Gregory Petsko: The coming neurological epidemic

Translator: Jenny Zurawell

Translator: Shajwan Ibrahim Reviewer: Daban Q Jaff

Unless we do something to prevent it,

مەگەر ئێمە شتێک بکەین بۆ قەدەغە کردنی ئەوە،

over the next 40 years we’re facing an epidemic

لە سەرووی ٤٠ ساڵی داھاتووەوە ڕووبەڕووی نەخۆشییەکی درم دەبینەوە

of neurologic diseases on a global scale.

لە نەخۆشییە دەمارییەکان لە سەر ئاستی جیھان.

A cheery thought.

بیرۆکەیەکی شاد.

On this map, every country that’s colored blue

لەم نەخشەیەدا، ھەموو وڵاتێک کە بە شین ڕەنگ کراوە

has more than 20 percent of its population over the age of 65.

زیاتر لە ٢٠ لە سەدی دانیشتوانەکەی لە سەرووی تەمەنی ٦٥ دان.

This is the world we live in.

ئەمە ئەو جیھانەیە کە تێیدا دەژین.

And this is the world your children will live in.

و ئەو جیھانەیە کە منداڵەکانت تێیدا دەژین.

For 12,000 years, the distribution of ages in the human population

بۆ ١٢٠٠٠ ساڵ، دابەش کردنی تەمەن لە کۆمەڵەی مرۆڤ

has looked like a pyramid, with the oldest on top.

لە ھەرەمێک دەچێت، لەگەڵ پیر ترینیان لە لوتکە.

It’s already flattening out.

ئەوە پێشتر ئاست کراوە.

By 2050, it’s going to be a column and will start to invert.

لە ٢٠٥٠، ئەوە ستون دەبێت و دەست بە ھەڵگەڕانەوە دەکات.

This is why it’s happening.

لەبەر ئەمەیە ئەوە ڕوودەدات.

The average lifespan’s more than doubled since 1840,

تێکڕای ماوەی ژیان بووە بە دوو ئەوەندە لە ١٨٤٠ەوە،

and it’s increasing currently at the rate of about five hours every day.

و لە زیاد بوون دایە، بە تێکڕای نزیکەی پێنج سەعات ھەموو ڕۆژێک.

And this is why that’s not entirely a good thing:

و لەبەر ئەوەیە ئەمە بە تەواوی شتێکی باش نییە:

because over the age of 65, your risk of getting Alzheimer’s

چونکە لە سەرووی ٦٥ ساڵی، لە ژێر مەترسی توش بوون بە زەھایمەر،

or Parkinson’s disease will increase exponentially.

یان نەخۆشییەکانی ئیفلیجین بە ئاشکرا زیاد دەکەن.

By 2050, there’ll be about 32 million people in the United States

لە ٢٠٥٠، ٣٢ میلیۆن خەڵک لە ویلایەتە یەکگرتوەکانی ئەمریکا

over the age of 80, and unless we do something about it,

لە سەرووی تەمەنی ٨٠ ساڵی دان، مەگەر ئێمە شتێک بکەین،

half of them will have Alzheimer’s disease

نیوەیان توشی نەخۆشی زەھایمەر دەبن

and three million more will have Parkinson’s disease.

و سێ میلیۆن زیاتر توشی نەخۆشی ئیفلیج بوون دەبن.

Right now, those and other neurologic diseases --

ئێستا، ئەوانە و نەخۆشیە دەمارییەکانی تر--

for which we have no cure or prevention --

بۆ ئەوە ھیچ چارەسەرییەک و ڕێگریمان نییە--

cost about a third of a trillion dollars a year.

لە ساڵێکدا نزیکەی سێ تریللیۆن دۆلاری تێدەچێت.

It will be well over a trillion dollars by 2050.

لە ساڵی ٢٠٥٠ تا سەرووی یەک تریلیۆن دۆلار دەبێت.

نەخۆشی زەھایمەر دەست پێدەکات کاتێک پڕۆتینێک

Alzheimer’s disease starts when a protein

that should be folded up properly

کە پێویستە بە شێوەیەکی گونجاو بپێچرێتەوە

misfolds into a kind of demented origami.

بە ھەڵە دەپێچرێتەوە لە شێوەی پێچانەوەی ئۆریگامی.

So one approach we’re taking is to try to design drugs

کەواتە ئەو ڕێگەیەی ئێمە دەیگرینە بەر، نەخشاندنی دەرمانە

that function like molecular Scotch tape,

کە وەک شریتی گەردی ساڕێژ کردن ئیش دەکەن،

to hold the protein into its proper shape.

بۆ گرتنی پڕۆتینەکە بە شێوە گونجاوەکەی.

That would keep it from forming the tangles

ئەوە بەردەوامی دەدا لە دروست کردنی کۆمەڵەکان

that seem to kill large sections of the brain when they do.

کە واپێدەچێت بەشە گەورەکانی مێشک بکوژێت کاتێک ئەمە دەکەن.

Interestingly enough, other neurologic diseases

تەواو سەرنجڕاکێشە، نەخۆشییە دەمارییەکانی تر

which affect very different parts of the brain

کە کاریگەری لەسەر بەشە زۆر جیاوازەکانی مێشک دەبێت

also show tangles of misfolded protein,

ھەروەھا کۆمەڵەی پڕۆتینی بە ھەڵە پێچراوە نیشان دەدات،

which suggests that the approach might be a general one,

کە دەریدەخات ئەم ڕێبازە ڕەنگە ڕێبازێکی گشتی بێت،

and might be used to cure many neurologic diseases,

و ڕەنگە بۆ چارەسەری نەخۆشی دەمار بەکار بێت،

not just Alzheimer’s disease.

تەنیا نەخۆشی زەھایمەر نا.

There’s also a fascinating connection to cancer here,

و ھەروەھا پەیوەندیەکی سەرنجڕاکێش بە شێرپەنجە ھەیە لێرە،

because people with neurologic diseases

چونکە خەڵک لەگەڵ نەخۆشییە دەمارییەکان

have a very low incidence of most cancers.

زۆر کەم تووشی جۆرەکانتی شێرپەنجە دەبن.

And this is a connection that most people aren’t pursuing right now,

و ئەوە پەیوەندییەکە کە زۆرینەی خەڵک ئێستا شوێنی ناکەون،

but which we’re fascinated by.

بەڵام سەنجی ڕاکێشاوین.

Most of the important and all of the creative work in this area

زۆرێک لە گرنگترین و ھەموو کارە ھونەرییەکان لەم ھەرێمە

is being funded by private philanthropies.

پارەی بۆ دابین دەکرێت لە لایەن خێرخوازی تایبەت

And there’s tremendous scope for additional private help here,

و بواری گەورەتر ھەیە لێرە بۆ یارمەتیدانی تایبەتی زیاتر،

because the government has dropped the ball on much of this, I’m afraid.

چونکە بە داخەوە حکومەت زۆر پشت بەمە دەبەستێت.

In the meantime, while we’re waiting for all these things to happen,

لەم کاتەدا، ئێمە چاوەڕێی ھەموو ئەم شتانەمان دەکرد کە ڕوو بدەن،

here’s what you can do for yourself.

ئەمە ئەوەیە کە دەتوانی بۆ خۆتی بکەیت.

If you want to lower your risk of Parkinson’s disease,

گەر دەتەوێت مەترسی ئیفلیج بوونت کەم کەیتەوە

caffeine is protective to some extent; nobody knows why.

کافاین بۆ ھەندێک بوار پارێزەرە؛ کەس نازانێت بۆچی.

Head injuries are bad for you. They lead to Parkinson’s disease.

برینەکانی سەر خراپن بۆت، دەبنە ھۆی نەخۆشی ئیفلیج بوون.

And the Avian Flu is also not a good idea.

و ھەروەھا ئەنفلۆنزای باڵندە شتێکی باش نییە.

As far as protecting yourself against Alzheimer’s disease,

ئەوەندەی کە دەتوانی خۆت بپارێزە لە نەخۆشی زەھایمەر،

well, it turns out that fish oil has the effect

باشە، دەرکەوتوە کە ڕۆنی ماسی کاریگەری ھەیە

of reducing your risk for Alzheimer’s disease.

لە کەم کردنەوەی مەترسی توش بوون بە زەھایمەر.

You should also keep your blood pressure down,

و پێویستە پەستانی خوێنت بە نزمی بھێڵییەوە،

because chronic high blood pressure

چونکە بەرزی پەستانی خوێنی درێژخایەن

is the biggest single risk factor for Alzheimer’s disease.

مەترسیدارترین ھۆکارە بۆ نەخۆشی زەھایمەر.

It’s also the biggest risk factor for glaucoma,

ھەروەھا گەورەترین ھۆکاری مەترسیدارە بۆ گلۆکۆما،

which is just Alzheimer’s disease of the eye.

کە نەخۆشی زەھایمەری چاوە.

بە دڵنیاییەوە، کە کار لە توانای فێر بوون بکا،

And of course, when it comes to cognitive effects,

"use it or lose it" applies,

"بەکاری بھێنە یان لە دەستی بدە" جێبەجێ دەبێت،

so you want to stay mentally stimulated.

کەواتە تۆ دەتەوێت بە ھۆشت چالاک بمێنیتەوە.

But hey, you’re listening to me.

بەڵام ھێی، تۆ گوێ بۆ من دەگری

So you’ve got that covered.

کەواتە تەواو تێگەشتن لەمە.

And one final thing. Wish people like me luck, okay?

و کۆتا شت، ھیوای بەخت بۆ خەڵک بخوازن وەک من، باشە؟

Because the clock is ticking for all of us.

چونکە کاتژمێرەکە بۆ ھەموومان دەچرکێنێ.

Thank you.

سوپاس