Neil MacGregor: 2600 years of history in one object

Translator: Stéphane Brault Reviewer: Karine Breault

The things we make

Niaj aĵoj

have one supreme quality --

havas plejsupran econ –

they live longer than us.

ili vivas pli longe, ol ni.

We perish, they survive;

Ni mortas, ili postvivas;

we have one life, they have many lives,

nur unu vivon ni havas, ili – multajn,

and in each life they can mean different things.

kaj en ĉiu vivo, ili povas preni malsamajn signifojn.

Which means that, while we all have one biography,

Do, dum ni restas kun ununura biografio,

they have many.

ili ĝuas multajn.

I want this morning to talk

Ĉi-matene, mi volas paroli

about the story, the biography -- or rather the biographies --

pri la vivo, la biografio – fakte, biografioj –

of one particular object,

de specifa aĵo,

one remarkable thing.

aĵo rimarkinda.

It doesn't, I agree,

Mi konsentas:

look very much.

ĝi neniel aspektas impona.

It's about the size of a rugby ball.

Pli-malpli rugbepilko-dimensia,

It's made of clay,

ĝi estas el argilo,

and it's been fashioned

cilindroforma,

into a cylinder shape,

kaj oni kovris ĝin

covered with close writing

per eteta skribaĵo

and then baked dry in the sun.

antaŭ ol sunumi ĝin.

And as you can see,

Videble,

it's been knocked about a bit,

ĝi estas iom difektita.

which is not surprising

Nu, sensurprize:

because it was made two and a half thousand years ago

ĝi estas 2500-jara,

and was dug up

kaj oni elterigis ĝin

in 1879.

en 1879.

But today,

Hodiaŭ, tamen,

this thing is, I believe,

ĝi estas, miaopinie,

a major player

grava rolulo

in the politics of the Middle East.

en la Mezorienta politika areno.

And it's an object

Ĝi entenas

with fascinating stories

fascinajn rakontojn,

and stories that are by no means over yet.

kiuj estas tute ne finitaj ankoraŭ.

The story begins

Ĉio komencas

in the Iran-Iraq war

kun la Irano-Irako milito

and that series of events

kaj la eventaro,

that culminated

kiu kulminis

in the invasion of Iraq

je la invado de Irako

by foreign forces,

fare de fremda armeo,

the removal of a despotic ruler

la forigo de despoto

and instant regime change.

kaj tuja ŝanĝo de reĝimo.

And I want to begin

Kaj elektu ni

with one episode from that sequence of events

el tiu eventaro epizodon,

that most of you would be very familiar with,

kiun la plejparto el vi sendube konas:

Belshazzar's feast --

la festeno de Belŝacaro

because we're talking about the Iran-Iraq war

– jes, mi elvokas la Irano-Irako militon

of 539 BC.

de 539 anE.

And the parallels

La simileco

between the events

inter la okazintaĵoj

of 539 BC and 2003 and in between

de 539 anE kaj 2003

are startling.

estas surprizega.

What you're looking at is Rembrandt's painting,

Jen la pentraĵo fare de Rembranto,

now in the National Gallery in London,

hodiaŭ en la Nacia Galerio en Londono,

illustrating the text from the prophet Daniel

bildiganta la tekston de la profeto Danielo,

in the Hebrew scriptures.

en la hebreaj sanktaj skribaĵoj.

And you all know roughly the story.

Vi ĉiuj pli-malpli konas la rakonton.

Belshazzar, the son of Nebuchadnezzar,

Belŝacaro estas la filo de Nebukadnecaro,

Nebuchadnezzar who'd conquered Israel, sacked Jerusalem

konkerinto de Israelo, kiu prirabis Jerusalemon,

and captured the people

ekkaptis la popolon

and taken the Jews back to Babylon.

kaj perforte forkondukis ĝin al Babilono.

Not only the Jews, he'd taken the temple vessels.

Kaj ne nur la popolon, sed ankaŭ la templan vazaron.

He'd ransacked, desecrated the temple.

Li disrabis, profanis la templon,

And the great gold vessels of the temple in Jerusalem

kaj portis la grandajn orajn vazojn

had been taken to Babylon.

de la jerusalema templo al Babilono.

Belshazzar, his son,

Belŝacaro, lia filo,

decides to have a feast.

decidas okazigi festenon.

And in order to make it even more exciting,

Por igi la aferon eĉ pli amuza,

he added a bit of sacrilege to the rest of the fun,

li aldonas iom da sakrilegio

and he brings out the temple vessels.

kaj venigas la templan vazaron.

He's already at war with the Iranians,

Jam li militas kontraŭ Irano,

with the king of Persia.

kontraŭ la reĝo de Persujo.

And that night, Daniel tells us,

Tiunokte, laŭ Danielo,

at the height of the festivities

ĉe la kulmino de la festo,

a hand appeared and wrote on the wall,

ekaperas mano, kiu skribas sur la muro:

"You are weighed in the balance and found wanting,

«Vi estas pesita sur pesilo kaj trovita tro malpeza.

and your kingdom is handed over

Via regno estas dividita

to the Medes and the Persians."

kaj donita al la Medoj kaj Persoj».

And that very night

Precize tiun nokton,

Cyrus, king of the Persians, entered Babylon

Ciro, reĝo de Persujo, eniras Babilonon

and the whole regime of Belshazzar fell.

kaj la reĝimo de Belŝacaro disfalas.

It is, of course, a great moment

Kompreneble, estas granda momento

in the history

en la historio

of the Jewish people.

de la juda popolo,

It's a great story. It's story we all know.

bildveka rakonto, kiun ni ĉiuj konas.

"The writing on the wall"

«La skribaĵo sur la muro»

is part of our everyday language.

estas ofta esprimo en la angla.

What happened next

Sed la sekvaĵo

was remarkable,

estas rimarkinda,

and it's where our cylinder

kaj ĝi rilatas

enters the story.

al nia cilindro.

Cyrus, king of the Persians,

Ciro, reĝo de Persujo,

has entered Babylon without a fight --

eniris Babilonon senbatale.

the great empire of Babylon,

La granda babilona imperio,

which ran from central southern Iraq

kiu etendiĝis de centra suda Irako

to the Mediterranean,

ĝis la Mediteraneo,

falls to Cyrus.

nun apartenas al li.

And Cyrus makes a declaration.

Kaj Ciro publikigas deklaron.

And that is what this cylinder is,

Jen tio, kio estas tiu cilindro,

the declaration made by the ruler guided by God

la deklaro fare de la Dio-gvidita estro,

who had toppled the Iraqi despot

kiu renversis irakan desposton

and was going to bring freedom to the people.

por liberigi la popolon.

In ringing Babylonian --

Per pompa babilonan

it was written in Babylonian --

– ĝi estas skribita en la babilona –

he says, "I am Cyrus, king of all the universe,

li diras: «Mi estas Ciro, reĝo de la universo,

the great king, the powerful king,

la granda reĝo, la potenca reĝo,

king of Babylon, king of the four quarters of the world."

estro de Babilono, reĝo de la kvar anguloj de la mondo».

They're not shy of hyperbole as you can see.

Troigi oni ne timas, kiel vi konstatas.

This is probably

Eble estas la unua

the first real press release

gazetara komunikaĵo

by a victorious army

fare de venkinta armeo

that we've got.

kiun oni malkovris.

And it's written, as we'll see in due course,

Faris ĝin, kiel ni vidos,

by very skilled P.R. consultants.

tre lertaj konsilistoj pri publikaj rilatoj.

So the hyperbole is not actually surprising.

La troigo, tiam, ne vere suprizas.

And what is the great king, the powerful king,

Kaj kion intencas fari la potenca reĝo,

the king of the four quarters of the world going to do?

estro de la kvar anguloj de la mondo?

He goes on to say that, having conquered Babylon,

Konkerinte Babilonon, li intencas

he will at once let all the peoples

tuj liberigi la popolojn

that the Babylonians -- Nebuchadnezzar and Belshazzar --

kaptitajn kaj sklavigitajn

have captured and enslaved

de Babilono

go free.

– de Nebukadnecaro kaj Belŝacaro.

He'll let them return to their countries.

Li lasos ilin reiri iliajn hejmlandojn.

And more important,

Eĉ pli grave,

he will let them all recover

li lasos ilin repreni

the gods, the statues,

la diojn, statuojn

the temple vessels

kaj templajn vazarojn

that had been confiscated.

konfiskitajn.

All the peoples that the Babylonians had repressed and removed

Ĉiu popolo subpremita kaj ekzilita

will go home,

povas retrovi sian hejmlandon

and they'll take with them their gods.

kaj kunporti siajn diojn.

And they'll be able to restore their altars

Ĉiu povos restarigi siajn altarojn

and to worship their gods

kaj adori siajn diojn

in their own way, in their own place.

propramaniere, propralande.

This is the decree,

Tio estas la dekreto,

this object is the evidence

la provo,

for the fact that the Jews,

ke la Judoj,

after the exile in Babylon,

post ekzilo al Babilono

the years they'd spent sitting by the waters of Babylon,

kaj jaroj pasigitaj borde de la babilonaj riveroj,

weeping when they remembered Jerusalem,

priplorantaj la treamatan Jerusalemon,

those Jews were allowed to go home.

ricevis la permeson reiri al la hejmlando.

They were allowed to return to Jerusalem

Ili estas permesitaj reiri al Jerusalemo

and to rebuild the temple.

kaj restrarigi la templon.

It's a central document

Tio estas grava dokumento

in Jewish history.

por la historio de la Judoj.

And the Book of Chronicles, the Book of Ezra in the Hebrew scriptures

La Kroniklo kaj la Libro de Ezra, en la hebreaj skribaĵoj,

reported in ringing terms.

rakontas ĉion triumftone.

This is the Jewish version

Jen la juda versio

of the same story.

de la sama rakonto:

"Thus said Cyrus, king of Persia,

«Tiele diras Ciro, reĝo de Persujo:

'All the kingdoms of the earth have the Lord God of heaven given thee,

Ĉiujn regnojn de la tero donis al mi la Eternulo, Dio de la ĉielo,

and he has charged me

kaj Li komisiis al mi

to build him a house in Jerusalem.

konstrui al Li domon en Jerusalemo,

Who is there among you of his people?

Kiu inter vi estas el Lia tuta popolo,

The Lord God be with him,

kun tiu estu lia Dio;

and let him go up.'"

kaj li iru en Jerusalemon».

"Go up" -- aaleh.

«Li iru» – aaleh.

The central element, still,

La centra elemento, denove,

of the notion of return,

de la temo de reveno,

a central part

grava parto

of the life of Judaism.

de la vivo de judaismo.

As you all know, that return from exile,

Kiel vi scias, la reveno de la ekzilo,

the second temple,

la dua templo,

reshaped Judaism.

refasonis judaismon,

And that change,

kaj tiun ŝanĝon,

that great historic moment,

tiun grandan historian momenton,

was made possible by Cyrus, the king of Persia,

ebligis Ciro, reĝo de Persujo,

reported for us in Hebrew in scripture

kiel diras la hebreaj pergamenoj

and in Babylonian in clay.

kaj la babilona argilo.

Two great texts,

Du grandaj tekstoj,

what about the politics?

sed kion diri pri la politika situacio?

What was going on

Tiupunkte okazis

was the fundamental shift in Middle Eastern history.

fundamenta ŝanĝo en la historio de Mezoriento.

The empire of Iran, the Medes and the Persians,

La irana imperio, tiuj de la Medoj kaj de la Persoj,

united under Cyrus,

unuigitaj sub Ciro,

became the first great world empire.

fariĝis la unua granda imperio tutmonda.

Cyrus begins in the 530s BC.

Ciro alvenas en la 530-aj anE.

And by the time of his son Darius,

Kiam lia filo, Dario, sekvas lin,

the whole of the eastern Mediterranean

la tutan Orientan Mediteraneon

is under Persian control.

regas la Persoj.

This empire is, in fact,

Tiu imperio estas fakte

the Middle East as we now know it,

la Mezoriento tiel, kiel ni konas ĝin,

and it's what shapes the Middle East as we now know it.

kaj ĝi formas la Mezoriento tiel, kiel ĝi estas hodiaŭ.

It was the largest empire the world had known until then.

Ĝi estis la plej granda imperio konita ĝis tiam.

Much more important,

Eĉ pli grave:

it was the first

ĝi estis la unua

multicultural, multifaith state

grandskala plurkultura,

on a huge scale.

plurfida ŝtato.

And it had to be run in a quite new way.

Endis regi ĝin ja novmaniere,

It had to be run in different languages.

en diversaj lingvoj. La fakto,

The fact that this decree is in Babylonian says one thing.

ke oni tion skribis en la babilona estas signifoplena.

And it had to recognize their different habits,

Endis agnoski la diversajn popolojn,

different peoples, different religions, different faiths.

kutimojn, religiojn kaj fidojn.

All of those are respected by Cyrus.

Ĉion tion ĉi Ciro respektas.

Cyrus sets up a model

Li kreas modelon

of how you run

pri regado de granda societo

a great multinational, multifaith, multicultural society.

plurnacia, plurfida kaj plurkultura.

And the result of that

Kaj rezultas imperio,

was an empire that included the areas you see on the screen,

kiu inkludas la regionojn sur la ekrano,

and which survived for 200 years of stability

kaj kiu spertis 200 jarojn da stabileco

until it was shattered by Alexander.

antaŭ ol, Aleksandro detruis ĝin.

It left a dream of the Middle East as a unit,

Ĝi postlasis revon pri unuiĝinta Mezoriento,

and a unit where people of different faiths

kie diversfidaj popoloj

could live together.

povas vivi kune.

The Greek invasions ended that.

La helenaj invadoj ĉesigis tion.

And of course, Alexander couldn't sustain a government

Kompreneble, Aleksandro ne povis estigi registraron

and it fragmented.

kaj lia imperio dispeciĝis.

But what Cyrus represented

Tamen, tio, kion prezentis

remained absolutely central.

Ciro supervivis.

The Greek historian Xenophon

La helena historiisto Ksenofono

wrote his book "Cyropaedia"

verkis «Ciropedia»-n,

promoting Cyrus as the great ruler.

en kiu li deklaras Ciron saĝa estro.

And throughout European culture afterward,

Por la eŭropa kulturo venonttempa,

Cyrus remained the model.

Ciro restas modelo.

This is a 16th century image

Jen 16-jarcenta bildo

to show you how widespread

montranta kiel admiro pri li

his veneration actually was.

estis disvastita.

And Xenophon's book on Cyrus

La libro de Ksenofono pri Ciro

on how you ran a diverse society

kaj la regado de bunta societo

was one of the great textbooks

estis unu el la gravaj verkoj,

that inspired the Founding Fathers

kiuj inspiris la Patroj

of the American Revolution.

de la usona revolucio.

Jefferson was a great admirer --

Jefferson admiris la reĝon;

the ideals of Cyrus

ties idealoj

obviously speaking to those 18th century ideals

klare respondis al tiuj de la 18-a jarcento

of how you create religious tolerance

pri religia toleremo

in a new state.

en nova ŝtato.

Meanwhile, back in Babylon,

Dume, en Babilono,

things had not been going well.

la situacio ne tre bonas.

After Alexander, the other empires,

Post Aleksandro kaj la aliaj imperioj,

Babylon declines, falls into ruins,

Babilono dekadencas, ruiniĝas

and all the traces of the great Babylonian empire are lost --

kaj ĉia ajn spuro de la granda imperio malaperas

until 1879

– ĝis 1879,

when the cylinder is discovered

kiam fosesplorada kampanjo

by a British Museum exhibition digging in Babylon.

de la Brituja Muzeo malkovras la cilindron.

And it enters now another story.

Nun, nova historio malfermiĝas por ĝi.

It enters that great debate

Ĝi fariĝas argumento

in the middle of the 19th century:

en grava mez-19-a jarcenta debato:

Are the scriptures reliable? Can we trust them?

Ĉu estas fidindaj la Sanktaj Skribaĵoj?

We only knew

La revenon de la Judoj

about the return of the Jews and the decree of Cyrus

kaj la dekreton de Ciro oni konis

from the Hebrew scriptures.

nur per la hebreaj skribaĵoj.

No other evidence.

Ne ekzistis alia pruvo.

Suddenly, this appeared.

Nu, ekaperas la cilindro,

And great excitement

kiu estigas grandan entuziasmon

to a world where those who believed in the scriptures

ĉe tiuj, kiuj kredis la skribaĵojn,

had had their faith in creation shaken

sed kies fido estis ŝanceligita

by evolution, by geology,

de evoluado kaj geologio.

here was evidence

Jen estis pruvaĵo

that the scriptures were historically true.

pri la historia vereco de la Biblio.

It's a great 19th century moment.

Granda 19-a jarcenta momento.

But -- and this, of course, is where it becomes complicated --

Tamen, ne tiom klara estas ĉio.

the facts were true,

La faktoj ja veras

hurrah for archeology,

– estu laŭdata arkeologio –

but the interpretation was rather more complicated.

sed sia interpretado iom pli malsimplas,

Because the cylinder account and the Hebrew Bible account

ĉar la cilindro kaj la hebrea Biblio

differ in one key respect.

malakordas per grava detalo.

The Babylonian cylinder

La babilona cilindro

is written by the priests

estis verkita de pastroj

of the great god of Bablyon, Marduk.

de la granda dio babilona, Marduk.

And, not surprisingly,

Sensurprize, ili rakontas

they tell you that all this was done by Marduk.

kiel ĉio elvenas el dekreto de Marduk.

"Marduk, we hold, called Cyrus by his name."

«Marduk, ni scias, vokis Ciron per lia nomo.»

Marduk takes Cyrus by the hand,

Marduk prenas Ciron je la mano,

calls him to shepherd his people

ordonas lin gvidi sian popolon

and gives him the rule of Babylon.

kaj donas al li la regadon de Babilono.

Marduk tells Cyrus

Marduk diras al Ciro,

that he will do these great, generous things

ke li agu noble

of setting the people free.

kaj liberigu la kaptitajn.

And this is why we should all be grateful to

Tial ni ĉiuj devas esti dankemaj

and worship Marduk.

al Marduk kaj adori lin.

The Hebrew writers

La hebreaj verkistoj

in the Old Testament,

de la Malnova Testamento,

you will not be surprised to learn,

denove sensurprize,

take a rather different view of this.

vidas la aferon malsame.

For them, of course, it can't possibly by Marduk

Laŭ ili, tute neeblas,

that made all this happen.

ke Marduk estu la fonto de eventoj tiaj.

It can only be Jehovah.

Nur povas esti Jehovo.

And so in Isaiah,

Kaj do, en Isaako

we have the wonderful texts

ni povas legi mirindajn tekstojn

giving all the credit of this,

pri la agoj ne de Marduk

not to Marduk

sed de la Dio de Israelo,

but to the Lord God of Israel --

la Dio de Israelo,

the Lord God of Israel

kiu ankaŭ vokas Ciron

who also called Cyrus by name,

per lia nomo,

also takes Cyrus by the hand

prenas lin je la mano,

and talks of him shepherding his people.

kaj igas lin gvidi sian popolon.

It's a remarkable example

Estas rimarkinda ekzemplo

of two different priestly appropriations of the same event,

de alproprigo,

two different religious takeovers

fare de du malsamaj sacerdotaroj,

of a political fact.

de sama evento.

God, we know,

Ni scias, ke Dio

is usually on the side of the big battalions.

estas kutime favora al grandaj batalionoj.

The question is, which god was it?

Sed la demando estas: pri kia Dio temas?

And the debate unsettles

Estiĝas granda debato

everybody in the 19th century

en la 19-a jarcento,

to realize that the Hebrew scriptures

kiam oni ekkonscias, ke la hebreaj skribaĵoj

are part of a much wider world of religion.

apartenas al multe pli ampleksa religia mondo.

And it's quite clear

Klarege,

the cylinder is older than the text of Isaiah,

la cilindro estas pli antikva, ol la teksto de Isaako.

and yet, Jehovah is speaking

Tamen, Jehovo uzas vortojn

in words very similar

tre similajn

to those used by Marduk.

al tiuj de Marduk.

And there's a slight sense that Isaiah knows this,

Kaj iel, oni sentas, ke Isaako konscias pri tio,

because he says,

ĉar li diras

this is God speaking, of course,

(nu, Dio mem diras, kompreneble):

"I have called thee by thy name

«Mi vokis vin laŭ via nomo,

though thou hast not known me."

kvankam vi Min ne konis.»

I think it's recognized

Oni kvazaŭ agnoskas,

that Cyrus doesn't realize

ke Ciro sekvas la ordonojn de Jehovo

that he's acting under orders from Jehovah.

sen koni lin. Sed Ciro estus

And equally, he'd have been surprised that he was acting under orders from Marduk.

egale konsternita ekscii, ke li sekvas

Because interestingly, of course,

la ordonojn de Marduk,

Cyrus is a good Iranian

ĉar Ciro estas bona Irano,

with a totally different set of gods

kies diaro estas tute aparta,

who are not mentioned in any of these texts.

kaj neniun el tiuj dioj la tekstoj mencias.

(Laughter)

(Ridoj)

That's 1879.

Okazas tio en 1879.

40 years on

Antaŭenigu ni

and we're in 1917,

ĝis 1917,

and the cylinder enters a different world.

kiam la cilindro eniras malsaman mondon,

This time, the real politics

tiun de la politiko

of the contemporary world --

de moderna mondo,

the year of the Balfour Declaration,

kun la Balfour-a Deklaracio,

the year when the new imperial power in the Middle East, Britain,

la jaro kiam la nova imperia potenco en Mezoriento, Britujo,

decides that it will declare

decidas estigi

a Jewish national home,

judan hejman nacion,

it will allow

kaj ebligi Judojn

the Jews to return.

reveni hejmlanden.

And the response to this

Laŭdega estas

by the Jewish population in Eastern Europe is rhapsodic.

la reago de la orienteŭropaj Judoj.

And across Eastern Europe,

Tra Orienta Eŭropo,

Jews display pictures of Cyrus

Judoj elmontras bildojn de Ciro

and of George V

kaj de Georgo la Kvina

side by side --

flankalflanke

the two great rulers

– la du grandaj ŝtatestroj,

who have allowed the return to Jerusalem.

kiuj ebligis la revenon al Israelo.

And the Cyrus cylinder comes back into public view

Tiam revenas la cilindro je la publika vido,

and the text of this

kaj ĝian tekston oni faras demonstracio

as a demonstration of why what is going to happen

de la fakto, ke ĉio kio estas okazonta

after the war is over in 1918

post la fino de la mondmilito en 1918

is part of a divine plan.

sinsekvas el dia intenco.

You all know what happened.

Vi ĉiuj scias, kio okazis finfine:

The state of Israel is setup,

la kreado de la Ŝtato de Israel kaj,

and 50 years later, in the late 60s,

post 50 jaroj, fine de la 60-aj,

it's clear that Britain's role as the imperial power is over.

la konkludo de la rolo de Britujo kiel imperia potenco.

And another story of the cylinder begins.

Tiam, vivon plian komencas la cilindro.

The region, the U.K. and the U.S. decide,

La regionon, decidas Usono kaj la U.R.,

has to be kept safe from communism,

oni devas ŝirmi kontraŭ komunismo,

and the superpower that will be created to do this

kaj la potenco kreota tiucele

would be Iran, the Shah.

estos Irano, kaj la Ŝaho.

And so the Shah invents an Iranian history,

La Ŝaho sekve elpensas iranan historion,

or a return to Iranian history,

aŭ revenon al ĝi,

that puts him in the center of a great tradition

kiu lokigas lin ĉe la centro de granda tradicio,

and produces coins

kaj li stampigas monerojn

showing himself

montrantajn sin mem

with the Cyrus cylinder.

kun la Cira cilindro.

When he has his great celebrations in Persepolis,

Kiam li starigas siajn grandiozajn solenaĵojn en Persepoliso,

he summons the cylinder

li venigas la cilindron,

and the cylinder is lent by the British Museum, goes to Tehran,

pruntedonitan de la Brituja Muzeo.

and is part of those great celebrations

Ĝi iras al Teherano kaj estas parto de la pompaj ceremonioj

of the Pahlavi dynasty.

pri la Pahlavia dinastio.

Cyrus cylinder: guarantor of the Shah.

La cira cilindro kiel garantianto de la Ŝaho.

10 years later, another story:

Dek jarojn pli poste, nova historiero ekas:

Iranian Revolution, 1979.

la irana revolucio de 1979.

Islamic revolution, no more Cyrus;

Islamisma revolucio – for Ciro,

we're not interested in that history,

tiu historio ne plu interesas nin;

we're interested in Islamic Iran --

ni interesiĝas pri islamisma Irano –

until Iraq,

ĝis Irako, la nova superpotenco,

the new superpower that we've all decided should be in the region,

kiu, laŭ ĉiuj, devas regi la regionon,

attacks.

atakas.

Then another Iran-Iraq war.

Nova Irako-Irano milito, do.

And it becomes critical for the Iranians

Tiam iĝas gravege por la Iranoj

to remember their great past,

rememori ilian gloran pasintecon,

their great past

kiam ili luktis kontraŭ Irako

when they fought Iraq and won.

kaj venkis.

It becomes critical to find a symbol

Ili bezonas simbolon,

that will pull together all Iranians --

kiu kunigos ĉiujn Iranojn

Muslims and non-Muslims,

islamanojn, kristanojn,

Christians, Zoroastrians, Jews living in Iran,

mazdaanojn, judojn –

people who are devout, not devout.

religiemaj aŭ ne.

And the obvious emblem is Cyrus.

La plej taŭga emblemo estas Ciro.

So when the British Museum and Tehran National Musuem

Do kadre de la kunagado kaj kunlaboro

cooperate and work together, as we've been doing,

de la Brituja Muzeo kaj la Nacia Muzeo en Teherano

the Iranians ask for one thing only

Irano demandas pruntedone

as a loan.

nur unu aĵon.

It's the only object they want.

Estas la ununura aĵo, kiun ĝi volas.

They want to borrow the Cyrus cylinder.

Ĝi volas pruntepreni la ciran cilindron.

And last year,

Pasintjare,

the Cyrus cylinder went to Tehran

la cira cilindro iris Teheranon

for the second time.

duan fojon.

It's shown being presented here, put into its case

Oni vidas ĝin prezentitan, metitan en ĝia montrujo

by the director of the National Museum of Tehran,

de la direktoro de la Nacia Muzeo de Teherano,

one of the many women in Iran in very senior positions,

unu el la multnombraj virinoj en altnivelaj oficoj en Irano,

Mrs. Ardakani.

S-rino Ardakani.

It was a huge event.

Estis pompa evento.

This is the other side of that same picture.

Jen la alia flanko de la sama foto.

It's seen in Tehran

En Teherano,

by between one and two million people

inter unu kaj du milionoj da homoj

in the space of a few months.

vidas ĝin en nur kelkaj monatoj,

This is beyond any blockbuster exhibition

preter kia ajn popularega ekspoziciado

in the West.

en Okcidento.

And it's the subject of a huge debate

Kaj ĝi fariĝas temo de debatego

about what this cylinder means, what Cyrus means,

pri la signifo de la cilindro, kaj de Ciro,

but above all, Cyrus as articulated through this cylinder --

sed precipe, de Ciro prezentata de la cilindro

Cyrus as the defender of the homeland,

– la defendanto de la hejmlando,

the champion, of course, of Iranian identity

la ĉampiono, kompreneble, de iraneco

and of the Iranian peoples,

kaj de ĉiuj iranaj popoloj,

tolerant of all faiths.

tolerema pri ĉiuj fidoj.

And in the current Iran,

En la nuntempa Irano,

Zoroastrians and Christians have guaranteed places

mazdaanoj kaj kristanoj havas garantiitajn seĝojn

in the Iranian parliament, something to be very, very proud of.

en la irana parlamento, granda nacia prifierindaĵo.

To see this object in Tehran,

Por vidi tiun aĵon,

thousands of Jews living in Iran

miloj da iranaj Judoj

came to Tehran to see it.

iras Teheranon.

It became a great emblem,

Ĝi fariĝas grava emblemo,

a great subject of debate

grava debattemo

about what Iran is at home and abroad.

pri tio, kio estas Irano en- kaj eksterlande.

Is Iran still to be the defender of the oppressed?

Ĉu ĝi devas esti plu la defendanto de la subpremitaj?

Will Iran set free the people

Ĉu ĝi liberigos la popolojn

that the tyrants have enslaved and expropriated?

sklavigitajn kaj ekzilitajn de tiranoj?

This is heady national rhetoric,

Ebriiga nacieca retoriko,

and it was all put together

kaj oni uzis ĝin plene

in a great pageant

en pompa spektaklo

launching the return.

substrekanta la revenon de la cilindro.

Here you see this out-sized Cyrus cylinder on the stage

Vi povas vidi tiun ŝveligitan version de ĝi sursceneje,

with great figures from Iranian history

akompanitan de gravuloj de la irana historio,

gathering to take their place

venitaj por preni sian lokon

in the heritage of Iran.

en la nacia heredaĵo.

It was a narrative presented

Ĝi estis teatraĵo prezentita

by the president himself.

de la prezidento mem.

And for me,

Por mi,

to take this object to Iran,

akompani tiun aĵon al Irano,

to be allowed to take this object to Iran

havi la eblon fari tion,

was to be allowed to be part

signifis povi partopreni

of an extraordinary debate

eksterordinaran debaton

led at the highest levels

kondukitan de la plej altaj niveloj

about what Iran is,

pri tio, kio estas Irano,

what different Irans there are

kiom da malsamaj Iranoj kunekzistas,

and how the different histories of Iran

kaj kiel la diversaj historioj iranaj

might shape the world today.

povus fasoni la hodiaŭan mondon.

It's a debate that's still continuing,

Tiu debato plu daŭras,

and it will continue to rumble,

kaj certe daŭros longe,

because this object

ĉar tiu aĵo

is one of the great declarations

estas unu el la grandaj deklaroj

of a human aspiration.

pri homaj aspiroj.

It stands with the American constitution.

Ĝi staras flankalflanke kun la Usona Konstitucio.

It certainly says far more about real freedoms

Pri veraj liberoj, ĝi certe signifas pli,

than Magna Carta.

ol la Magna Carta.

It is a document that can mean so many things,

Tiu dokumento povas havi tiom da signifoj,

for Iran and for the region.

por Irano kaj la regiono.

A replica of this

Repliko de ĝi

is at the United Nations.

estos ĉe la Unuiĝintaj Nacioj

In New York this autumn, it will be present

en Novjorko, tiun aŭtunon, kaj ĉeestos

when the great debates

la gravajn debatojn

about the future of the Middle East take place.

pri la estonteco de Mezoriento.

And I want to finish by asking you

Mi ŝatus konkludi demandante vin

what the next story will be

kia estos la venonta rakonto

in which this object figures.

en kiu tiu aĵo ludos rolon?

It will appear, certainly,

Ĝi estos ĉe la kerno, sendube,

in many more Middle Eastern stories.

de multaj pli da mezorientaj eventoj.

And what story of the Middle East,

Kaj kia mezorienta evento,

what story of the world,

kia monda evento,

do you want to see

devus laŭ vi

reflecting what is said,

speguli tion,

what is expressed in this cylinder?

kio esprimas tiu cilindro?

The right of peoples

La rajton de popoloj

to live together in the same state,

vivi kune en la sama ŝtato,

worshiping differently, freely --

kun malsamaj fidoj, en libera etoso

a Middle East, a world,

– Mezoriento, mondo,

in which religion is not the subject of division

en kiu religio ne estas fonto de disiĝo

or of debate.

aŭ debatoj.

In the world of the Middle East at the moment,

En la nuna Mezoriento,

the debates are, as you know, shrill.

kiel vi scias, la debatoj estas akraj.

But I think it's possible

Tamen mi pensas,

that the most powerful and the wisest voice of all of them

ke eble la plej potenca kaj saĝa voĉo de ĉiuj

may well be the voice

estas la voĉo

of this mute thing,

de tiu muta aĵo,

the Cyrus cylinder.

la cira cilindro.

Thank you.

Dankon.

(Applause)

(Aplaŭdoj)