Magical houses, made of bamboo | Elora Hardy

Translator: Daban Q. Jaff Reviewer: Razaw S. Bor

کاتێ نۆ ساڵ بووم،

دایکم لێی پرسیم کە ماڵەکەم چۆن دەبێت،

منیش ئەم قارچکە جادوویەم کێشا.

When I was nine years old,

و دواتر بەڕاستی بنیاتی نا.

my mom asked me what I would want my house to look like,

(پێکەنین)

پێم وانیە کە درکم بە نائاسایی ئەمە کردبێ لەو کاتەدا،

and I drew this fairy mushroom.

لەوانەیە هێشتا درکم پێنەکردبێ،

And then she actually built it.

چونکە هێشتا دیزاینی خانوو ئەکەم.

(Laughter)

I don't think I realized this was so unusual at the time,

ئەمە ماڵێکی پێشەکی داواکراوی شەش نهۆمییە لە دورگەی بالی.

and maybe I still haven't,

because I'm still designing houses.

بە تەواوی لە قامیش پێکهاتووە.

ژووری دانیشتنەکە لە قاتی چوارە و لە دۆڵەکە دەڕوانێت.

This is a six-story bespoke home on the island of Bali.

It's built almost entirely from bamboo.

بە پردێک دەچیتە ناو خانووەکە.

The living room overlooks the valley from the fourth floor.

بۆ چارەسەری گەرمی ‌هێڵەکەمەرەییەکان،

بنمیچی چەماوەمان بەکار‌‌هێنا تاوەکو شنەباکان بچنەژوورەوە.

You enter the house by a bridge.

وەلێ هەندێ ژوور بەرزە پەنجەرەی هەیە تا هەوا سازاندنەکەی پارێزراو بێت

It can get hot in the tropics,

so we make big curving roofs to catch the breezes.

و مێشوولەکانیش دەربکات.

But some rooms have tall windows to keep the air conditioning in

ئەم ژوورەمان بە کراوەیی جێهێشت.

هەواسازاندنێکمان کرد، تەختەخەوی چادرمان بەکارهێنا.

and the bugs out.

و یەکێک لە کڕیارەکان ژوورێکی تیڤی دەویست لە سوچێکی ژووری دانیشتنەکەدا.

This room we left open.

شوێنێکی جیابووەوە و دیواری بەرز کە هەستت بە باشی نەدەکرد تێیدا،

We made an air-conditioned, tented bed.

بۆیە لە جێی ئەوە، ئەم حەسیرە گەورە چنراوەمان بەکار‌هێنا.

And one client wanted a TV room in the corner of her living room.

Boxing off an area with tall walls just didn't feel right,

ئێستا، هەموو پێداوێستییە بەنرخەکانمان هەیە، وەک گەرماوەکان.

so instead, we made this giant woven pod.

ئەمە سەبەتەیەکە لە سوچی ژووری دانیشتنەکەدا،

Now, we do have all the necessary luxuries, like bathrooms.

و دەبێ پێتان بڵێم کە هەندی خەڵک دوو دڵن لەبەکار‌هێنانی.

This one is a basket in the corner of the living room,

هێشتا تاقیکردنەوەی دابڕینی دەنگمان نەکردووە.

(پێکەنین)

and I've got tell you, some people actually hesitate to use it.

کەوایە زۆر شت هەن کە هێشتا ئیشی لەسەر دەکەین،

We have not quite figured out our acoustic insulation.

بەڵام شتێ کە فێری بووم

ئەوەیە کە قامیش باش مامەڵەت لەگەڵ دەکات گەر بە ڕاستی بەکاریبهێنیت.

(Laughter)

So there are lots of things that we're still working on,

لە ڕاستیدا گیایەکی کێوییە.

but one thing I have learned

لەزەویەکی بێ بەر گەشەدەکات--

is that bamboo will treat you well if you use it right.

کەنداڵ و ناوچەی شاخاویدا.

It's actually a wild grass.

لە بن ئاوی تاڤگە، ئاوی بەهاران، تیشکی خۆر،

It grows on otherwise unproductive land --

deep ravines, mountainsides.

و ١٤٥٠ جۆری قامیش لە جیهاندا گەشەدەکەن،

It lives off of rainwater, spring water, sunlight,

تەنها ٧ جۆریان بەکاردێنین.

ئەوە باوکمە.

and of the 1,450 species of bamboo that grow across the world,

ئەو بوو فێری بیناکاری کردم بە قامیش،

لەنێو کۆمەڵە درەختێکدا وەستاوە

کە Dendrocalamus asper niger ە ، حەوت ساڵ لەمەوبەر چاندی.

we use just seven of them.

That's my dad.

هەموو ساڵی بەرهەمی نوێی ڕووەکی نوێێ لێبەرهەم دێت

He's the one who got me building with bamboo,

and he is standing in a clump

لە گەشەی بەرهەماکانمان دەڕوانی کە لە سێ ڕۆژدا مەترێک گەشەیان کرد هەفتەی پێشوو،

of Dendrocalamus asper niger that he planted just seven years ago.

جا لەبارەی تەختەیەکی گونجاو دەدوێین لە سێ ساڵدا.

Each year, it sends up a new generation of shoots.

That shoot, we watched it grow a meter in three days just last week,

دروێنەی هەزاران کۆمەڵەی ڕووەکی هاوخێزانمان کرد.

so we're talking about sustainable timber in three years.

کە پێی دەڵێین بێتونگ، بەڕاستی بەرزە،

کە نزیکی ١٨ مەتری سوودمەندە بۆ ئیش.

بە بارهەڵگرێک لە شاخەکە دەیهێنینە خوارەوە،

Now, we harvest from hundreds of family-owned clumps.

و بەهێزە: هەمان گرژی ستیلی هەیە،

Betung, as we call it, it's really long,

هەمان توانای پەستاوتنی کۆنکرێتی هەیە.

up to 18 meters of usable length.

Try getting that truck down the mountain.

توند پێکیان دەبەستین و هەر چوار ،تەنێک دینگەیەکی لێ پێکدێن

And it's strong: it has the tensile strength of steel,

دەتوانرێ لێی پێکبێت.

the compressive strength of concrete.

چوونکە ناوبۆشە، کەم کێشە،

Slam four tons straight down on a pole,

كێشی کەمە بە جۆری بە هەندێ پیاو بەرزدەبێتەوە،

and it can take it.

یاخود، یەک ژن.

Because it's hollow, it's lightweight,

(پێکەنین) (چەپڵەڕیزان)

light enough to be lifted by just a few men,

or, apparently, one woman.

کاتێ باوکم گرین سکوڵی لە بالی بنیات نا،

(Laughter) (Applause)

قامیشی هەڵبژارد بۆ هەموو بیناکانی شوێنەکە،

چون ئەو وەک بەڵێنێك دەیبینی.

And when my father built Green School in Bali,

بەڵینێکە بۆ منداڵان.

مادەیەکی گونجاو بۆ سرووشت، کە هەرگیز تەواو نەبێت.

he chose bamboo for all of the buildings on campus,

because he saw it as a promise.

و کاتێک شەش ساڵ پێش ئێستا بنیاتەکەیم بینی لەژێر بیناکارییدا

It's a promise to the kids.

It's one sustainable material that they will not run out of.

بیرم لەوە کردەوە، ئەمە زۆر نایابە.

And when I first saw these structures under construction about six years ago,

لە چواردەورمان گەشە دەکات.

بەهێزە. پوختە.

I just thought, this makes perfect sense.

دژە زەمین لەرزەیە.

بۆ زووتر دەستمان پێنەکرد؟ دواتر چی لێ دروست دەکەین؟

It is growing all around us.

It's strong. It's elegant.

جا لەگەڵ بنیاتنەرە ڕەسەناکانی گرین سکوڵ،

It's earthquake-resistant.

Why hasn't this happened sooner, and what can we do with it next?

ئیبوکوم دۆزیەوە.

ئیبو واتە 'دایک' و کو واتە 'هی من'، پێکەوە واتای دایە زەوی من دەدات،

So along with some of the original builders of Green School,

و لە ئیبوکو، ئێمە تیمێکی پیشەساز، تەلارساز، دیزاینەرین،

I founded Ibuku.

Ibu means "mother," and ku means "mine," so it represents my Mother Earth,

و ئەوەی ئێمە دەیکەین، دۆزینەوەی شێوازی نوێێ بیناکارییە.

and at Ibuku, we are a team of artisans, architects and designers,

لەم پێنج ساڵەی ئیشمان پێکەوە،

زیاد لە ٥٠ بنیاتی بێهاوتامان کرد، زۆربەیان لە بالی بوون.

and what we're doing together is creating a new way of building.

Over the past five years together,

نۆدانەیان، لادێی سەوزن--

we have built over 50 unique structures, most of them in Bali.

ئەو وێنانەی بینیتان ماڵەکانی ئەم لادێیانە بوون--

بە کەل و پەلی جیاواز پڕمانکردنەوە،

Nine of them are at Green Village --

لە چواردەری باخی میوەهاتمان چاند،

you've just seen inside some of these homes --

بە دڵخۆشیەوە میوانداریتان دەکەین رۆژێ سەردانی بکەن.

and we fill them with bespoke furniture,

لەو کاتەی لەوێن، دەتوانن گرین سکوڵ ببینن--

we surround them with veggie gardens,

بەردەوامین لە بنیاتنانی پۆلێک ساڵانە--

we would love to invite you all to come visit someday.

هەروا خانووە قارچکەکەم نۆژەن کردەوە.

And while you're there, you can also see Green School --

we keep building classrooms there each year --

ئێمە ئیش لەسەر خانووچکە دەکەین بۆ هەناردە.

as well as an updated fairy mushroom house.

ئەمە ماڵی سومبەنی شێوازی کۆنە کە لەبەریمان گرتەوە,

بە تەواوی لە هەموو وردەکارییەک و پێکنانی ماددەکاندا.

We're also working on a little house for export.

خواردنگەیەک لەگەڵ مەدبەخێکی هەوا کراوە.

This is a traditional Sumbanese home that we replicated,

لە مەدبەخ دەچێت، وایە؟

right down to the details and textiles.

و پردێکی ٢٢ مەتری، ڕوبارەکەی بڕیوە.

A restaurant with an open-air kitchen.

جا، ئەوەی ئێمە دەیکەین، بە تەواوەتی نوێ نییە.

It looks a lot like a kitchen, right?

And a bridge that spans 22 meters across a river.

لە خانووچکەکانەوە بۆ پردە درێژە پێدراوەکان، وەک ئەمە لە جاڤا،

Now, what we're doing, it's not entirely new.

قامیش لە تەواوی هەرێمە خولگەییەکانی جیهان بەکارهاتووە

بۆ نزیەی دەیەها هەزار ساڵ.

From little huts to elaborate bridges like this one in Java,

چەندەها دورگە و کیشوەر هەن، کە بە بەلەمی لە قامیش درووستکراو پێی گەشتووین.

bamboo has been in use across the tropical regions of the world

for literally tens of thousands of years.

بەڵام تا ئەم نزیکانە،

There are islands and even continents that were first reached by bamboo rafts.

قورسە قامیش لە حەشەراتەکان بپارێزین،

هەروا، هەموو ئەو شتانەی لە قامیش درووستکراوبوون لەناوچوون.

But until recently,

it was almost impossible to reliably protect bamboo from insects,

نەپارێزراوی قامیش لە کەش و هەواکاندا.

ئەو قامیشانەی چاک نەکراون، حەشەرەکان دەیخۆن و دەبێ بە تۆز.

and so, just about everything that was ever built out of bamboo is gone.

جا بۆیە زۆربەی خەڵکی، بەتایبەت لە ئاسیا،

Unprotected bamboo weathers.

وا بیردەکەنەوە ناکرێ ئەونە هەژار بیت یا ئەونە لادێی بیت کە بتەوێ

Untreated bamboo gets eaten to dust.

لە خانووی قامیشیدا بژیت.

And so that's why most people, especially in Asia,

جا ئێمەش بیرمان کردەوە،

think that you couldn't be poor enough or rural enough to actually want

چی پێویستە بیکەین تا بیرکردنەوەیان بگۆڕین،

تا خەڵکی قایل بکەین قامیش شایەنی ئەوەیە بنیاکاری پێ بکەین،

to live in a bamboo house.

کەمتر شایەنی فڕێدان بێت؟

And so we thought,

what will it take to change their minds,

سەرەتا، چارەسەری سەلامەتمان پێویستە،

to convince people that bamboo is worth building with,

بۆراکس خوێیەکی سرووشتییە.

کە وا لە قامیش دەکا ببێتە ماددەیەکی بنیاکاری درێژخایەن.

much less worth aspiring to?

مامەڵەیەکی گونجاو، دیزاینێکی ورد

First, we needed safe treatment solutions.

و بنیاتی قامیش دەتوانێ هەتا هەتایە بمێنێ.

Borax is a natural salt.

It turns bamboo into a viable building material.

دووەم، شتێکی نائاسایی لێ بنیات بنێێن.

Treat it properly, design it carefully,

کە خەڵکی بجوڵێنێت.

and a bamboo structure can last a lifetime.

خۆشحاڵانە،

وەستای بەلەمەکانی کلتوری بالێنیس

Second, build something extraordinary out of it.

کە وان قەدری وەستاکانیان دەزانن.

جا کۆکردنەوەی ئەوان لەگەڵ ئیشکەرە چاونەترسەکان

Inspire people.

لە تەلارسازە نوێەکانی مەشق پیکراوە ناوخۆییەکان

Fortunately,

Balinese culture fosters craftsmanship.

و دیزاینەرکان و ئەندازیارەکان،

It values the artisan.

So combine those with the adventurous outliers

و دایم لەبیرت بێ کە دیزاینی دینگەیەک دەکەیت

from new generations of locally trained architects

کە چەماوەیە، لاربووەوەیە، ناوبۆشە.

and designers and engineers,

هیچ دوو دینگەیەک لەیەک ناچن، هیچ دینگەیەکی ڕێك نییە،

and always remember that you are designing

هیچ تەختەی ئامادەکراوی ٢ بە ٤ ئینج نییە لێرە.

for curving, tapering, hollow poles.

ئیشی دەقیق، هاوكێشەکانی ئیشە باشەکان لەگەڵ ووشەکاری تەلارسازی

No two poles alike, no straight lines,

لێرە یەک ناگرنەوە.

no two-by-fours here.

بەڵکو دەبوو خۆمان یاساکانی خۆمان دابهێنین.

The tried-and-true, well-crafted formulas and vocabulary of architecture

پرسیارمان لە قامیش کرد، لە چیدا باشە، دەیەوێت ببێتە چی،

ئەوەی ئەویش گوتی: ڕێزی لێبگرین، دیزاینێک بە بەهێزییەکەی بکەین،

do not apply here.

We have had to invent our own rules.

We ask the bamboo what it's good at, what it wants to become,

لە ئاو بیپارێزین و زۆربەی بکەین بە چەماوە.

بۆیە ئێمە لە ڕاستییەکی سێ دووری دیزاین ئەکەین،

and what it says is: respect it, design for its strengths,

مۆدێلیەکەی درووست دەکەین بە سکەیڵ،

هەمان ئەو ماددانە بەکاردەهێنین کە خانووەکەی لێدرووست دەکەین

protect it from water, and to make the most of its curves.

مۆدێل درووستکردن لە قامیش، هونەرێکە،

So we design in real 3D,

هەروەها کارێکی قورسی ئەندازیارییە.

making scale structural models

out of the same material that we'll later use to build the house.

And bamboo model-making, it's an art,

as well as some hardcore engineering.

جا ئەوە دیزاینی خانووەکەیە .

(پێکەنین)

بردمانە شوێنکارەکە،

بە ڕاستەی بچووک هەموو دینگەکانمان پێوا،

So that's the blueprint of the house.

هەموو چەماوەکانمان پێوانە کرد، و پارچەیەک لە قامیشمان هەڵبژارد

(Laughter)

And we bring it to site,

بۆ ئەوەی خانووەکەی لێ درووست بکەین لە شوێنکارەکە.

and with tiny rulers, we measure each pole,

and consider each curve, and we choose a piece of bamboo from the pile

کاتێ گەیشتینە وردەکارریەکان، ڕەچاوی هەموو شتمان کرد.

بۆ دەرگاکان دایم لاکێشەیی بن؟

to replicate that house on site.

بۆ خڕ نەبن؟

چۆن دەتوانی دەرگایەک باشتر بکەیت؟

When it comes down to the details, we consider everything.

ئەنجامەی دەرگا و زەمینکێشی دژ بوون،

و هەمیشە زەمینکێشی لە کۆتایدا دەیباتەوە،

Why are doors so often rectangular?

جا بۆ تەوەرەی دەرگاکە لە ناوڕاست نەبێت

Why not round?

How could you make a door better?

کە دەکرێت هەردەم هاوسەنگ بێت؟

Well, its hinges battle with gravity,

بۆ شێوەی دەرگاکان وەک دڵۆپەی فرمێسك نەبن؟

and gravity will always win in the end,

so why not have it pivot on the center

بۆ کۆکردنەوەی سوودەکان و بەستنەوەی

where it can stay balanced?

بەم مادەیەوە،

And while you're at it, why not doors shaped like teardrops?

دەبێت هەوڵێکی زۆر بدەین

لەگەڵ ئەو بەستنەوەیەدا، فەزایەکمان دۆزیەوە بۆ شتێکی نوێ.

To reap the selective benefits and work within the constraints

of this material,

بەرەنگارییەکە، چۆن بنمیچێک درووست دەکەی

we have really had to push ourselves,

and within that constraint, we have found space for something new.

گەر هیچ تەختەیەکی ڕێکت هەبێت ئیشی پێبکەیت؟

پێتان ئەڵێم کە هەندێ کات خەونم بە بەرد و داری ڕێکەوە دەبینی.

It's a challenge: how do you make a ceiling

(پێکەنین)

if you don't have any flat boards to work with?

بەڵام گەر کرێکاری کارامەت هەبێت

Let me tell you, sometimes I dream of sheet rock and plywood.

و ئەو قڵیشە بچووکانەت هەبێت،

(Laughter)

بنمیچەکە بەیەکەوە ببەستیتەوە،

But if what you've got is skilled craftsmen

کانڤاس لە بنەکەی پێ ڕووپۆش بکەیت، بنەکەی بشاریتەوە.

and itsy bitsy little splits,

چۆن دیزاینی کەوانتەرێکی خۆڕاگری مەدبەخ دەکەیت

کە یەکسان بێت لەگەل ئەم بنیاتە چەماوەیەی تۆ درووستت کردووە؟

weave that ceiling together,

stretch a canvas over it, lacquer it.

لەتکردنی بەرد وەک تۆستی نان،

How do you design durable kitchen countertops

نەخشاندنی هەموو پارچەکان بەیەکەوە،

that do justice to this curving structure you've just built?

توێکڵەکەی پێوە جێبهێڵین،

ئەوەی ئەیکەین، زۆربەی ئیشی دەستن.

Slice up a boulder like a loaf of bread,

hand-carve each to fit the other,

بەستەرەکانی بنیاتی بیناکەمان

leave the crusts on,

تۆکمەکراون بە بەستەری ستیل، بەڵام زیاتر دەرزی لە قامیش درووستکراومان بەکارهێنا.

and what we're doing, it is almost entirely handmade.

هەزارەها دەرزی قامیشی هەن لە هەر قاتێک.

The structural connections of our buildings

are reinforced by steel joints, but we use a lot of hand-whittled bamboo pins.

ئەم زەمینە درەوشاوەیە لە پێستێکی تۆکمەی قامیش پێکهاتووە.

There are thousands of pins in each floor.

دەتوانی هەست بە بەرکەوتەکەی بکەین بە پێی پەتی.

This floor is made of glossy and durable bamboo skin.

و ئەو زەمینەیەی لەسەری دەڕۆیت، دەتوانێ

کاریگەری لەسەر شیوازی رۆشتنت هەبێت؟

دەتوانێت شوێنپێکانت بگۆڕێت کە لە کۆتایدا لە زەوی جێی دەهێڵیت؟

You can feel the texture under bare feet.

And the floor that you walk on,

بیرمە نۆ ساڵی بووم

can it affect the way that you walk?

و هەستی سەرسامبوون

Can it change the footprint that you'll ultimately leave on the world?

و شیمانە،

و کەمێك لە نموونایەتی.

ڕێیەکی دوورمان لە پێشە

I remember being nine years old

and feeling wonder,

و ڕێی زۆر بەجێمان کە لێیانەوە فێربووین،

and possibility,

بەڵام ئەو شتەی دەیزانم ئەوەیەم لەگەڵ بەهرەداری و ڕاسپاردنی بەڵێنێک،

and a little bit of idealism.

And we've got a really long way to go,

دەتوانی جوانی و ئاسوودەی بهێنیتە بوون

there's a lot left to learn,

but one thing I know is that with creativity and commitment,

و سەلامەتی و تەنانەت گرانبەهایی

لە ماددەیەک کە دووبارە گەشەدەکاتەوە.

you can create beauty and comfort

سوپاس بۆ ئێوە.

and safety and even luxury

(چەپڵەڕێزان)

out of a material that will grow back.

Thank you.

(Applause)