How to save a language from extinction | Daniel Bögre Udell

81,594 views ・ 2019-12-19

TED


Videoni ijro etish uchun quyidagi inglizcha subtitrlarga ikki marta bosing.

Translator: Dilora Yusupova Reviewer: Nazarbek Nazarov
00:13
Languages don't just die naturally.
0
13524
2333
Tillar shunchaki yoʻqolib ketmaydi.
00:16
People abandon mother tongues, because they're forced to.
1
16706
3071
Odamlar majburlik tufayli oʻz tillaridan voz kechadilar.
00:20
Often, the pressure is political.
2
20651
2200
Odatda siyosiy vaziyat shuni taqozo etadi.
00:23
In 1892,
3
23781
1396
1892-yilda
00:25
the US Army general Richard Henry Pratt
4
25201
2246
AQSh harbiy generali Richard Henry Pratt
00:27
argued that killing indigenous cultures
5
27471
2508
mahalliy aholini oʻldirishning bir yoʻli
00:30
was the only alternative to killing indigenous people.
6
30003
2888
mahalliy urf-odatlarni yoʻq qilish ekanligini aytib oʻtdi.
00:33
"Kill the Indian," he said, "but save the man."
7
33863
2682
"Hindularni oʻldiring", – dedi u, "lek odamlari qolsin".
00:37
And until 1978, the government did just that,
8
37688
3220
1978-yilgacha hukumat aynan shu ish bilan shugʻullandi.
00:40
removing indigenous children from their families
9
40932
3255
Ular mahalliy hindu oilalaridagi yosh bolalarni ajratib olib,
00:44
and forcing them into boarding schools where they were given English names
10
44211
3496
internat maktablarga joylashtirdilar va yangi inglizcha ism qoʻydilar.
00:47
and punished for speaking their languages.
11
47731
2423
Agar ular mahalliy tilda gapirishsa, jazolanishardi.
00:50
Assimilation was a complement to genocide.
12
50750
3082
Assimilatsiya jarayoni genosid uchun qoʻshimcha qurol boʻldi.
00:56
Seven thousand languages are alive today,
13
56029
2428
Hozirgi kunda yetti mingta til barhayot.
00:58
but few are recognized by their own governments
14
58481
2452
Biroq kamchiligi hukumat tomonidan tan olingan
01:00
or supported online.
15
60957
1334
yoki onlayn tarmoqda mavjud.
01:02
So for people from the vast majority of cultures,
16
62919
2555
Shu sababli ham, aksariyat xalqlar uchun
01:05
globalization remains profoundly alienating.
17
65498
3000
globallashuv – oʻzlikni unutish demakdir.
01:08
It means giving up your language for someone else's.
18
68919
3533
Bu oʻz tilingizdan boshqasining evaziga voz kechish degani.
01:13
And if nothing changes,
19
73530
1181
Hech nima oʻzgarmas ekan
01:14
as many as 3,000 languages could disappear in 80 years.
20
74735
4274
kelasi 80 yil ichida 3000 ta til yoʻqolib ketishi mumkin.
01:20
But things are changing.
21
80244
1600
Xayriyat, oʻzgarishlar mavjud.
01:22
Around the world,
22
82347
1246
Dunyo xalqlari
01:23
people are reviving ancestral languages
23
83617
2571
oʻz mahalliy tillarini qayta jonlantirib,
01:26
and rebuilding their cultures.
24
86212
2000
oʻz madaniyatlarini tiklashmoqda.
01:29
As far as we know,
25
89268
1531
Biz bilamizki,
01:30
language reclamation began in the 1800s when, at a time of rising antisemitism,
26
90823
4587
tillarni qayta tiklash 1800-yillarda, antisemitizm avj olgan bir paytda,
01:35
Jewish communities looked to their ancestral language, Hebrew,
27
95434
3127
yahudiylar oʻz mahalliy tillari boʻlmish ivritga
01:38
as a means of cultural revival.
28
98585
2230
madaniy najot deb qarashganida boshlandi.
01:42
And though it had been dormant for over 1,000 years,
29
102173
2468
Ushbu til ming yillar davomida mudroq boʻlsa ham,
01:44
it was well preserved in books of Jewish religion and philosophy.
30
104665
3348
yahudiylar dini va falsafasiga oid kitoblarda yaxshi saqlanib kelgan.
01:48
So Jewish activists studied and taught it to their children,
31
108569
3103
Yahudiy yetakchilar tilni oʻrganib, oʻz bolalariga oʻrgatishdi.
01:51
raising the first native speakers in nearly 100 generations.
32
111696
3444
Shunday qilib, 100 avloddan soʻng yahudiy tili qayta tirildi.
01:56
Today, it's the mother tongue of five million Jews.
33
116204
3555
Hozirda u 5 million yahudiy uchun ona tili hisoblanadi.
01:59
And at least for me,
34
119783
1754
Bu esa men, yahudiylar jamiyatining
02:01
an assimilated English-speaking member of the Jewish diaspora,
35
121561
3873
ingliz tilida soʻzlashuvchi aʼzosi, uchun
02:05
a pillar of cultural sovereignty.
36
125458
2492
kamida millat birligi poydevoridir.
02:09
Two thousand years later,
37
129315
2302
Mana 2 ming yil oʻtdiyamki,
02:11
we're still here.
38
131641
1200
biz hali ham mavjudmiz.
02:14
Now, until recently,
39
134657
1412
Yaqin kunlargacha
02:16
Hebrew's reawakening was an anomaly.
40
136093
2487
ivrit tilining qayta tirilishi noodatiy hodisa edi.
02:18
Few languages are as well preserved as ours was,
41
138604
2635
Bizning til kabi yaxshi saqlanib qolgan tillar boʻlgan.
02:21
and the creation of Israel,
42
141263
1754
Soʻnggi ming yil ichidagi
02:23
the first Jewish state in over 1,000 years,
43
143041
2634
ilk yahudiylar mamlakati Isroilning tuzilishi esa,
02:25
provided a space for Hebrew's daily use.
44
145699
2667
tilning kundalik ishlatilib borilishiga imkon berdi.
02:29
In other words, most cultures just weren't given a chance.
45
149188
3334
Boshqa tillarga esa, bunday imkon berilmagandi.
02:32
(Video) Good evening, I'm Elizabeth
46
152546
2163
(Video) Xayrli kech, mening ismim Elizabet
02:34
and I live in Cornwall.
47
154733
2416
men Kornvol shahrida istiqomat qilaman.
02:37
That was Cornish,
48
157173
1156
Eshitib turganingiz
02:38
the ancestral language of Cornwall,
49
158353
1985
Kornvol grafligining mahalliy tili edi.
02:40
which today is technically a county in southern England.
50
160362
3460
Hozirda bu hudud Angliyaning janubidagi graflik, xolos.
02:44
In the 1900s, Cornish activists fought for their culture.
51
164641
3343
1900-yillarda Kornvol yetakchilari oʻz madaniyati uchun kurashishdi.
02:48
The language had been dormant for over 100 years,
52
168739
2309
Avvalgi 100 yil davomida til mudroq holda edi.
02:51
but they used old books and plays to teach it to their children.
53
171072
3579
Ammo ular eski kitoblar, xalq oʻyinlari orqali tilni bolalariga oʻrgatdilar.
02:55
However, this new generation of Cornish speakers
54
175239
2537
Tilning yangi foydalanuvchilari
02:57
was scattered across Cornwall
55
177800
1483
Kornvolga tarqalib ketishdi
02:59
and unable to use the language freely.
56
179307
2534
va bu tildan erkin foydalana olishmadi.
03:02
By the 1990s, Cornish had reawakened,
57
182538
3349
1990-yillarga kelib, Kornvol tili qayta tirildi
03:05
but it wasn't thriving.
58
185911
1533
biroq gullab ketolmayotgandi.
03:08
Then, in the early 2000s, Cornish speakers found one another online
59
188839
4412
2000-yillarning boshlarida shu tilda suhbatlashuvchilar birlashdi
03:13
and leveraged digital spaces to speak on a daily basis.
60
193275
3961
va kundalik suhbat qurish uchun onlayn platforma yaratishdi.
03:17
From there, they organized weekly or monthly events
61
197934
2684
Platforma orqali oylik yo haftalik marosimlar tuzdilar
03:20
where they could gather and speak in public.
62
200642
2776
va birga yigʻilib suhbatlashishga imkon yaratdilar.
03:24
Today, some schools teach Cornish.
63
204005
2794
Hozirda baʼzi maktablar Kornvol tilini oʻrgatadi.
03:27
There are Cornish language signs,
64
207117
2151
Endilikda bu tildagi yoʻl belgilari,
03:29
ice-cream commercials,
65
209292
1428
muzqaymoq reklamalari,
03:30
Wikipedia, and even memes.
66
210744
2277
Vikipediyada maqola, hatto memlarni uchratasiz.
03:34
(Laughter)
67
214252
2214
(zaldagilar kulishadi)
03:37
(Laughter)
68
217815
3946
(zaldagilar kulishadi)
03:42
And with their language once again intact,
69
222393
2127
Oʻz tillari qayta muomalaga kiritilgach,
03:44
the people of Cornwall have secured recognition
70
224544
2349
Kornval xalqi Irlandiya, Shotlandiya, Ueylsda
03:46
as a Celtic nation alongside Ireland, Scotland and Wales.
71
226917
3531
istiqomat qiluvchi keltik xalq sifatida tan olindilar.
03:50
They stared down centuries of forced assimilation
72
230782
2588
Ular asrlar davomidagi majburiy assimilyatsiyaga qarab:
03:53
and said, "We're not a county in England.
73
233394
2366
"Biz Angliyadagi bir graflik emasmiz.
03:55
We're a people in our own right.
74
235784
1976
Biz oʻz huquqlarimizga ega xalqmiz.
03:57
And we're still here."
75
237784
1400
Biz hali ham tirikmiz",– dedi
03:59
And they're not the only ones.
76
239648
1469
Bunday xalqlar juda koʻp.
04:01
The Tunica-Biloxi tribe of Louisiana is reviving their ancestral language.
77
241141
4737
Luizianadagi Tunika-Biloksi qabilasi ham oʻz tilini qayta tiklamoqda.
04:05
(Video) My name is Teyanna.
78
245902
1961
(Video) Mening ismim Teyanna.
04:07
My friends, they call me "Quiet Storm."
79
247887
3436
Doʻstlarim meni "sokin boʻron" deyishadi.
04:11
It started in the 1980s,
80
251706
2000
Hamma narsa 1980-yillarda,
04:13
when Donna Pierite and her family
81
253730
1881
Donna Pierite va uning oilasi
04:15
started taking trips to Baton Rouge and New Orleans
82
255635
2594
Baton Rouj va Yangi Orlean boʻylab sayohat qilib,
04:18
to photocopy old dictionaries stored away in university archives.
83
258253
3988
universitet arxividagi eski lugʻatlarni nusxalab olishlaridan boshlandi.
04:22
The goal was to study Tunica
84
262717
2564
Ularning maqsadlari Tunika tilini oʻrganish
04:25
and teach it to the children and share it with the community.
85
265305
3357
va uni farzandlari hamda jamiyatga oʻrgatish edi.
04:29
Today, they're leading a Tunica renaissance.
86
269051
3706
Hozirda ular Tunika uygʻonish davri yetakchilaridir.
04:33
Since 2014, there are nearly 100 speakers in language immersion classes,
87
273355
5032
2014-yildan beri, til kurslarida 100 ta oʻquvchi oʻqidi
04:38
and according to a 2017 census,
88
278411
2468
va 2017-yilgi roʻyxatga koʻra,
04:40
32 new fluent speakers,
89
280903
2634
32 ta yangi soʻzlashuvchilar yetishib chiqdi.
04:43
some of whom, like Donna's daughter Elisabeth,
90
283561
2810
Ularning baʼzilari, jumladan, Donnaning qizi – Elizabet
04:46
are teaching Tunica to their children.
91
286395
1881
Tunika tilini yoshlarga oʻrgatyapti.
04:48
These new speakers are creating content,
92
288300
2061
Ana shu yangi foydalanuvchilar
04:50
Facebook videos and also memes.
93
290385
2481
kontent, Facebook video va memlar yaratishmoqda.
04:52
(Laughter)
94
292890
1834
(zaldagilar kulishadi)
04:56
(Laughter)
95
296180
1365
(zaldagilar kulishadi)
04:58
(Laughter)
96
298999
1589
(zaldagilar kulishadi)
05:01
And the more they publish,
97
301166
1270
Chop etilayotgan kontent
05:02
the more they inspire other Tunica people to get involved.
98
302460
2777
qanchalik koʻpaysa, Tunikaliklar ham shunchalik ruhlanadi.
05:05
Recently, a tribal member living in Texas wrote Elisabeth on Facebook,
99
305666
4387
Yaqinda Texasda yashovchi qabila aʼzosi Elizabetning Facebook sahifasiga yozdi va
05:10
asking how to say "bless these lands."
100
310077
2534
"shu diyorni oʻzing asra" iborasi tarjimasini soʻradi.
05:13
It was for a yard sign,
101
313593
1825
U bu iborani hovlisiga belgi qilib,
05:15
so she could show her neighbors that her culture is alive
102
315442
2746
qoʻshnilariga oʻz qadriyati tirikligini va hali ham
05:18
and thriving today.
103
318212
1333
borligini koʻrsatmoqchi edi.
05:20
Now, Hebrew, Cornish and Tunica
104
320514
2023
Ivrit, Kornika va Tunika tillari
05:22
are just three examples from a groundswell of language activism on every continent.
105
322561
4784
har bir mintaqada boʻlayotgan tirilishlarning bir misoli edi, xolos.
05:27
And whether they're Jèrriais speakers from the Channel Isles,
106
327649
2961
U Kanal orollaridagi Jerriais soʻzlovchilari boʻladimi
05:30
or Kenyan sign language speakers from Nairobi,
107
330634
4253
yoki Nayrobilik Kenya imo-ishora tili foydalanuvchilarimi
05:34
all communities working to preserve or reclaim a language
108
334911
3309
tillarni qayta tiriltiruvchi barcha jamiyatlarning
05:38
have one thing in common: media,
109
338244
2880
bir umumiy jihati bor, yaʼni media. Shu orqali ularning
05:41
so their language can be shared and taught.
110
341148
2268
tillari boshqalarga oʻrgatilmoqda.
05:43
And as the internet grows,
111
343936
2095
Internet rivojlanar ekan,
05:46
expanding media access and creation,
112
346055
2219
media barcha uchun ochiq boʻlib bormoqda.
05:49
preserving and reclaiming ancestral languages
113
349586
3071
Bu esa, tillarni qayta tiriltirish yoki tillarni saqlab qolish
05:52
is now more possible than ever.
114
352681
1934
imkonini yanada oshiradi.
05:55
So what are your ancestral languages?
115
355600
2396
Xoʻsh, siz oʻz mahalliy tilingizni bilasizmi?
05:58
Mine are Hebrew, Yiddish, Hungarian and Scottish Gaelic,
116
358020
3119
Men inglizchada tarbiya koʻrganimga qaramay,
06:01
even though I was raised in English.
117
361163
2119
meniki: ivrit, yahudiy, vengr va shotland.
06:03
And luckily for me, each of these languages is available online.
118
363854
3654
Omadim kulgan ekanki, bu tillarning hammasini onlayn oʻrgana olaman
06:07
Hebrew in particular -- it came installed on my iPhone,
119
367532
2714
Ayniqsa, ivrit tili iPhoneimga oʻrnatilgan,
06:10
it's supported by Google Translate,
120
370270
1817
uni Google Translatedan qarab,hatto
06:12
it even has autocorrect.
121
372111
1600
avtotoʻgʻirlagich ishlata olaman.
06:14
And while your language may not be as widely supported,
122
374024
2966
Mabodo sizning til bunday qoʻllab-quvvatlanmasa ham.
06:17
I encourage you to investigate,
123
377014
1551
uni ustida izlanib koʻring.
06:18
because chances are, someone, somewhere, has started getting it online.
124
378589
3972
Chunki qayerdadir kimdir ham uni onlayn qidirayotgandir.
06:23
Reclaiming your language and embracing your culture
125
383877
4794
Globallashuv davrida oʻz tilingiz va madaniyatingizni bilish
06:28
is a powerful way to be yourself in the age of globalization,
126
388695
3841
oʻzligingizni anglashga yoʻldir.
06:32
because as I recently learned to say in Hebrew,
127
392560
3321
Yaqinda oʻrgangan ivritcha iboram bilan aytganda,
06:35
"'nḥnw 'dyyn k'n" --
128
395905
2809
"'nḥnw 'dyyn k'n", yaʼni
06:38
we're still here.
129
398738
1317
biz hali ham shu yerdamiz.
06:40
Thank you.
130
400524
1151
Katta rahmat.
06:41
(Applause)
131
401699
4023
(Qarsaklar)
Ushbu veb-sayt haqida

Ushbu sayt sizni ingliz tilini o'rganish uchun foydali bo'lgan YouTube videolari bilan tanishtiradi. Dunyo bo'ylab eng yaxshi o'qituvchilar tomonidan o'qitiladigan ingliz tili darslarini ko'rasiz. Videoni u yerdan o'ynash uchun har bir video sahifasida ko'rsatilgan inglizcha subtitrlarga ikki marta bosing. Subtitrlar video ijrosi bilan sinxronlashtiriladi. Agar sizda biron bir fikr yoki so'rov bo'lsa, iltimos, ushbu aloqa formasi orqali biz bilan bog'laning.

https://forms.gle/WvT1wiN1qDtmnspy7