေက မရှိသလောက်

and the creation of Israel,

နည်းပြီး အစ္စရေးရဲ့ ဖန်တီးမှု

the first Jewish state in over 1,000 years,

လွန်ခဲ့တဲ့ နှစ် ၁၀၀၀ ကျော်က ပထမဆုံး ဂျူး နိုင်ငံက

provided a space for Hebrew's daily use.

ဟေဗြဲစကား နေ့စဉ်သုံးအတွက် ပံ့ပိုးပေးခဲ့တယ်။

In other words, most cultures just weren't given a chance.

တစ်နည်းဆိုရရင် ယဉ်ကျေးမှုအများစုဟာ အခွင့်အလမ်းတစ်ခု မရခဲ့ဘူး။

(Video) Good evening, I'm Elizabeth

(ဗီဒီယို) မင်္ဂလာပါ၊ ကျွန်မက Elizabeth ပါ၊

and I live in Cornwall.

ကောန်ဝေါ မှာ နေပါတယ်။

That was Cornish,

ဒါကတော့ ကောနစ်ရှ် ပါ၊

the ancestral language of Cornwall,

ကောန်ဝေါ ရဲ့ ဘိုးဘေး ဘာသာစကားပါ။

which today is technically a county in southern England.

ယနေ့မှာတော့ အဆိုအရ အင်္ဂလန်တောင်ဘက်က နိုင်ငံတစ်ခုပါ။

In the 1900s, Cornish activists fought for their culture.

၁၉၀၀နှစ်တွေမှာ ကောနစ်ရှ်လှုပ်ရှားသူ တွေက ယဉ်ကျေးမှုအတွက်တိုက်ပွဲဝင်တယ်။

The language had been dormant for over 100 years,

ဒီဘာသာစကားဟာ နှစ် ၁၀၀ ကျော် ငုပ်နေခဲ့ပေမဲ့

but they used old books and plays to teach it to their children.

စာအုပ်ဟောင်းတွေ၊ ပြဇာတ်တွေကို သုံးပြီး ကလေးတွေကို သင်ပေးခဲ့တယ်။

However, this new generation of Cornish speakers

သို့ပေမည့် ကောနစ်ရှ် စကားပြောသူတွေရဲ့ မျိုးဆက်သစ်ဟာ

was scattered across Cornwall

Cornwall အနှံ့ ပြန့်ကျဲသွားတော့

and unable to use the language freely.

ဒီဘာသာစကားကို လွတ်လပ်စွာ အသုံးမပြုနိုင်ခဲ့ဘူး။

By the 1990s, Cornish had reawakened,

၁၉၀၀ နှစ်လွန်တွေလောက်မှာ ကောနစ်ရှ် ပြန်နိုးထခဲ့ပေမဲ့

but it wasn't thriving.

တိုးပွား မနေဘူး။

Then, in the early 2000s, Cornish speakers found one another online

ဒီနောက် ၂၀၀၀ လွန် အစောပိုင်းမှာ ကောနစ်ရှ် စကားပြောသူတွေဟာ အွန်လိုင်းမှာ တွေ့ပြီး

and leveraged digital spaces to speak on a daily basis.

နေ့စဉ်စကားပြောဖို့ ဒစ်ဂျစ်တယ် နေရာတွေ မြှင့်တင်ခဲ့တယ်။

From there, they organized weekly or monthly events

အဲဒီကနေ အပတ်စဉ်၊ လစဉ် ပွဲတွေ ကျင်းပခဲ့ပြီး

where they could gather and speak in public.

အများအလယ်မှာ စုစည်းကာ စကားပြောနိုင်ခဲ့တယ်။

Today, some schools teach Cornish.

ယနေ့မှာ တစ်ချို့ကျောင်းတွေက ကောနစ်ရှ် ကို သင်ပေးတယ်။

There are Cornish language signs,

ကောနစ်ရှ် လက်ဟန် ဘာသာစကား သင်္ကေတတွေရှိပါတယ်။

ice-cream commercials,

ရေခဲမုနု့် ကြော်ငြာတွေ၊

Wikipedia, and even memes.

ဝီကီပီးဒီးယာနဲ့ စာပြောင်တွေတောင်ပါ။

(Laughter)

(ရယ်သံများ)

(Laughter)

(ရယ်သံများ)

And with their language once again intact,

သူတို့ဘာသာစကား ပကတိအတိုင်း ပြန်ဖြစ်တာနဲ့အတူ

the people of Cornwall have secured recognition

Cornwall က လူတွေဟာ Ireland, Scotland Wales နဲ့

as a Celtic nation alongside Ireland, Scotland and Wales.

တွဲရှိနေတဲ့ Celtic နိုင်ငံတစ်ခုအဖြစ် အသိအမှတ်ပြုဖို့ သေချာစေခဲ့တယ်။

They stared down centuries of forced assimilation

သူတို့ဟာ အတင်းအကျပ် သမူဟပြမှုရဲ့ ရာစုနှစ်တွေကို ငေးကာ

and said, "We're not a county in England.

ပြောတာက "ငါတို့ အင်္ဂလန်က နိုင်ငံတစ်ခု မဟုတ်ဘူး

We're a people in our own right.

ငါတို့ဟာ ကိုယ်ပိုင် အခွင့်အလမ်းရှိသူတွေပါ

And we're still here."

ငါတို့ ဒီမှာ ရှိတုန်းပဲ"တဲ့။

And they're not the only ones.

သူတို့တွေချည်း မဟုတ်ပါဘူး။

The Tunica-Biloxi tribe of Louisiana is reviving their ancestral language.

Louisiana ရဲ့ Tunica-Biloxi လူမျိုးစုဟာ ဘိုးသေးဘာသာစကားကို ပြန်ဖော်ထုတ်နေတယ်။

(Video) My name is Teyanna.

(ဗီဒီယို) ကျွန်မက Teyanna ပါ။

My friends, they call me "Quiet Storm."

သူငယ်ချင်တွေကတော့ "တိတ်ဆိတ် မုန်တိုင်း" လို့ ကျွန်မကို ခေါ်တယ်။

It started in the 1980s,

ဒါက ၁၉၀၀ နှစ်လွန်တွေမှာ စခဲ့တယ်။

when Donna Pierite and her family

Donna Pierite နဲ့ သူမိသားစုဟာ

started taking trips to Baton Rouge and New Orleans

တက္ကသိုလ် မော်ကွန်းတိုက်မှာ သိမ်းထားတဲ့အဘိဓာန်ဟောင်းတွေ

to photocopy old dictionaries stored away in university archives.

ကို မိတ္တူကူးဖို့ Baton Rouge နဲ့ New Orleans ကို ခရီးထွက်စဉ်ပါ။

The goal was to study Tunica

ရည်ရွယ်ချက်က တူနီကာ ကို လေ့လာပြီး

and teach it to the children and share it with the community.

ကလေးတွေကို သင်ပေးကာ ဒါကို ရပ်ရွာနဲ့ မျှဝေဖို့ပါ။

Today, they're leading a Tunica renaissance.

ယနေ့မှာ သူတို့ဟာ တူနီကာ ပြန်လည်ဆန်းသစ်ရေးကို ဦးဆောင်နေတယ်။

Since 2014, there are nearly 100 speakers in language immersion classes,

၂၀၁၄ ကတည်းက ဘာသာစကား စခန်းသွင်း အတန်းတွေမှာ စကားပြောသူ ၁၀၀ နီးပါးရှိပြီး

and according to a 2017 census,

၂၀၁၇ သန်းခေါင်စာရင်းတစ်ခုအရ ကျွမ်းကျင်တဲ့ ပြောဆိုသူ

32 new fluent speakers,

၃၂ ယောက်ရှိတယ်။

some of whom, like Donna's daughter Elisabeth,

သူတို့ တစ်ချို့က Donna ရဲ့သမီး Elisabeth လိုပဲ

are teaching Tunica to their children.

ကလေးတွေကို တူနီကာ သင်ပေးနေတယ်။

These new speakers are creating content,

ဒီပြောဆိုသူ အသစ်တွေဟာ မာတိကာ၊ Facebook

Facebook videos and also memes.

ဗီဒီယိုတွေနဲ့ စာပြောင်တွေကိုလည်း ဖန်တီးနေတယ်။

(Laughter)

(ရယ်သံများ)

(Laughter)

(ရယ်သံများ)

(Laughter)

(ရယ်သံများ)

And the more they publish,

သူတို့ ပို ထုတ်ဝေလေလေ

the more they inspire other Tunica people to get involved.

အခြား တူနီကာတွေကို ပါဝင်ဖို့ စေ့ဆော်ပေးလေလေပါ။

Recently, a tribal member living in Texas wrote Elisabeth on Facebook,

မကြာသေးခင်က Texas မှာနေတဲ့ လူမျိုးအသင်းဝင် တစ်ယောက်က Elisabeth ကို Facebook မှာ

asking how to say "bless these lands."

ရေးပြီး "bless these lands"ကို ဘယ်လို ပြောလဲမေးခဲ့တယ်။

It was for a yard sign,

ဒါက ဝင်းခြံ အမှတ်အသားတစ်ခုပါ။

so she could show her neighbors that her culture is alive

ဒီတော့ သူယဉ်ကျေးမှုဟာ ရှင်သန်ပြီး ယနေ့ တိုးပွားနေတာကို

and thriving today.

အိမ်နီးချင်းတွေကိုပြနိုင်တယ်

Now, Hebrew, Cornish and Tunica

အခု ဟေဗြဲ, ကောနစ်ရှ် နဲ့ တူနီကာ တို့ဟာ

are just three examples from a groundswell of language activism on every continent.

တိုက်တိုင်းက ဘာသာစကား တက်ကြွ လှုပ်ရှားမှုရဲ့ တိုးပွားမှု နမူနာသုံးခုပါ။

And whether they're Jèrriais speakers from the Channel Isles,

သူတို့ဟာ Channel Isles မှ Jèrriais စကားပြောသူတွေဖြစ်ဖြစ်၊

or Kenyan sign language speakers from Nairobi,

Nairobi မှ Kenyan လက်ဟန် ဘာသာစကား ပြောသူတွေဖြစ်ဖြစ်ပါ

all communities working to preserve or reclaim a language

ဘာသာစကားတစ်ခုကို ထိန်းသိမ်းဖို့(သို့) ဆယ်တင်ဖို့ လုပ်ဆောင်နေတဲ့

have one thing in common: media,

လူမှုအသိုက်အဝန်းအားလုံးမှာ တူညီတာ တစ်ခုရှိတယ်၊ မီဒီယာပါ။

so their language can be shared and taught.

ဒီတော့ သူတို့ ဘာသာစကားကို မျှဝေ သင်ကြားနိုင်တယ်။

And as the internet grows,

အင်တာနက် ကြီးထွားလာသလို

expanding media access and creation,

မီဒီယာ ရရှိမှုနဲ့ ဖန်တီးမှု ကျယ်ပြန့်လာတော့

preserving and reclaiming ancestral languages

ဘိုးဘွား ဘာသာစကားတွေကို ထိန်းသိမ်းခြင်းနဲ့ ဆယ်တင်ခြင်းတွေဟာ

is now more possible than ever.

အခုဆို ခါတိုင်းထက် ပိုဖြစ်နိင်လာတယ်။

So what are your ancestral languages?

ဒီတော့ သင့် ဘိုးဘေး ဘာသာ စကားတွေက ဘာတွေလဲ။

Mine are Hebrew, Yiddish, Hungarian and Scottish Gaelic,

အင်္ဂလိပ်ဘာသာစကားနဲ့ ကြီးပြင်းလာတာ တောင်မှ ကျွန်တော့ ဘာသာစကားတွေက

even though I was raised in English.

ဟေဗြဲ ရစ်ဒစ်၊ ဟန်ဂေရီ,နဲ့ စကော့လန် ဂေးလစ်ပါ။

And luckily for me, each of these languages is available online.

ကျွန်တော့အတွက် ကံကောင်းတာက ဒီဘာသာစကားတိုင်းဟာ အွန်လိုင်းမှာရှိတယ်။

Hebrew in particular -- it came installed on my iPhone,

အထူးသဖြင့် ဟေဗြဲဘာသာစကား ကျွန်တေ့် iPhone မှာ သွင်းထားတယ်။

it's supported by Google Translate,

Google Translate က ပံ့ပိုးပေးပြီး

it even has autocorrect.

အလိုလိုတောင် အမှားပြင်ပေးတယ်။

And while your language may not be as widely supported,

သင့်ဘာသာစကားဟာ ကျယ်ပြန့်စွာ ပံ့ပိုးမထားနိုင်လောက်ပေမဲ့

I encourage you to investigate,

စူးစမ်းလေ့လာဖို့ အားပေးတာက

because chances are, someone, somewhere, has started getting it online.

တစ်ယောက်ယောက်က တစ်နေရာရာမှာ ဒါကို အွန်လိုင်းမှာ တင်ထား နိုင်လို့ပါ။

Reclaiming your language and embracing your culture

သင့်ဘာသာစကားကို ဆယ်တင်ခြင်းနဲ့ သင့်ယဉ်ကျေးမှုကို ပွေ့ဖက်ခြင်းဟာ

is a powerful way to be yourself in the age of globalization,

ကမ္ဘာအနှံ့ ခေတ်ထဲမှာ သင့်ကိုယ်သင် ဖြစ်စေဖို့ အားကောင်းတဲ့ နည်းလမ်းတစ်ခုပါ။

because as I recently learned to say in Hebrew,

အကြောင်းက ကျွန်တော် မကြာခင်က ဟေဗြဲဘာသာစကားနဲ့ ပြောဖို့ သင်ယူခဲ့သလို

"'nḥnw 'dyyn k'n" --

"'nḥnw 'dyyn k'n"

we're still here.

ကျွန်တော်တို့ ဒီမှာရှိဆဲပါ။

Thank you.

ကျေးဇူးတင်ပါတယ်။

(Applause)

(လက်ခုပ်သံများ)