Rajesh Rao: Computing a Rosetta Stone for the Indus script

Rajesh Rao: İndus Yazısı'nı çözecek Rosetta Taşı

Çeviri: Deniz Can Oral Gözden geçirme: Sevkan Uzel

I'd like to begin with a thought experiment.

Bir düşünce oyunu ile başlamak istiyorum.

Imagine that it's 4,000 years into the future.

Hayal edin 4,000 yıl sonrasına gitmişiz.

Civilization as we know it

Bildiğimiz anlamda medeniyet,

has ceased to exist --

yok olmuş.

no books,

Kitap yok,

no electronic devices,

elektronik cihaz yok,

no Facebook or Twitter.

Facebook veya Twitter yok.

All knowledge of the English language and the English alphabet

Tüm İngilizce bilgi birikimi ve

has been lost.

İngiliz alfabesi yitirilmiş.

Now imagine archeologists

Şimdi düşünün ki arkeologlar

digging through the rubble of one of our cities.

bizden kalma bir şehrin harabelerini kazıyorlar.

What might they find?

Ne bulurlardı?

Well perhaps some rectangular pieces of plastic

Belki birtakım dikdörtgen plastik parçaları,

with strange symbols on them.

üstlerinde tuhaf sembollerle.

Perhaps some circular pieces of metal.

Belki yuvarlak metal parçaları.

Maybe some cylindrical containers

Silindir şeklinde kutular da olabilir,

with some symbols on them.

üstlerinde bazı simgelerle.

And perhaps one archeologist becomes an instant celebrity

Belki arkeologlardan biri Kuzey Amerika'da

when she discovers --

tepelik bir alanda gömülü,

buried in the hills somewhere in North America --

benzer işaretlerin devasa halini

massive versions of these same symbols.

keşfettiği için ani bir şöhret yakalardı.

Now let's ask ourselves,

Öyleyse kendimize şunu soralım,

what could such artifacts say about us

bu tarz kalıntılar 4.000 yıl sonrasının halkına,

to people 4,000 years into the future?

bizim hakkımızda ne anlatırdı?

This is no hypothetical question.

Bu varsayımsal bir soru değil.

In fact, this is exactly the kind of question we're faced with

Aslında bu soru 4.000 yıl önce var olan,

when we try to understand the Indus Valley civilization,

İndus Vadisi Uygarlığı'nı anlamaya çalışırken,

which existed 4,000 years ago.

karşılaştığımız sorunun birebir kopyası.

The Indus civilization was roughly contemporaneous

İndus Uygarlığı, kendisinden daha iyi bilinen

with the much better known Egyptian and the Mesopotamian civilizations,

Mısır ve Mezopotamya uygarlıklarının çağdaşı sayılabilir.

but it was actually much larger than either of these two civilizations.

Aslında bu uygarlıkların her ikisinden de daha büyüktür.

It occupied the area

Kapladığı alan yaklaşık

of approximately one million square kilometers,

bir milyon kilometrekaredir.

covering what is now Pakistan,

Şimdiki Pakistan'ı,

Northwestern India

Kuzeybatı Hindistan'ı,

and parts of Afghanistan and Iran.

Afganistan ve İran'ın bazı alanlarını kapsar.

Given that it was such a vast civilization,

Böylesine muazzam bir uygarlığı göz önüne alınca,

you might expect to find really powerful rulers, kings,

çok güçlü hükümdarlar, krallar ve onları yücelten anıtlar

and huge monuments glorifying these powerful kings.

görmeyi bekleyebilirsiniz.

In fact,

İşin aslı, arkeologların buldukları

what archeologists have found is none of that.

bunlardan hiçbiri değildi.

They've found small objects such as these.

Bunlar gibi küçük nesneler buldular.

Here's an example of one of these objects.

İşte o nesnelere bir örnek.

Well obviously this is a replica.

Tabi bu replikası.

But who is this person?

Peki kim bu?

A king? A god?

Bir kral? Bir tanrı?

A priest?

Bir rahip?

Or perhaps an ordinary person

Ya da belki benim gibi, sizin gibi

like you or me?

sıradan biri?

We don't know.

Bilmiyoruz.

But the Indus people also left behind artifacts with writing on them.

Fakat İndus halkı üstünde yazılar olan kalıntılar da bıraktılar.

Well no, not pieces of plastic,

Hayır, onlarınki plastikten değil.

but stone seals, copper tablets,

Daha çok taştan damgalar, bakır tabletler, çanak çömlek ve

pottery and, surprisingly,

şaşırtıcı gelecek ama kocaman bir işaret levhası.

one large sign board,

which was found buried near the gate of a city.

Bir kentin kapısının yakınında gömülü bulundu.

Now we don't know if it says Hollywood,

Burada Hollywood ya da Bollywood yazıp yazmadığını bilmiyoruz.

or even Bollywood for that matter.

In fact, we don't even know

Aslında, bu nesnelerin bir tekinin bile

what any of these objects say,

bize ne anlattığını bilmiyoruz.

and that's because the Indus script is undeciphered.

Bunun nedeni, İndus yazısının çözülememiş olması.

We don't know what any of these symbols mean.

Bu simgelerden hiçbirinin anlamını bilmiyoruz.

The symbols are most commonly found on seals.

Simgelere, çoğunlukla damgalarda rastlanıyor.

So you see up there one such object.

Burada böyle bir nesne görüyorsunuz.

It's the square object with the unicorn-like animal on it.

Üzerinde boynuzlu at benzeri bir hayvan olan kare bir nesne.

Now that's a magnificent piece of art.

Muhteşem bir sanat eseri.

So how big do you think that is?

Sizce ne büyüklüktedir?

Perhaps that big?

Şu büyüklükte?

Or maybe that big?

Belki bu kadar?

Well let me show you.

Durun size göstereyim.

Here's a replica of one such seal.

İşte bu damganın bir replikası.

It's only about one inch by one inch in size --

Kenarları sadece 2.5 santim civarında.

pretty tiny.

Oldukça ufak.

So what were these used for?

Peki bunlar ne işe yarıyordu?

We know that these were used for stamping clay tags

Bir yerden başka yere gönderilen eşya bohçalarına iliştirilen

that were attached to bundles of goods that were sent from one place to the other.

kilden etiketlerin damgalanmasında kullanıldıklarını biliyoruz.

So you know those packing slips you get on your FedEx boxes?

Kargo kutularının üstündeki paketleme dökümünü biliyorsunuz değil mi?

These were used to make those kinds of packing slips.

Bunlar da o tür paketleme dökümleri yapmak için kullanılırdı.

You might wonder what these objects contain

Bu nesnelerin üzerindeki yazıların içeriğini

in terms of their text.

merak ediyor olabilirsiniz.

Perhaps they're the name of the sender

Belki göndericinin adı yazıyordur,

or some information about the goods

belki bir yerden başka bir yere yollanan

that are being sent from one place to the other -- we don't know.

eşyalarla ilgili bilgi vardır. Bilmiyoruz.

We need to decipher the script to answer that question.

Bu soruyu cevaplamak için yazıyı çözmeliyiz.

Deciphering the script

Yazıyı çözmek,

is not just an intellectual puzzle;

zihinsel bir bulmacadan ibaret olmayıp,

it's actually become a question

Güney Asya'nın siyasi ve kültürel geçmişi ile

that's become deeply intertwined

derin bağlantıları olan bir soru

with the politics and the cultural history of South Asia.

durumuna gelmiştir.

In fact, the script has become a battleground of sorts

Aslına bakarsanız yazı, üç ayrı grup insan arasında

between three different groups of people.

bir çeşit savaş alanına dönüştü.

First, there's a group of people

İlk olarak, bir grup insan

who are very passionate in their belief

Indus yazısının kesinlikle

that the Indus script

bir dili temsil etmediğine dair

does not represent a language at all.

ateşli bir inanca sahip.

These people believe that the symbols

Bu insanlar, simgelerin

are very similar to the kind of symbols you find on traffic signs

trafik işaretleri veya armalarda rastlayabileceğiniz

or the emblems you find on shields.

amblem türü simgelere benzer olduklarını düşünüyorlar.

There's a second group of people

İkinci bir grup insan ise Indus yazısının,

who believe that the Indus script represents an Indo-European language.

bir Hint-Avrupa dilini temsil ettiğine inanıyor.

If you look at a map of India today,

Bugün, Hindistan haritasına bakarsanız,

you'll see that most of the languages spoken in North India

Kuzey Hindistan'da konuşulan çoğu dilin,

belong to the Indo-European language family.

Hint-Avrupa Dil Ailesi'ne ait olduğunu görürsünüz.

So some people believe that the Indus script

Dolayısıyla, bazı insanlara göre Indus yazısı,

represents an ancient Indo-European language such as Sanskrit.

Sanskritçe benzeri antik bir Hint-Avrupa dilini temsil ediyor.

There's a last group of people

Son bir grup daha var ki,

who believe that the Indus people

Indus halkının, bugün Güney Hindistan'da yaşayan

were the ancestors of people living in South India today.

insanların ataları olduğu kanısındalar.

These people believe that the Indus script

Bu insanlar Indus yazısının,

represents an ancient form

günümüzde Güney Hindistan'da çoğunluğun konuştuğu

of the Dravidian language family,

dil ailesi olan Dravid Dil Ailesi'nin

which is the language family spoken in much of South India today.

antik bir biçimini temsil ettiğine inanıyor.

And the proponents of this theory

Bu düşüncenin savunucuları,

point to that small pocket of Dravidian-speaking people in the North,

kuzeyde, Afganistan yakınlarında Dravid dili konuşan

actually near Afghanistan,

küçük bir topluluğa işaret ederek,

and they say that perhaps, sometime in the past,

Dravid dillerinin bir zamanlar

tüm Hindistan'da konuşuluyor olabileceğini,

Dravidian languages were spoken all over India

dolayısıyla belki de Indus uygarlığının

and that this suggests

that the Indus civilization is perhaps also Dravidian.

Dravid kökenli olabileceğini ileri sürerler.

Which of these hypotheses can be true?

Bu hipotezlerden hangisi doğru olabilir?

Bunu billmiyoruz ama yazılar deşifre edilirse,

We don't know, but perhaps if you deciphered the script,

you would be able to answer this question.

belki bu sorunun yanıtını verebiliriz.

But deciphering the script is a very challenging task.

Fakat yazıyı deşifre etmek çok zorlu bir görev.

First, there's no Rosetta Stone.

Öncelikle bu sefer Rosetta Taşı yok.

I don't mean the software;

Bilgisayar yazılımı olandan bahsetmiyorum;

I mean an ancient artifact

Aynı metni, hem bilinen

that contains in the same text

hem de bilinmeyen yazıyla

both a known text and an unknown text.

içeren tarihi eserden bahsediyorum.

We don't have such an artifact for the Indus script.

Indus yazısı için, böyle bir kalıntı yok.

And furthermore, we don't even know what language they spoke.

Üstelik hangi dili konuştukları hakkında da bir fikrimiz yok.

And to make matters even worse,

Durumu daha da kötüleştiren ise

most of the text that we have are extremely short.

elimizdeki metinlerin çoğunun aşırı kısa olması.

So as I showed you, they're usually found on these seals

Size gösterdiğim gibi, genellikle çok çok minik olan

that are very, very tiny.

o mühürlerde bulunuyorlar.

And so given these formidable obstacles,

Tüm bu bariz zorluklardan bahsedince,

one might wonder and worry

birileri endişelenip merak etmiş olabilir,

whether one will ever be able to decipher the Indus script.

İndus yazısının çözülme ihtimali var mı?

In the rest of my talk,

Konuşmamın devamında,

I'd like to tell you about how I learned to stop worrying

İndus yazısı hakkında endişelenmeyi nasıl bıraktığımı

and love the challenge posed by the Indus script.

ve onu çözme mücadelesini nasıl sevdiğimi anlatmak istiyorum.

I've always been fascinated by the Indus script

İndus yazısı, ortaokul kitaplarımda

karşılaştığımdan beri beni büyülerdi.

ever since I read about it in a middle school textbook.

And why was I fascinated?

Neden bu kadar etkilenmiştim?

Well it's the last major undeciphered script in the ancient world.

Çünkü, antik dünyanın çözülememiş son önemli alfabesiydi.

My career path led me to become a computational neuroscientist,

Seçimlerim beni hesaplamalı sinirbilim üzerine çalışmaya itti.

so in my day job,

Yani bir iş günümde,

I create computer models of the brain

beynin tahmin ve öngörü mekanizmalarını,

to try to understand how the brain makes predictions,

beynin nasıl öğrendiğini ve nasıl karar aldığını,

how the brain makes decisions,

anlayabilmek adına, bilgisayarla

how the brain learns and so on.

beyin modelleri oluşturuyorum.

But in 2007, my path crossed again with the Indus script.

Fakat 2007 yılında, İndus yazısıyla yolum yine kesişti.

That's when I was in India,

O zamanlar Hindistan'da,

and I had the wonderful opportunity

harika bir fırsat yakalamıştım.

to meet with some Indian scientists

İndus yazısını bilgisayarla analiz etmeye çalışan,

who were using computer models to try to analyze the script.

Hint bilim insanlarıyla tanışma fırsatıydı bu.

And so it was then that I realized

İşte o an fark ettim ki,

there was an opportunity for me to collaborate with these scientists,

bu bilim insanlarıyla çalışabilme imkanım vardı.

and so I jumped at that opportunity.

Böylesi bir fırsata hemen atlayıverdim.

And I'd like to describe some of the results that we have found.

Bazı sonuçları paylaşmak istiyorum.

Or better yet, let's all collectively decipher.

Hatta daha iyisi, gelin hep beraber çözelim.

Are you ready?

Hazır mısınız?

The first thing that you need to do when you have an undeciphered script

Elinizde çözülmemiş bir yazı varsa, yapmanız gereken

is try to figure out the direction of writing.

ilk şey yazma yönünü bulmaktır.

Here are two texts that contain some symbols on them.

Üzerinde bazı semboller olan iki metin görüyoruz.

Can you tell me

Yazım yönünün sağdan sola mı,

if the direction of writing is right to left or left to right?

yoksa soldan sağa mı olduğunu bana söyleyebilir misiniz?

I'll give you a couple of seconds.

Size birkaç saniye veriyorum.

Okay. Right to left, how many? Okay.

Pekala. Sağdan sola diyenler? Tamam.

Okay. Left to right?

Peki. Soldan sağa diyenler?

Oh, it's almost 50/50. Okay.

Oh, neredeyse yarı yarıya. Pekala.

The answer is:

Cevap geliyor:

if you look at the left-hand side of the two texts,

eğer iki metnin de soluna bakarsanız,

you'll notice that there's a cramping of signs,

daralmış işaretlerin varlığını fark edersiniz,

görünen o ki 4,000 yıl öncesinde,

and it seems like 4,000 years ago,

when the scribe was writing from right to left,

yazmanlarımız sağdan sola yazarlarken,

they ran out of space.

yazacak yer kalmamış.

And so they had to cram the sign.

Onlar da işareti sıkıştırmak zorunda kalmışlar.

One of the signs is also below the text on the top.

İşaretlerden biri de üstteki metnin altında.

This suggests the direction of writing

Bu bize yazma yönü hakkında,

was probably from right to left,

sağdan sola olduğu fikrini veriyor.

and so that's one of the first things we know,

Şimdi, bildiğimiz başlıca şeylerden biri şu ki,

that directionality is a very key aspect of linguistic scripts.

yönlülük, bir metnin dil yansıttığına inanmada kilit noktalardan biridir.

And the Indus script now has

Ve görüyoruz ki İndus yazısı

this particular property.

bu özelliğe sahip.

What other properties of language does the script show?

Yazı, dilin başka hangi özelliklerini gösterir?

Languages contain patterns.

Dillerin belirli örüntüleri vardır.

If I give you the letter Q

Size Q harfi verirsem,

and ask you to predict the next letter, what do you think that would be?

ve bir sonraki harfi tahmin edin dersem, ne düşünürdünüz?

Most of you said U, which is right.

Çoğunuz haklı bir şekilde U dediniz.

Now if I asked you to predict one more letter,

Peki bir harf daha tahmin edin deseydim,

what do you think that would be?

hangi harfi söylerdiniz?

Now there's several thoughts. There's E. It could be I. It could be A,

Şimdi birkaç farklı yol var. E malum. I olabilir. A da olabilir.

but certainly not B, C or D, right?

Ama kesinlikle B, C veya D olamaz, değil mi?

The Indus script also exhibits similar kinds of patterns.

İndus yazısı da benzer davranışlar ortaya koyuyor.

There's a lot of text that start with this diamond-shaped symbol.

Bu baklava gibi olan sembolle başlayan birçok metin var.

And this in turn tends to be followed

Ve kendisi tırnak işaretine benzeyen,

by this quotation marks-like symbol.

şu sembolle devam ettirilme eğiliminde.

And this is very similar to a Q and U example.

Bu az önceki Q ve U örneğimizi andıran bir durum.

This symbol can in turn be followed

Bu sembol de yine,

by these fish-like symbols and some other signs,

bu balık benzeri sembollerce takip edilme eğiliminde.

but never by these other signs at the bottom.

Fakat alttakiler için aynısını söyleyemeyiz.

And furthermore, there's some signs

Dahası da var, bazı işaretler

that really prefer the end of texts,

metinlerin sonuna gelmeye meyilliler,

such as this jar-shaped sign,

bu kavanoz şeklindeki işaret gibi

and this sign, in fact, happens to be

ve bu işaret, yeri gelmişken

the most frequently occurring sign in the script.

metinlerde en sık gözüken işaret.

Given such patterns, here was our idea.

Böyle özellikleri göz önüne alarak, bir fikir geliştirdik.

The idea was to use a computer

Fikir, bu özellikleri anlayabilmek

to learn these patterns,

adına bilgisayarları kullanmak.

and so we gave the computer the existing texts.

Mevcut metinleri bilgisayarlara aktardık.

And the computer learned a statistical model

Bilgisayarlarımız hangi işaretlerin beraber,

of which symbols tend to occur together

hangi işaretlerin arka arkaya kullanıldığının,

and which symbols tend to follow each other.

istatistiksel modelini kavradılar.

Given the computer model,

Elimizdeki bilgisayar modelini,

we can test the model by essentially quizzing it.

bazı küçük sorgularla sınayabiliyoruz.

Yani bazı simgeleri bilerek silip,

So we could deliberately erase some symbols,

and we can ask it to predict the missing symbols.

bilgisayardan eksik simgeyi öngörmesini istiyoruz.

Here are some examples.

Burada bazı örnekler var.

You may regard this

Bu arada bunu,

as perhaps the most ancient game

en eski Çarkıfelek

of Wheel of Fortune.

oyunu kabul edebilirsiniz. (Gülüşmeler)

What we found

Gördük ki, bilgisayar

was that the computer was successful in 75 percent of the cases

doğru simgeyi öngörme denemelerinin

in predicting the correct symbol.

yüzde 75'inde başarılı.

In the rest of the cases,

Geriye kalan denemelerde ise

typically the second best guess or third best guess was the right answer.

tipik olarak ikinci veya üçüncü öngörüleri doğru yanıttı.

There's also practical use

Bu yöntemi,

for this particular procedure.

uygulamaya da döktük.

There's a lot of these texts that are damaged.

Hasarlı metinlerden çok fazla var.

Here's an example of one such text.

İşte onlardan biri.

And we can use the computer model now to try to complete this text

Bilgisayar modellemesini hemen şimdi, metni tamamlayacak

and make a best guess prediction.

tahmini yapmada kullanabiliriz.

Here's an example of a symbol that was predicted.

İşte öngörülen simge.

And this could be really useful as we try to decipher the script

İşleyebileceğimiz daha fazla veri üreterek,

by generating more data that we can analyze.

yazıyı çözmemizde çok faydalı olabilir.

Now here's one other thing you can do with the computer model.

Bilgisayar modellemesiyle yapabildiğimiz başka bir şey daha var.

So imagine a monkey

Klavye başında oturmuş,

sitting at a keyboard.

bir maymun hayal edin.

I think you might get a random jumble of letters that looks like this.

Herhalde karmakarışık, şöylesi bir harfler dizimiz olurdu.

Such a random jumble of letters

Böyle rastgele karışmış harflerin

is said to have a very high entropy.

entropisinin yüksek olduğu söylenir.

This is a physics and information theory term.

Entropi, fizik ve enformasyon teorilerinden bir kavramdır.

But just imagine it's a really random jumble of letters.

Siz sadece gelişigüzel harfler hayal edin.

How many of you have ever spilled coffee on a keyboard?

Kaçınızın klavyesine daha önce kahve döküldü?

You might have encountered the stuck-key problem --

Takılıp kalmış tuşlarla karşılaşmışsınızdır.

so basically the same symbol being repeated over and over again.

Bu durumda aynı işaret tekrar eder durur.

This kind of a sequence is said to have a very low entropy

Böyle bir sıralanımda entropi düşüktür.

because there's no variation at all.

Çünkü hiç çeşitlilik yoktur.

Language, on the other hand, has an intermediate level of entropy;

Diller ise orta düzeyde entropiye sahiptirler.

it's neither too rigid,

Ne bütünüyle tekdüze,

nor is it too random.

ne de gelişigüzeldirler.

What about the Indus script?

İndus yazısı nasıldı dersiniz?

Here's a graph that plots the entropies of a whole bunch of sequences.

Bir grup sıralanımın entropilerini ortaya koyan bir grafiğimiz var.

At the very top you find the uniformly random sequence,

En üstte tamamıyla rastgele harflerin

which is a random jumble of letters --

oluşturduğu gelişigüzel bir sıralama var.

and interestingly, we also find

Ve ilginçtir ki, insan genomunun

the DNA sequence from the human genome and instrumental music.

DNA dizilimi ve enstrümantal müzik de bu bölgedeler.

And both of these are very, very flexible,

Her ikisi de fazlasıyla esnek,

which is why you find them in the very high range.

bu sebeple ikisi de üst sıralardalar.

At the lower end of the scale,

Aşağılara bakarsak,

you find a rigid sequence, a sequence of all A's,

A harfinin tekdüze tekrarını ve

and you also find a computer program,

bir bilgisayar programını görüyorsunuz.

in this case in the language Fortran,

Fortran dilinde yazılmış,

which obeys really strict rules.

yani çok katı kurallara göre.

Linguistic scripts

Dil yansıtan metinler ise,

occupy the middle range.

ortaları işgal ediyorlar.

Now what about the Indus script?

Peki Indus yazısı?

We found that the Indus script

Keşfettik ki Indus yazısı

actually falls within the range of the linguistic scripts.

tam olarak dil yansıtan ölçekte.

When this result was first published,

Bu netice ilk yayınlandığında,

it was highly controversial.

birçok ihtilafı da beraberinde getirdi.

There were people who raised a hue and cry,

Bazı insanlar feryat figan oldular.

and these people were the ones who believed

Bu insanlar, İndus yazısının

that the Indus script does not represent language.

bir dili yansıtmadığına inananlardı.

I even started to get some hate mail.

Hatta nefret mesajları almaya başlamıştım.

My students said

Öğrencilerim ciddi ciddi,

that I should really seriously consider getting some protection.

koruma bulmamı önerir olmuştu.

Who'd have thought

Yazı çözmenin tehlikeli olabileceği,

that deciphering could be a dangerous profession?

hanginizin aklına gelirdi?

What does this result really show?

Bu sonuç gerçekten neyi gösteriyor?

It shows that the Indus script

İndus yazısının önemli bir

shares an important property of language.

dil mahiyeti taşıdığını gösteriyor.

So, as the old saying goes,

Tekrar edecek olursak,

if it looks like a linguistic script

dilsel bir yazı gibi gözüküyorsa,

and it acts like a linguistic script,

dilsel bir yazı gibi davranıyorsa,

then perhaps we may have a linguistic script on our hands.

öyleyse elimizde dilsel bir yazı olma ihtimali var.

What other evidence is there

Bir başka delil ise,

that the script could actually encode language?

yazının bir dili kodlayabilmesiydi.

Well linguistic scripts can actually encode multiple languages.

Dilsel yazılar birden fazla dili kodlayabilirler.

So for example, here's the same sentence written in English

İşte burada İngilizce bir cümle,

and the same sentence written in Dutch

ve aynı cümlenin Flemenkçe hali,

using the same letters of the alphabet.

alfabedeki aynı harflerle oluşturuldular.

If you don't know Dutch and you only know English

Eğer sadece İngilizce biliyorsanız,

and I give you some words in Dutch,

size verdiğim Flemenkçe sözcükler için,

you'll tell me that these words contain

örüntülerinin çok tuhaf

some very unusual patterns.

olduğunu söylersiniz.

Some things are not right,

Bir şeyler sanki yanlıştır.

and you'll say these words are probably not English words.

Ve bu kelimeler muhtemelen İngilizce değildir.

The same thing happens in the case of the Indus script.

Aynı durumla İndus yazısında da karşılaştık.

The computer found several texts --

Bilgisayar, iki örneğini burada gördüğümüz

two of them are shown here --

bazı metinlerin örüntülerinin

that have very unusual patterns.

oldukça sıradışı olduğunu buldu.

So for example the first text:

Örneğin ilk metinde,

there's a doubling of this jar-shaped sign.

kavanoz şeklindeki işaret ardı ardına kullanılmış.

This sign is the most frequently-occurring sign

Bu işaret İndus yazısında,

in the Indus script,

en çok tekrar eden işaret.

and it's only in this text

Ne var ki sadece bu metinde

that it occurs as a doubling pair.

peş peşe kullanılmış.

Why is that the case?

Neden böyle?

We went back and looked at where these particular texts were found,

Biz de geriye dönüp bu metinlerin nerede bulunduğuna baktık.

and it turns out that they were found

Onları ortaya çıkardığımız yer,

very, very far away from the Indus Valley.

İndus Vadisi'nden çok ama çok uzaktı.

They were found in present day Iraq and Iran.

Günümüz Irak ve İran'ında bulunmuşlardı.

And why were they found there?

Peki neden bu bölge?

What I haven't told you is that

İndus halkının çok ama çok girişken

the Indus people were very, very enterprising.

olduğunu söylemiş miydim?

They used to trade with people pretty far away from where they lived,

Onlardan çok ama çok uzaktaki insanlarla ticari ilişkiler kuruyorlardı.

and so in this case, they were traveling by sea

Bu durumda Mezopotamya'ya, yani günümüz Irak'ına

all the way to Mesopotamia, present-day Iraq.

giden yolu, deniz yolculuğuyla aşıyorlardı.

And what seems to have happened here

Ve görünen o ki,

is that the Indus traders, the merchants,

İndus tüccarları, bezirganları

yabancı bir dili yazmak için de İndus yazısını kullanıyorlardı.

were using this script to write a foreign language.

It's just like our English and Dutch example.

İngilizce ve Flemenkçe örneğimiz gibi.

And that would explain why we have these strange patterns

İşte bu İndus Vadisi'nde bulunan

that are very different from the kinds of patterns you see in the text

metinlere kıyasla tuhaf gözüken,

that are found within the Indus Valley.

örüntüleri açıklar.

This suggests that the same script, the Indus script,

Bu aynı yazının, İndus yazısının

could be used to write different languages.

başka dilleri yazmada da kullanılabildiğini gösterir.

The results we have so far seem to point to the conclusion

Şu ana kadarki bulgularımız, bizi

that the Indus script probably does represent language.

İndus yazısının bir dili yansıttığı sonucuna götürüyor.

If it does represent language,

Peki bir dili yansıtıyorsa,

then how do we read the symbols?

bu işaretleri nasıl okumalıyız?

That's our next big challenge.

Sıradaki iddialaşmamız işte bu.

So you'll notice that many of the symbols

Çoğu işaretin insan, böcek

look like pictures of humans, of insects,

balık, kuş resimlerini

of fishes, of birds.

andırdığını fark edeceksiniz.

Most ancient scripts

Çoğu antik yazı,

use the rebus principle,

Rebus İlkesi'ni baz alır.

which is, using pictures to represent words.

Yani, sözcükleri temsil etmek için resim kullanmak.

So as an example, here's a word.

Örnek bir sözcük alalım.

Can you write it using pictures?

Bunu resimler kullanarak yazabilir misiniz?

I'll give you a couple seconds.

Size birkaç saniye vereceğim.

Got it?

Tamam mıdır?

Okay. Great.

Pekala. Harika.

Here's my solution.

İşte benim çözümüm.

You could use the picture of a bee followed by a picture of a leaf --

Arı (bee) resmi ve ardından yaprak (leaf) resmi

and that's "belief," right.

"belief" okunuşunu verir.

There could be other solutions.

Başka çözümler de olabilirdi.

In the case of the Indus script,

Söz konusu İndus yazısı olduğunda,

the problem is the reverse.

sorunumuz tam tersi.

You have to figure out the sounds of each of these pictures

Tüm bu dizilişi anlamlı kılmak adına,

such that the entire sequence makes sense.

resimlerin hangi sesi temsil ettiğini bulmalıyız.

So this is just like a crossword puzzle,

Yani bir nevi çapraz bulmaca.

except that this is the mother of all crossword puzzles

Fakat çapraz bulmacaların en iddialısı.

because the stakes are so high if you solve it.

Bahis oranları çözecek kişinin bir hayli lehine.

My colleagues, Iravatham Mahadevan and Asko Parpola,

Çalışma arkadaşlarım, Iravatham Mahadevan ve Asko Parpola,

have been making some headway on this particular problem.

bu sorunu çözmede biraz yol kat edebildiler.

And I'd like to give you a quick example of Parpola's work.

Parpola'nın çalışmalarından kısa bir örnek vermek istiyorum.

Here's a really short text.

İşte gerçekten kısa bir metin.

It contains seven vertical strokes followed by this fish-like sign.

Yedi dikey çizgi ve sonrasında balık benzeri bir işaret.

And I want to mention that these seals were used

Şunu vurguluyorum ki bu damgalar,

for stamping clay tags

ürün demetlerine iliştirilmiş,

that were attached to bundles of goods,

kilden etiketleri mühürlemede kullanılıyordu.

so it's quite likely that these tags, at least some of them,

Yani büyük olasılıkla bu etiketler, en azından birkaçı

contain names of merchants.

tüccarların adını da içermeli.

And it turns out that in India

Hindistan'da, yeni doğanlara ad koymada,

there's a long tradition

çok eski bir gelenek vardır.

of names being based on horoscopes

Doğum anında takımyıldızların bulunduğu konuma

and star constellations present at the time of birth.

ve burçlara göre ad verilir.

In Dravidian languages,

Dravid dillerinde "meen" sözcüğü,

the word for fish is "meen"

balık için kullanılır.

which happens to sound just like the word for star.

Okunuşu yıldız kelimesinin okunuşuna benzerdir.

And so seven stars

Özetle yedi yıldız simgesi,

would stand for "elu meen,"

"elu meen" demektir.

which is the Dravidian word

Bu Dravidçe sözcük,

for the Big Dipper star constellation.

Büyük Ayı Takımyıldızı için kullanılır.

Similarly, there's another sequence of six stars,

Benzer bir durum altı yıldız simgesindedir.

and that translates to "aru meen,"

"Aru meen" sözcüklerine işaret eder.

which is the old Dravidian name

Bu eski Dravidçe sözcük de

for the star constellation Pleiades.

Ülker Takımyıldızı'nı belirtir.

And finally, there's other combinations,

Ve son olarak bazı kombinasyonlar var.

such as this fish sign with something that looks like a roof on top of it.

Üstünde çatısı varmış gibi duran şu balık işareti gibi.

And that could be translated into "mey meen,"

Bu da "mey meen" olarak çevrilebilir, (çatı+balık)

which is the old Dravidian name for the planet Saturn.

yani Satürn gezegeninin eski Dravidçe adı.

So that was pretty exciting.

Bu gerçekten heyecan verici.

It looks like we're getting somewhere.

Görünüşe göre bir yerlere varıyoruz.

But does this prove

Yine de bu damgaların üstünde,

that these seals contain Dravidian names

gezegenler ve takımyıldızlar baz alınarak,

based on planets and star constellations?

konulmuş Dravidçe adlar olduğunu kesin mi?

Well not yet.

Açıkçası henüz değil.

So we have no way of validating

Yani bu okunuşları

these particular readings,

sınamanın bir yolu yok.

but if more and more of these readings start making sense,

Lakin bu okuma biçimimiz,

and if longer and longer sequences

bizi yarı yolda bırakmazsa

appear to be correct,

ve git gide daha doğru bir hal alırsa,

then we know that we are on the right track.

o zaman diyebiliriz ki doğru yoldayız.

Today,

Günümüzde,

we can write a word such as TED

TED gibisinden bir sözcüğü

in Egyptian hieroglyphics and in cuneiform script,

Mısır hiyeroglifleri ve çivi yazısı ile yazabiliyoruz.

because both of these were deciphered

Çünkü her ikisi de 19. yüzyılda

in the 19th century.

çözüldüler.

The decipherment of these two scripts

Bu iki yazının çözülmesi doğrudan

enabled these civilizations to speak to us again directly.

bu medeniyetlerin bizle tekrar konuşabilmesiydi.

The Mayans

Mayalar ise,

started speaking to us in the 20th century,

bizimle konuşmaya 20. yüzyılda başladılar.

but the Indus civilization remains silent.

Gelgelelim İndus Uygarlığı suskunluğunu koruyor.

Why should we care?

Peki bu niye umrumuzda olmalı?

The Indus civilization does not belong

İndus Uygarlığı sadece Güney yahut

to just the South Indians or the North Indians

Kuzey Hintliler'e ait değildir.

or the Pakistanis;

Yahut Pakistan halkına.

it belongs to all of us.

İndus hepimizin mirasıdır.

These are our ancestors --

Onlar bizim atalarımızdı.

yours and mine.

Sizin ve benim.

They were silenced

Tarihin cilvesi,

by an unfortunate accident of history.

onları sessizliğe gömdü.

If we decipher the script,

Eğer yazıyı çözebilirsek,

we would enable them to speak to us again.

bizimle tekrar konuşabilmelerini sağlayacağız.

What would they tell us?

Bize ne söyleyebilirler?

What would we find out about them? About us?

Onlar hakkında ne keşfedeceğiz? Kendimiz hakkında?

I can't wait to find out.

Öğrenmek için sabırsızlanıyorum.

Thank you.

Teşekkür ederim.

(Applause)

(Alkış)