How to save a language from extinction | Daniel Bögre Udell

Translator: Daban Q. Jaff Reviewer: Razaw S. Bor

زمانەکان تەنھا بە شێوەیەکی سروشتی نامرن.

Languages don't just die naturally.

People abandon mother tongues, because they're forced to.

خەڵکی واز لە زمانی دایکیان دەھێنن چونکە زۆریان لێ دەکرێت.

Often, the pressure is political.

زۆرجار، فشارەكە سياسيیە.

In 1892,

لە ١٨٩٢،

the US Army general Richard Henry Pratt

جەنەڕاڵ پرات

argued that killing indigenous cultures

گووتی کە کوشتنی کلتووری دانیشتوانە ڕەسەنەکان

was the only alternative to killing indigenous people.

تاکە شوێنگرەوەیە بۆ کوشتنی دانیشتووە ڕەسەنەکان.

"Kill the Indian," he said, "but save the man."

ئەو گوتی، "ھیندییەکە بکوژە،" "بەڵام مرۆڤەکە بپارێزە."

And until 1978, the government did just that,

و تا ١٩٧٨، حکومەت ئەوەی ئەنجامدا کە،

removing indigenous children from their families

منداڵە ڕەسەنەکانی لە خێزانەکانیان دابڕاند

and forcing them into boarding schools where they were given English names

و زۆریان لێکرا بۆ چوونە خوێندنگەی دەرەکی کە لەوێ ناوی ئینگلیزییان لێ دانرا

and punished for speaking their languages.

و سزا دەدران لەسەر قسەکردن بە زمانی خۆیان.

Assimilation was a complement to genocide.

و توانەوەیان لەم کەلتورە شێوازێک بوو لە کۆمەڵکوژی.

Seven thousand languages are alive today,

لە ئەمڕۆدا حەوت ھەزار زمان زیندوو هەن،

but few are recognized by their own governments

بەڵام کەمێکیان لەلایەن حکومەتەکەیان دانیان پێدانراوە

or supported online.

یان لەسەرھێڵ پشتگیری دەکرێن.

So for people from the vast majority of cultures,

بۆیە بۆ خەڵکی زۆربەی زۆری کلتوورەکان،

globalization remains profoundly alienating.

جیهانگیری وەک گۆشەگیری دێتە بەرچاو.

It means giving up your language for someone else's.

واتا واز ھێنان لە زمانی خۆت بۆ زمانی کەسێکیتر.

و ئەگەر ھیچ شتێک نەگۆڕا،

And if nothing changes,

as many as 3,000 languages could disappear in 80 years.

لە ٨٠ ساڵی داهاتوودا، دەکرێ نزیکەی ٣٠٠٠ زمان ون بن.

But things are changing.

بەڵام شتەکان دەگۆڕێن.

Around the world,

لە سەرانسەری جیھان،

people are reviving ancestral languages

خەڵکی زمانی باووباپیرانیان زیندوو دەکەنەوە

and rebuilding their cultures.

و کلتووری خۆیان بنیاد دەنێنەوە.

As far as we know,

ئەوەندەی ئێمە بزانین،

language reclamation began in the 1800s when, at a time of rising antisemitism,

زیندووکردنەوەی زمان لە ١٨٠٠ دەستی پێکرد لە کاتی ھەستانەوەی دژە سامییەکان،

Jewish communities looked to their ancestral language, Hebrew,

کۆمەڵگەی جولەکەکان سەیری زمانی باووباپیرانیان کرد، زمانی عیبری،

as a means of cultural revival.

وەکو ڕێگەیەکی زیندوو کردنەوەی کلتووری.

And though it had been dormant for over 1,000 years,

و ھەرچەندە بۆ زیاتر لە ١٠٠٠ ساڵ دەنگی نەما،

it was well preserved in books of Jewish religion and philosophy.

لە پەرتووکی ئاینی جولەکە و فەلسەفەدا زۆر باش پارێزرابوو.

So Jewish activists studied and taught it to their children,

بۆیە چالاکوانە جولەکەکان خوێندیان و فێری منداڵەکانیان کرد،

raising the first native speakers in nearly 100 generations.

بەخێوکردنی یەکەم قسەکەرە خۆییەکان لە ناو ١٠٠ وەچەدا.

Today, it's the mother tongue of five million Jews.

ئەمڕۆ، ئەمە زمانی دایکی پێنج ملیۆن جولەکەیە.

And at least for me,

و بە لایەنی کەمەوە بۆ من،

an assimilated English-speaking member of the Jewish diaspora,

وەک جوولەکەیەکی ونی تواوە لە ناو کەلتوری ئینگلیزی،

a pillar of cultural sovereignty.

کۆڵەکەیەکی سەروەری کلتوورییە.

Two thousand years later,

دوای دوو هەزار ساڵ،

we're still here.

ئێمە هێشتا لێرەین.

Now, until recently,

ئێستا، تا ئەم دواییانە،

Hebrew's reawakening was an anomaly.

دووبارە ڕاپەڕاندنەوەی زمانی عیبری شتێکی سەیر بوو.

Few languages are as well preserved as ours was,

کەم زمان ھێندەی زمانەکەی ئێمە بە باشی پارێزراون،

and the creation of Israel,

و دروستکردنی ئیسرائیل،

the first Jewish state in over 1,000 years,

یەکەم دەوڵەتی جولەکە لە سەرووی ١٠٠٠ ساڵەوە،

provided a space for Hebrew's daily use.

بواری بۆ بەکارھێنانی ڕۆژانەی زمانی عیبری ڕەخساند.

In other words, most cultures just weren't given a chance.

بە شێوەیەکیتر، زۆربەی کلتوورەکان چانسێکیان پێنەدرا.

(Video) Good evening, I'm Elizabeth

(ڤیدیۆ) ئێوارە باش، من ئێلیزابێسم

and I live in Cornwall.

و من خەڵکی کۆڕنواڵم.

That was Cornish,

ئەوە زمانی کۆڕنی بوو،

the ancestral language of Cornwall,

زمانی باووباپیرانی کۆڕنواڵ،

which today is technically a county in southern England.

کە ئەمڕۆ بە شێوەیەکی تەکنیکی وڵاتێکە لە ئینگلتەرای باشوور.

In the 1900s, Cornish activists fought for their culture.

لە ١٩٠٠، چالاکوانانی کۆڕنی بۆ کلتووری خۆیان جەنگان.

The language had been dormant for over 100 years,

زمانەکە بۆ زیاتر لە ١٠٠ ساڵ دەنگی نەما,

but they used old books and plays to teach it to their children.

بەڵام پەرتووک و شانۆی کۆنیان بەکارھێنا بۆ فێرکردنی منداڵەکانیان.

However, this new generation of Cornish speakers

ھەرچۆنێک بێت، ئەم وەچە نوێیەی قسەکەرانی زمانی کۆڕنی

was scattered across Cornwall

بە درێژای کۆڕنواڵ دابەشکران

and unable to use the language freely.

و زمانەکە بە ئازادی بەکار نەدەھات.

By the 1990s, Cornish had reawakened,

لە ١٩٩٠، زمانی کۆڕنی زیندوکرایەوە،

but it wasn't thriving.

بەڵام سەرکەوتوو نەبوو.

Then, in the early 2000s, Cornish speakers found one another online

دواتر، لە سەرەتایی ٢٠٠٠ەکان، قسەکەرانی لەسەر هێڵی ئینتەرنێت یەکتریان دۆزیەوە

and leveraged digital spaces to speak on a daily basis.

گفتوگۆی سەرهێڵیان گواستەوە بۆ قسەکردنی ڕۆژانە.

From there, they organized weekly or monthly events

لەوێ، بۆنەیی هەفتانە و مانگانەکانیان ڕێکدەخست

where they could gather and speak in public.

دەیانتوانی کۆببنەوە و لە ناو خەڵکی قسە بکەن.

Today, some schools teach Cornish.

ئەمڕۆ، ھەندێ خوێندنگە زمانی کۆڕنی فێر دەکەن.

There are Cornish language signs,

زمانی هێمایی کۆرنی هەیە،

ice-cream commercials,

ڕیکلامی بازرگانی ئایسکرێم هەیە،

Wikipedia, and even memes.

ویکیپێدیا، و هەتا میمەکانیش.

(Laughter)

(پێکەنین)

(Laughter)

(پێکەنین)

And with their language once again intact,

و جارێکی تر لەگەڵ سەلامەتی زمانەکەیان،

the people of Cornwall have secured recognition

خەڵکی کۆڕن واڵ تێگەشتنی خۆیان پاراست

as a Celtic nation alongside Ireland, Scotland and Wales.

وەکو نەتەوەیەکی سێڵتی بە درێژایی ئێرلەندا، سکۆتلەندا و وەیڵس.

They stared down centuries of forced assimilation

هەوڵی توانەوە لە کەلتوری ئینگلیزییان تێکشکاند

and said, "We're not a county in England.

و گوتیان ، "ئێمە وڵاتێک نین لە ئینگلتەرا.

We're a people in our own right.

ئێمە خەڵکێکین خاوەن مافین.

And we're still here."

و ھێشتا لێرەین."

And they're not the only ones.

و ئەوان بە تەنھا نین.

The Tunica-Biloxi tribe of Louisiana is reviving their ancestral language.

ھۆزی تونیکا-بیلۆکسی لویزیانا زمانی باووباپیرانیان زیندوو دەکەنەوە.

(Video) My name is Teyanna.

(ڤیدیۆ) من ناوم تییانایە.

My friends, they call me "Quiet Storm."

ھاوڕێکانم، بە "زریانی ھێمن" بانگم دەکەن.

It started in the 1980s,

ئەمە لە ١٩٨٠کان دەستی پێ کرد،

when Donna Pierite and her family

کاتێک دۆنا پیێریت و خێزانەکەی

started taking trips to Baton Rouge and New Orleans

دەستیان بە گەشت کردن کرد بۆ باتن ڕووژ و نیو ئۆڕلانس

to photocopy old dictionaries stored away in university archives.

بۆ لەبەرگرتنەوەی ئەو فەرھەنگە کۆنەکانی ناو ئەرشیفی زانکۆ.

The goal was to study Tunica

ئامانجەکە بۆ خوێندنی تونیکا بوو

and teach it to the children and share it with the community.

و بۆ فێرکردنی منداڵەکان و بڵاوکردنەوەی بوو لەگەڵ کۆمەڵگە.

Today, they're leading a Tunica renaissance.

ئەمڕۆ، ئەوان ڕابەرایەتی ژیانەوەی تونیکا دەکەن.

Since 2014, there are nearly 100 speakers in language immersion classes,

لە ٢٠١٤ەوە، نزیکەی ١٠٠ قسەکەر لە پۆلەکان وانە دەخوێنن،

and according to a 2017 census,

و بە گوێرەی ھەژمارێکی دانیشتوانی ٢٠١٧،

32 new fluent speakers,

٣٢ قسەکەری زمانڕەوان،

some of whom, like Donna's daughter Elisabeth,

ھەندێک لەوان، وەکو ئێلیزابێثی خوشکی دۆنا،

are teaching Tunica to their children.

تونیکا فێری منداڵەکانیان دەکەن.

These new speakers are creating content,

ئەو قسەکەرە نوێیانە ناوەڕۆک دروست دەکەن.

Facebook videos and also memes.

ڤیدیۆی فەیسبووک و ھەروەھا میمەکان.

(Laughter)

(پێکەنین)

(Laughter)

(پێکەنین)

(Laughter)

(پێکەنین)

And the more they publish,

و تا زیاتر بڵاو بکەنەوە،

the more they inspire other Tunica people to get involved.

زیاتر ئیلھام دەبەخشن بە خەڵکی تونیکا بۆ ئەوەی بەشدار بن.

Recently, a tribal member living in Texas wrote Elisabeth on Facebook,

لەم دواییانە، ئەندامی ھۆزێک کە لە تێکساس دەژی لە فەیسبووک بۆ ئێلیزابێسی نووسی،

asking how to say "bless these lands."

دەیپرسی چۆن بڵێم "خوایە ڕەحم بەم زەوییە بکە."

It was for a yard sign,

ئەوە بۆ ھێمای گۆڕەپانێک بوو،

so she could show her neighbors that her culture is alive

بەمە دەیتوانی ئەوە پیشانی دراوسێکانی بدات کە کلتوورەکەی زیندووە

and thriving today.

و ڕزگار دەبێت.

Now, Hebrew, Cornish and Tunica

ئێستا، زمانی عیبری، کۆڕنی، تونیکا

are just three examples from a groundswell of language activism on every continent.

سێ نمونەن لە شەپۆلی خەباتی زمانی ھەر کیشوەرێک.

And whether they're Jèrriais speakers from the Channel Isles,

و ئەگەر ئەوان قسەکەری جێریایی دەربەندی دوورگەکان بن،

or Kenyan sign language speakers from Nairobi,

یان قسەکەری زمانی ھێمای کینی لە نایرۆبی بن،

all communities working to preserve or reclaim a language

ھەموو کۆمەڵگەکان ئیش بۆ پاراستن و چاککردنەوەی زمانێک دەکەن

have one thing in common: media,

بە شێوەیەکی گشتی یەک شتیان ھەیە: میدیا،

so their language can be shared and taught.

بەمە زمانەکەیان دەکرێ بڵاو بکرێتەوە و فێر بکرێت.

And as the internet grows,

و کە ئینتەرنێت گەشە دەکات،

expanding media access and creation,

ڕێگە و داھێنانی میدیا فراوان دەکات،

preserving and reclaiming ancestral languages

ڕێگەخۆشکردن بۆ پاراستن و زیندووکردنەوەی زمانی باووباپیران

is now more possible than ever.

ئێستا زیاتر لە ھەموو کاتێک گونجاوترە.

So what are your ancestral languages?

کەواتە زمانی باووباپیرانی تۆ چییە؟

Mine are Hebrew, Yiddish, Hungarian and Scottish Gaelic,

ھی من عیبری، ییدی، ھەنگاری، ئێرلەندی و سکۆتلەندی،

even though I was raised in English.

لەگەڵ ئەوەشدا من بە ئینگلیزی گەورە بووم.

And luckily for me, each of these languages is available online.

و لە بەختی باشی من، ھەر یەکێک لەو زمانانە لەسەر ھێڵ بوونی ھەیە.

Hebrew in particular -- it came installed on my iPhone,

بەتایبەت عیبری -- لە ئایفۆنەکەمدا دام بەزاندووە،

it's supported by Google Translate,

و پشتگیری کراوە لەلایەن وەرگێڕانی گوگڵ،

it even has autocorrect.

ھەتا ڕاستکردنەوەی خۆکارانەشی ھەیە.

And while your language may not be as widely supported,

و کاتێک زمانەکەت بەم شێوە فراوانە پشتگیری نەکرا،

I encourage you to investigate,

ھانتان دەدەم بۆ ئەوەی بیپشکنن،

because chances are, someone, somewhere, has started getting it online.

چونکە شانسەکان بریتین لە، کەسێک، شوێنێک، کە لەسەر ھێڵ دەستی پێی کردووە.

چاککردنەوەی زمانەکەت و لە ئامێز گرتنی کلتوورەکەت

Reclaiming your language and embracing your culture

is a powerful way to be yourself in the age of globalization,

ڕێگەیەکی بەھێزە بۆ ئەوەی ببی بە خۆت لە سەردەمی جیھانگەری،

because as I recently learned to say in Hebrew,

چونکە وەک لەو دواییانەدا فێربووم کە بەزمانی عیبری بڵێم،

"'nḥnw 'dyyn k'n" --

"'nḥnw 'dyyn k'n" --

we're still here.

ئێمە ھێشتا لێرەین.

Thank you.

سوپاس.

(Applause)

(چەپڵەلێدان)