Rajesh Rao: Computing a Rosetta Stone for the Indus script

Translator: Sarang B Reviewer: Chaitanya Shivade

I'd like to begin with a thought experiment.

मला एका वैचारिक प्रयोगापासून सुरूवात करावीशी वाटते.

Imagine that it's 4,000 years into the future.

अशी कल्पना करा की आतापासून ४००० वर्षं लोटली आहेत,

Civilization as we know it

आपल्याला माहित असणारा आताचा समाज

has ceased to exist --

लोप पावला आहे.

no books,

(आपल्याकडे) कोणतंही पुस्तक नाही

no electronic devices,

कोणतंही इलेक्ट्रॉनिक उपकरण नाही

no Facebook or Twitter.

फेसबुक नाही वा ट्विटरही नाही

All knowledge of the English language and the English alphabet

इंग्रजी भाषा आणि इंग्रजी आद्याक्षरं ह्याबाबतीतलं सर्व ज्ञान

has been lost.

लोप पावलं आहे.

Now imagine archeologists

आणि आता कल्पना करा की (भविष्यातले) पुराणवस्तुसंशोधक

digging through the rubble of one of our cities.

आपल्या एखाद्या शहराच्या पडझडीचे उत्खनन करत आहेत.

What might they find?

त्यांना काय सापडू शकेल?

Well perhaps some rectangular pieces of plastic

कदाचित हे प्लास्टिकचे आयताकृती तुकडे

with strange symbols on them.

ज्यांवर काही विचित्र चिन्हं आहेत.

Perhaps some circular pieces of metal.

किंवा धातूच्या गोलाकार चकत्या

Maybe some cylindrical containers

कदाचित दंडगोलाकार पेले,

with some symbols on them.

ज्यांवरही काही चिन्हं आहेत.

And perhaps one archeologist becomes an instant celebrity

कदाचित एखादी पुराणवस्तुसंशोधक अचानक रातोरात ख्यातनाम बनेल.

when she discovers --

जेव्हा तिला सापडेल

buried in the hills somewhere in North America --

उत्तर अमेरिकेच्या टेकड्यांवर दडलेल्या

massive versions of these same symbols.

ह्याच चिन्हांच्या मोठ्या प्रतिकृती!

Now let's ask ourselves,

आता आपण स्वतःला विचारू

what could such artifacts say about us

अश्या वस्तू आपल्याबद्दल काय सांगतील?

to people 4,000 years into the future?

अजून ४००० वर्षांनंतरच्या मानवाला?

This is no hypothetical question.

हा काल्पनिक प्रश्न नाही

In fact, this is exactly the kind of question we're faced with

खरंतर, नेमका हाच प्रश्न आज आपल्याला पडतो

when we try to understand the Indus Valley civilization,

जेव्हा आपण सिंधू संस्कृती समजून घेण्याचा प्रयत्न करतो,

which existed 4,000 years ago.

जी ४००० वर्षांपूर्वी अस्तित्वात होती.

The Indus civilization was roughly contemporaneous

ही सिंधू संस्कृती साधारण समकालीन होती,

with the much better known Egyptian and the Mesopotamian civilizations,

आपल्याला जास्त प्रकारे ज्ञात असलेल्या इजिप्शियन आणि मेसोपोटेमियन संस्कृतींना.

but it was actually much larger than either of these two civilizations.

पण वस्तविकतः ह्या दोन्ही संस्कृतींपेक्षा जास्त मोठी होती.

It occupied the area

हिने व्यापलेलं क्षेत्रफळ

of approximately one million square kilometers,

सुमारे एक दशलक्ष चौरस किलोमीटर एवढं असावं

covering what is now Pakistan,

ज्यात सामावतो आजचा पाकिस्तान,

Northwestern India

वायव्य(उत्तर-पश्चिम)भारत,

and parts of Afghanistan and Iran.

आणि अफगाणिस्तान आणि इराणचा काही भाग.

Given that it was such a vast civilization,

समजा ही इतकी विस्तीर्ण संस्कृती असेल,

you might expect to find really powerful rulers, kings,

तर सहाजिकच तिथे शक्तिशाली राज्यकर्ते आणि राजे सापडतील

and huge monuments glorifying these powerful kings.

आणि त्यांना गौरवणारी मोठी स्मारकं सापडतील असं वाटतं

In fact,

पण खरं म्हणजे,

what archeologists have found is none of that.

पुरातत्व शास्त्रज्ञांना ह्यातलं काहीच सापडलं नाही.

They've found small objects such as these.

त्यांना ह्यासारख्या अनेक छोट्या वस्तू मिळाल्या आहेत.

Here's an example of one of these objects.

उदाहरणादाखल त्यांतली ही एक वस्तू आहे.

Well obviously this is a replica.

सहाजिकच ही (हातामधली वस्तू) एक प्रतिकृति आहे!

But who is this person?

कोण आहे ही व्यक्ती?

A king? A god?

कोणी राजा? देवता?

A priest?

पुजारी?

Or perhaps an ordinary person

का कोणी सामान्य माणूस,

like you or me?

तुमच्या आणि माझ्यासारखा?

We don't know.

आपल्याला माहित नाही.

But the Indus people also left behind artifacts with writing on them.

पण सिंधू लोकांनी लिखाण असलेल्या काही वस्तू मागे ठेवल्या

Well no, not pieces of plastic,

म्हणजे प्लस्टिकचे तुकडे नव्हे,

but stone seals, copper tablets,

तर दगडी मोहरा, ताम्रपट,

pottery and, surprisingly,

कुंभारकाम आणि आश्चर्यकारकरित्या,

one large sign board,

एक मोठा चिन्ह-फलक.

which was found buried near the gate of a city.

जो एका शहराच्या वेशीजवळ सापडला.

Now we don't know if it says Hollywood,

आता आपल्याला हे माहित नाही, की त्यावर 'हॉलीवूड' लिहिलं आहे

or even Bollywood for that matter.

का 'बॉलीवूड'!

In fact, we don't even know

खरंतर, आपल्याला हेसुद्धा माहित नाही,

what any of these objects say,

की त्यातल्या कुठल्याही वस्तूचा काय अर्थ आहे.

and that's because the Indus script is undeciphered.

कारण सिंधू लिपीची अजून उकल झालेली नाही.

We don't know what any of these symbols mean.

ह्यांपैकी एकाही चिन्हाचा अर्थ माहित नाही.

The symbols are most commonly found on seals.

ही चिन्हं सगळ्यात जास्त शिक्क्यांवर सापडतात.

So you see up there one such object.

तर, तिथे अशी एक वस्तू सापडते,

It's the square object with the unicorn-like animal on it.

जी चौरसाकृती असून त्यावर एका एकशिंगी घोड्यासारखी प्रतिमा आहे.

Now that's a magnificent piece of art.

ही अतिशय सुंदर कलाकृती आहे.

So how big do you think that is?

ती किती मोठी आहे असं वाटतं?

Perhaps that big?

एवढी मोठी?

Or maybe that big?

का एवढी?

Well let me show you.

तर, मी दाखवतो.

Here's a replica of one such seal.

ही अश्या एका शिक्क्याची प्रतिकृति आहे.

It's only about one inch by one inch in size --

फक्त एक इंच लांबी रुंदी एवढीच!

pretty tiny.

खूपच लहानशी.

So what were these used for?

तर हे शिक्के कशासाठी वापरत असतील बरं?

We know that these were used for stamping clay tags

आपल्याला हे माहित आहे की हे मातीच्या चिठ्ठीवर शिक्के छापण्यासाठी वापरले जात.

that were attached to bundles of goods that were sent from one place to the other.

एकीकडून दुसरीकडे जाणार्‍या मालाच्या गठ्ठ्यांना हे बांधले जात.

So you know those packing slips you get on your FedEx boxes?

जसं, तुम्ही FedEx च्या खोक्यांवरची वेष्टनपावती बघितली आहे?

These were used to make those kinds of packing slips.

तसं त्या काळी ते (शिक्के) पावतीसाठी वापरत असावेत.

You might wonder what these objects contain

तुम्ही जाणून घेण्यास उत्सुक असाल की ह्या वस्तूंच्या

in terms of their text.

मजकूरात काय लिहिलं असेल?

Perhaps they're the name of the sender

कदाचित त्यात प्रेषकाचं नाव

or some information about the goods

किंवा मालाबद्दल माहिती असेल,

that are being sent from one place to the other -- we don't know.

जो माल इकडून तिकडे पाठवला जातो- आपल्याला आज माहित नाही.

We need to decipher the script to answer that question.

ह्या प्रश्नाचं उत्तर देण्यासाठी आपल्याला त्यांच्या लिपीचा अर्थ लावला पाहिजे.

Deciphering the script

लिपीचा अर्थ लावणं

is not just an intellectual puzzle;

हे केवळ एक बौद्धिक कोडंच नसून

it's actually become a question

तो एक प्रश्न बनला आहे

that's become deeply intertwined

जो खोलवर गुंतला आहे

with the politics and the cultural history of South Asia.

दक्षिण आशियाच्या राजकारण आणि संस्कृतीमध्ये

In fact, the script has become a battleground of sorts

सध्या ही लिपी म्हणजे एक प्रकारचं रणांगण बनलं आहे,

between three different groups of people.

लोकांच्या तीन वेगवेगळ्या गटांमध्ये

First, there's a group of people

प्रथम असे लोक

who are very passionate in their belief

ज्यांचा दृढ विश्वास आहे,

that the Indus script

की ही सिंधू लिपी

does not represent a language at all.

कोणतीही भाषा दर्शवत नाही.

These people believe that the symbols

ह्या लोकांचा विश्वास आहे की,

are very similar to the kind of symbols you find on traffic signs

ती चिन्हं वाहतूकीच्या दिव्यांवरच्या चिन्हांसारखी आहेत,

or the emblems you find on shields.

किंवा ढालींवरच्या प्रतीकांप्रमाणे आहेत.

There's a second group of people

आता लोकांचा दुसरा गट आहे

who believe that the Indus script represents an Indo-European language.

ज्यांची समजूत आहे की सिंधू लिपी ही एखादी जुनी इंडो-युरोपियन भाषा दर्शवते.

If you look at a map of India today,

आज जर भारताचा नकाशा पाहिला

you'll see that most of the languages spoken in North India

तर असं दिसेल की उत्तर-भारतात बोलल्या जाणार्‍या जवळपास सगळ्याच भाषा

belong to the Indo-European language family.

इंडो-युरोपियन भाषासमूहात अंतर्भूत होतात.

So some people believe that the Indus script

म्हणून काही लोकांच्या मते सिंधू लिपी

represents an ancient Indo-European language such as Sanskrit.

संस्कृत ह्या प्राचीन इंडो-युरोपियन भाषेचं प्रतिनिधित्व करते.

There's a last group of people

शेवटी लोकांचा तिसरा गट आहे,

who believe that the Indus people

ज्यांचा विश्वास आहे की सिंधू संस्कृतीतले लोक

were the ancestors of people living in South India today.

म्हणजे आजच्या दक्षिण भारतात राहणार्‍या लोकांचे पूर्वज होते.

These people believe that the Indus script

ह्या लोकांच्या मते सिंधू लिपी

represents an ancient form

एका प्राचीन

of the Dravidian language family,

द्रविड भाषासमूहाचा प्रकार असून

which is the language family spoken in much of South India today.

या समूहातल्या भाषा आज पूर्ण दक्षिण भारतात बोलल्या जातात.

And the proponents of this theory

आणि ह्या सिद्धांताचे पुरस्कर्ते बोट दाखवतात

point to that small pocket of Dravidian-speaking people in the North,

उत्तरेतल्या द्राविडी भाषा बोलणार्‍या एका छोट्या मानवसमूहाकडे

actually near Afghanistan,

प्रत्यक्षात अफगाणिस्तानच्या जवळ

and they say that perhaps, sometime in the past,

आणि म्हणतात की कदचित पूर्वी कधीतरी

Dravidian languages were spoken all over India

द्राविडी भाषा संपूर्ण भारतात बोलल्या जात असाव्या

and that this suggests

ह्याचाच अर्थ असा की,

that the Indus civilization is perhaps also Dravidian.

सिंधू संस्कृती हीसुद्धा द्राविडी असण्याची शक्यता आहे.

Which of these hypotheses can be true?

ह्यांतलं कोणतं गृहीतक खरं असेल?

We don't know, but perhaps if you deciphered the script,

आपल्याला माहित नाही, पण कदाचित ह्या लिपीचा अर्थ उकलून काढला,

you would be able to answer this question.

तर ह्या प्रश्नाचं उत्तर देता येईल.

But deciphering the script is a very challenging task.

परंतू ह्या लिपीचा अर्थ शोधून काढणं हे एक मोठं आव्हान आहे.

First, there's no Rosetta Stone.

सगळ्यात पहिलं, म्हणजे कोणताही 'रोझेटा स्टोन' उपलब्ध नाही.

I don't mean the software;

मी आताच्या संगणकप्रणालीबद्दल बोलत नाही

I mean an ancient artifact

तर माझ्या म्हणण्याचा अर्थ, अशी कोणतीही प्राचीन वस्तू नाही

that contains in the same text

जिच्यावर तोच मजकूर,

both a known text and an unknown text.

ज्ञात आणि अज्ञात स्वरूपात असेल.

We don't have such an artifact for the Indus script.

असं कोणतंही दस्तऐवज सिंधू लिपीत नाही.

And furthermore, we don't even know what language they spoke.

शिवाय, आपल्याला ते कोणती भाषा बोलत असावेत हे माहित नाही.

And to make matters even worse,

त्याहीशिवाय जणू काही सगळं अजून अवघड करण्यासाठी,

most of the text that we have are extremely short.

तो मजकूर अत्यंत मोजका आहे!

So as I showed you, they're usually found on these seals

मी तुम्हाला दाखवल्याप्रमाणे, हा साधारणतः शिक्क्यांवर सापडतो.

that are very, very tiny.

जे अतिशय छोट्या आकाराचे आहेत.

And so given these formidable obstacles,

म्हणूनच हे प्रचंड अडथळे बघितल्यावर,

one might wonder and worry

एखाद्याला आश्चर्य वाटेल आणि चिंता देखील

whether one will ever be able to decipher the Indus script.

की आपण ह्या लिपीचा अर्थ लावू शकणार आहोत का?

In the rest of my talk,

माझ्या उरलेल्या भाषणात,

I'd like to tell you about how I learned to stop worrying

मला हे सांगायला आवडेल की मी कसं काळजी करणं सोडून दिलं.

and love the challenge posed by the Indus script.

आणि सिंधू लिपीनं उभं केलेलं आव्हान कसं स्वीकारलं.

I've always been fascinated by the Indus script

मला सिंधू लिपीबद्दल नेहेमीच कुतूहल वाटत आलं आहे.

ever since I read about it in a middle school textbook.

मी शाळेत असताना अभ्यासाच्या पुस्तकामध्ये ह्याबद्द्ल वाचल्यापासून

And why was I fascinated?

आणि मी का एवढा भारावून गेलो?

Well it's the last major undeciphered script in the ancient world.

खरं म्हणजे, ही जगातली शेवटची अर्थ न उलगडलेली लिपी आहे.

My career path led me to become a computational neuroscientist,

माझ्या कारकीर्दीत मी एक संगणनात्मक मेंदूतज्ञ बनलो.

so in my day job,

म्हणूनच माझ्या दिवसातल्या कामात,

I create computer models of the brain

मी मेंदूचे संगणकीय नमूने तयार करतो

to try to understand how the brain makes predictions,

आणि समजण्याचा प्रयत्न करतो की मेंदू कसे अंदाज बांधत असेल.

how the brain makes decisions,

मेंदू कसा निर्णय घेत असेल.

how the brain learns and so on.

मेंदू कसा शिकत असेल आणि असंच काही.

But in 2007, my path crossed again with the Indus script.

पण २००७ मध्ये परत एकदा माझा मार्ग सिंधू लिपीला ओलांडू लागला.

That's when I was in India,

तेव्हा मी भारतात होतो

and I had the wonderful opportunity

आणि मला एक सुवर्णसंधी मिळाली

to meet with some Indian scientists

काही भारतीय शास्त्रज्ञांना भेटण्याची,

who were using computer models to try to analyze the script.

जे लिपीची उकल करण्यासाठी संगणकीय नमूने बनवून वापरत होते.

And so it was then that I realized

तेव्हा मला लक्षात आलं

there was an opportunity for me to collaborate with these scientists,

की, ह्या शास्त्रज्ञांबरोबर काम करणं ही माझ्यासाठी चांगली संधी आहे

and so I jumped at that opportunity.

आणि मी ती संधी ताबडतोब घेतली.

And I'd like to describe some of the results that we have found.

आणि त्यातल्याच काही निकालांबद्दल मला तुमच्याशी बोलायचं आहे.

Or better yet, let's all collectively decipher.

किंवा अजून चांगलं- एकत्रितरित्या उकल करूयात.

Are you ready?

तयार आहात?

The first thing that you need to do when you have an undeciphered script

माहित नसलेल्या लिपीची उकल करताना पहिली गोष्ट म्हणजे,

is try to figure out the direction of writing.

लिखाणाची दिशा शोधून काढण्याचा प्रयत्न करणं.

Here are two texts that contain some symbols on them.

इथे दोन संहिता आहेत ज्यांवर काही चिन्हं आहेत.

Can you tell me

तुम्ही सांगू शकाल,

if the direction of writing is right to left or left to right?

लेखनाची दिशा उजवीकडून डावीकडे आहे का डावीकडून उजवीकडे?

I'll give you a couple of seconds.

मी तुम्हाला एक-दोन सेकंद देतो.

Okay. Right to left, how many? Okay.

बर, 'उजवीकडून डावीकडे' म्हणणारे किती?

Okay. Left to right?

बर, आणि 'डावीकडून उजवीकडे' किती?

Oh, it's almost 50/50. Okay.

अरे, जवळजवळ अर्धे-अर्धे आहेत, ठीक आहे.

The answer is:

उत्तर आहे:

if you look at the left-hand side of the two texts,

जर संहितेच्या डाव्या बाजूला पाहिलं,

you'll notice that there's a cramping of signs,

तर असं दिसेल की तिथे चिन्हांची गीचमीड झाली आहे

and it seems like 4,000 years ago,

आणि असं वाटत आहे की जवळपास ४००० वर्षांपूर्वी

when the scribe was writing from right to left,

जेव्हा लेखक उजवीकडून डावीकडे लिहीत होता

they ran out of space.

तेव्हा त्याला जागा अपूरी पडली.

And so they had to cram the sign.

म्हणूनच त्याला गीचमीड करावी लागली.

One of the signs is also below the text on the top.

एक चिन्ह तर असंच वरच्या मजकूराखाली आहे.

This suggests the direction of writing

हे आपल्याला लेखनाची दिशा दाखवतं

was probably from right to left,

जी संभाव्यतः उजवीकडून डावीकडे होती.

and so that's one of the first things we know,

हीच आपल्याला माहित असणारी पहिली गोष्ट आहे.

that directionality is a very key aspect of linguistic scripts.

की लेखनाची दिशा हा भाषेच्या लिपीची महत्त्वाचा भाग आहे.

And the Indus script now has

सिंधू लिपीचा

this particular property.

हा असा गुणधर्म आहे.

What other properties of language does the script show?

भाषेचे कोणते गुणधर्म ही लिपी दाखवते?

Languages contain patterns.

भाषांमध्ये आकृतीबंध असतात.

If I give you the letter Q

जर मी तुम्हाला Q हे अक्षर दिलं तर

and ask you to predict the next letter, what do you think that would be?

आणि सांगितलं की त्यानंतरचं अक्षर कोणतं येईल हे अंदाजाने सांगा,तर तुमच्या मते कोणतं येईल?

Most of you said U, which is right.

बहुतांश लोक म्हणतील U आणि ते बरोबर असेल.

Now if I asked you to predict one more letter,

आता मी म्हटलं की, त्याही पुढचं अक्षर ओळखा,

what do you think that would be?

तर तुमच्या मते कोणतं येईल?

Now there's several thoughts. There's E. It could be I. It could be A,

आता बरीच उत्तरं आहेत. E असू शकतो किंवा A ही.

but certainly not B, C or D, right?

पण नक्कीच B,C किंवा D नाही, बरोबर?

The Indus script also exhibits similar kinds of patterns.

सिंधू लिपी सुद्धा अशाच प्रकारचे आकृतीबंध दर्शवते.

There's a lot of text that start with this diamond-shaped symbol.

असे अनेक मजकूर आहेत जे ह्या शंकरपाळीच्या आकाराच्या चिन्हांनी चालू होतात.

And this in turn tends to be followed

आणि बरेचदा ह्या चिन्हानंतर

by this quotation marks-like symbol.

हे संवादचिन्हासारखं चिन्ह दिसतं.

And this is very similar to a Q and U example.

हे आपण बघितलेल्या Q आणि U च्या उदाहरणासारखं आहे.

This symbol can in turn be followed

ह्या चिन्हानंतर मात्र

by these fish-like symbols and some other signs,

हे माश्यासारखं दिसणारं किंवा बाकी वेगळी चिन्हं येऊ शकतात.

but never by these other signs at the bottom.

पण ह्या तळाशी असलेली चिन्हं कधीच येत नाहीत.

And furthermore, there's some signs

याशिवाय, अशी काही चिन्हं आहेत,

that really prefer the end of texts,

जी नेहमी वाक्याच्या शेवटी वापरत असावेत,

such as this jar-shaped sign,

जसं की हे कुंभासारखं चिन्ह

and this sign, in fact, happens to be

आणि खरं तर हे चिन्ह

the most frequently occurring sign in the script.

ह्या लिपीतलं सर्वात जास्त वापरलं जाणारं चिन्ह आहे

Given such patterns, here was our idea.

हे सगळे आकृतीबंध पाहिल्यावर आम्हाला एक कल्पना सुचली.

The idea was to use a computer

कल्पना होती संगणक वापरण्याची,

to learn these patterns,

हे आकृतीबंध शिकून घेण्याची.

and so we gave the computer the existing texts.

म्हणून आम्ही संगणकाला अस्तित्वात असलेले हे सगळे मजकूर दिले

And the computer learned a statistical model

आणि संगणक एक संख्याशास्त्रोक्त नमुना शिकला

of which symbols tend to occur together

की कोणती चिन्हं नेहमी एकत्र येतात

and which symbols tend to follow each other.

आणि कोणती चिन्हं कोणत्या चिन्हांनंतर येतात.

Given the computer model,

संगणकानं बनवलेला हा नमुना

we can test the model by essentially quizzing it.

आपण त्यालाच प्रश्न विचारून तपासून पाहू शकतो.

So we could deliberately erase some symbols,

म्हणून आम्ही मुद्दामच काही चिन्हं पुसून टाकली,

and we can ask it to predict the missing symbols.

आणि ही गायब झालेली चिन्हं पुन्हा अंदाजानं ओळखायला सांगितली.

Here are some examples.

त्याची ही काही उदाहरणं आहेत.

You may regard this

तुम्ही ह्याला,

as perhaps the most ancient game

कदाचित सर्वात प्राचीन

of Wheel of Fortune.

नशीबाच्या चक्राचा खेळ म्हणाल.

What we found

आम्हाला समजलं की,

was that the computer was successful in 75 percent of the cases

संगणकानं वर्तवलेले अंदाज ७५% बरोबर होते,

in predicting the correct symbol.

पुढचं चिन्ह बरोबर ओळखण्यात.

In the rest of the cases,

इतर बाबतींतही

typically the second best guess or third best guess was the right answer.

संगणकाचं दुसरं किंवा तिसरं उत्तर बरोबर होतं.

There's also practical use

ह्या प्रक्रियेचा व्यवहारातही

for this particular procedure.

उपयोग आहे

There's a lot of these texts that are damaged.

असे खराब झालेले अनेक मजकूर आहेत.

Here's an example of one such text.

उदाहरणादखल हाच तो आहे

And we can use the computer model now to try to complete this text

ह्यावर आपण संगणकीय नमुना वापरून हा मजकूर पूर्ण करण्याचा प्रयत्न करून शकतो.

and make a best guess prediction.

एक चांगला तर्क लावून अंदाज बांधू शकतो.

Here's an example of a symbol that was predicted.

हे तर्क लावलेल्या चिन्हाचं एक उदाहरण आहे

And this could be really useful as we try to decipher the script

आणि लिपीची उकल करण्यासाठी हे अत्यंत उपयोगी ठरू शकतं

by generating more data that we can analyze.

जास्त माहिती संगणकीय पद्धतीनं उत्पन्न करून त्यावर विश्लेषण करणं.

Now here's one other thing you can do with the computer model.

संगणकीय नमुना अजून एका तर्‍हेनं वापरता येतो.

So imagine a monkey

तर अशी कल्पना करा की एक माकड

sitting at a keyboard.

संगणकाचा कळफलक वापरत आहे

I think you might get a random jumble of letters that looks like this.

मला वाटतं की त्यातून तुम्हाला एक अक्षरांचा एक चित्रविचित्र गुंता मिळेल, जो असा दिसेल

Such a random jumble of letters

हा अक्षरांचा एक चित्रविचित्र गुंता

is said to have a very high entropy.

'माहितीचा अतिविस्कळीतपणा' दर्शवतो.

This is a physics and information theory term.

ही भौतिकशास्त्र आणि माहितीशास्त्रातली संज्ञा आहे.

But just imagine it's a really random jumble of letters.

पण, कल्पना करा की खरंच हा अक्षरांचा एक चित्रविचित्र गुंताच आहे.

How many of you have ever spilled coffee on a keyboard?

आपल्यापैकी किती जणांनी कीबोर्डवर कॉफी सांडली आहे?

You might have encountered the stuck-key problem --

तुम्ही कीबोर्ड मध्ये कळ अडकून बसण्याची अडचण अनुभवली असेल.

so basically the same symbol being repeated over and over again.

ज्यात एकच चिन्ह वारंवार दाबलं जातं.

This kind of a sequence is said to have a very low entropy

अश्या चिन्हक्रमाला कमी विस्कळीतपणा असल्यांच म्हटलं जातं.

because there's no variation at all.

कारण त्यात (क्रमात) चिन्हांची विविधता अजिबात नसते.

Language, on the other hand, has an intermediate level of entropy;

उलटपक्षी, भाषेमध्ये मध्यम दर्जाचा विस्कळीतपणा असल्यांच म्हटलं जातं

it's neither too rigid,

कारण ती खूप कडकही नाही

nor is it too random.

आणि खूप अव्यवस्थितही नाही.

What about the Indus script?

सिंधू लिपीबाबत काय म्हणता येईल?

Here's a graph that plots the entropies of a whole bunch of sequences.

हा एक आलेख आहे ज्यात वेगवेगळ्या अनेक चिन्हक्रमांमध्ये असलेला 'विस्कळीतपणा' आलेखला आहे.

At the very top you find the uniformly random sequence,

ह्यात सर्वात वर दिसेल एकसारखी विविधता असणारा चिन्हक्रम,

which is a random jumble of letters --

जो अनियमित अक्षरांचा केवळ एक गुंता आहे.

and interestingly, we also find

ह्यात मनोरंजक म्हणजे आपल्याला अजून सापडतात,

the DNA sequence from the human genome and instrumental music.

ते म्हणजे DNA चा मानवी जनुकीय चिन्हक्रमातला क्रम आणि वाद्यसंगीतातला क्रम.

And both of these are very, very flexible,

हे दोन्हीही क्रम अतिशय लवचिक आहेत

which is why you find them in the very high range.

आणि म्हणूनच ते मोठ्या व्याप्तीमध्ये दिसतात.

At the lower end of the scale,

ह्या मोजपट्टीच्या खालच्या भागात

you find a rigid sequence, a sequence of all A's,

दिसतात ते न बदलणारे चिन्हक्रम, जसे A ह्या चिन्हाचा सलग क्रम

and you also find a computer program,

ह्यात संगणकाची आज्ञावलीही दिसते

in this case in the language Fortran,

ह्या ठिकाणी, Fortran भाषेतली

which obeys really strict rules.

जी आज्ञावली नियमांना अनुसरून आहे.

Linguistic scripts

भाषांमधल्या लिपी

occupy the middle range.

मधल्या फळीत दिसतात

Now what about the Indus script?

मग सिंधू लिपी कुठे दिसेल बरं?

We found that the Indus script

आम्हाला असं दिसून आलं,

actually falls within the range of the linguistic scripts.

की तीही इतर भाषांमधल्या लिपींबरोबरच्या व्याप्तीमध्ये दिसते.

When this result was first published,

जेव्हा हा निकाल पहिल्यांदा प्रकाशित केला गेला,

it was highly controversial.

तेव्हा तो वादग्रस्त ठरला.

There were people who raised a hue and cry,

काही लोकांनी वादंग माजवले

and these people were the ones who believed

आणि हेच ते लोक होते ज्यांचा ठाम विश्वास होता

that the Indus script does not represent language.

की सिंधू लिपी कोणतीही भाषा दाखवत नाही.

I even started to get some hate mail.

मला काही द्वेषात्मक इमेलही येणं चालू झालं.

My students said

माझे विद्यार्थी म्हणाले

that I should really seriously consider getting some protection.

की मी स्वतःच्या संरक्षणाचा गंभीरपणे विचार केला पाहिजे.

Who'd have thought

कोणाला कल्पना असेल की

that deciphering could be a dangerous profession?

प्राचीन लिपींची उकल करणं हा खूप भयानक व्यवसाय ठरेल?

What does this result really show?

हा निकाल नक्की काय दाखवतो?

It shows that the Indus script

हेच दाखवतो की, सिंधू लिपी

shares an important property of language.

भाषा असण्याचा गुणधर्म बाळगते.

So, as the old saying goes,

तर पूर्वीच्या एखाद्या म्हणीप्रमाणे,

if it looks like a linguistic script

जर ही एखाद्या भाषेच्या लिपी सारखी दिसत असेल,

and it acts like a linguistic script,

जर ही एखाद्या भाषेच्या लिपी सारखी काम करत असेल,

then perhaps we may have a linguistic script on our hands.

तर कदाचित खरंच आपल्या हातात भाषेची लिपी आहे!

What other evidence is there

अजून कोणता पुरावा असेल,

that the script could actually encode language?

जो ही लिपी भाषादर्शक आहे ह्याचा?

Well linguistic scripts can actually encode multiple languages.

खरंतर एका लिपीमधून वेगवेगळ्या भाषा डोकावू शकतात.

So for example, here's the same sentence written in English

उदाहरणार्थ, हे एकच वाक्य इंग्रजीमध्ये लिहिलं आहे

and the same sentence written in Dutch

आणि तेच डच भाषेत लिहिलं आहे

using the same letters of the alphabet.

तीच अक्षरं वापरून

If you don't know Dutch and you only know English

जर तुम्हाला डच भाषा येत नसेल आणि फक्त इंग्रजी येत असेल

and I give you some words in Dutch,

आणि समजा तुम्हाला काही डच शब्द दिले

you'll tell me that these words contain

तर तुम्ही म्हणाल ह्या शब्दांमध्ये

some very unusual patterns.

काही वेगळे आकृतीबंध आहेत.

Some things are not right,

ह्यातल्या काही गोष्टी बरोबर नाही

and you'll say these words are probably not English words.

आणि तुम्ही म्हणाल हे शब्द इंग्रजी नाहीत.

The same thing happens in the case of the Indus script.

सिंधू लिपीबद्दलही हीच गोष्ट होते

The computer found several texts --

संगणकाला अनेक मजकूर सापडले.

two of them are shown here --

त्यातले दोन इथे दाखवले आहेत

that have very unusual patterns.

ज्यांच्यामध्ये असे विचित्र आकृतीबंध आहेत.

So for example the first text:

उदाहरणार्थ, हा पहिला मजकूर

there's a doubling of this jar-shaped sign.

ज्यात हे कुंभासारखं चिन्ह दोनदा आलं आहे

This sign is the most frequently-occurring sign

हे चिन्ह वारंवार येणारं चिन्ह आहे

in the Indus script,

सिंधू लिपीत

and it's only in this text

आणि फक्त ह्याच मजकूरात

that it occurs as a doubling pair.

हे जोडीनं येतं

Why is that the case?

असं का असेल बरं?

We went back and looked at where these particular texts were found,

हा मजकूर जिथे सापडला तिथे जाउन आम्ही परत पाहिलं

and it turns out that they were found

आणि असं लक्षात आलं की जिथे हे मिळालं

very, very far away from the Indus Valley.

ती जागा सिंधू नदीच्या खोर्‍यापासून खूप खूप दूर आहे

They were found in present day Iraq and Iran.

हे मजकूर मिळाले आहेत आत्ताच्या इराक आणि इराण मध्ये

And why were they found there?

हे तिथे कसे बरं सापडले?

What I haven't told you is that

मी जी एक गोष्ट तुम्हाला सांगितली नाही

the Indus people were very, very enterprising.

ती अशी की हे सिंधू लोक खूप खूप धाडसी होते

They used to trade with people pretty far away from where they lived,

त्यांच्यापासून खूप दूर राहणार्‍या लोकांशी त्यांचा व्यापार चालू होता

and so in this case, they were traveling by sea

ह्या बाबतीत ते समुद्रामार्गे सफर करत असत

all the way to Mesopotamia, present-day Iraq.

अगदी मेसोपोटेमियापर्यंत, म्हणजे आजचे इराक.

And what seems to have happened here

इथे असं घडल्याचं दिसतंय की

is that the Indus traders, the merchants,

हे सिंधू व्यापारी आणि व्यावसायिक,

were using this script to write a foreign language.

ह्या लिपीचा उपयोग परकी भाषा लिहिण्यासाठी वापरत

It's just like our English and Dutch example.

अगदी आपल्या इंग्रजी आणि डच च्या उदाहरणासारखं

And that would explain why we have these strange patterns

आणि हेच त्या विचित्र आकृतीबंधांचं स्पष्टीकरण असू शकेल.

that are very different from the kinds of patterns you see in the text

जे इतर मजकूरांतल्या रचनांपेक्षा भिन्न आहेत.

that are found within the Indus Valley.

आणि सिंधू खोर्‍यात सापडले.

This suggests that the same script, the Indus script,

ह्यावरून असा निष्कर्ष निघू शकतो की तीच लिपी, सिंधू लिपी

could be used to write different languages.

वेगवेगळ्या भाषा लिहिण्यासाठी वापरात असावी.

The results we have so far seem to point to the conclusion

आत्तापर्यंतचे निकाल आपल्याला ह्या निष्कर्षाप्रत पोहोचवतात

that the Indus script probably does represent language.

की सिंधू लिपी खरोखरच भाषादर्शक असावी.

If it does represent language,

जर त्यातून एखादी भाषा खरोखरच दिसत असेल,

then how do we read the symbols?

तर त्यातली चिन्हं कशी वाचावी?

That's our next big challenge.

हे आपल्या समोरचं मोठं आव्हान आहे.

So you'll notice that many of the symbols

तर तुम्हाला लक्षात येईल की बरीच चिन्हं

look like pictures of humans, of insects,

माणसांच्या, कीटकांच्या चित्रांसारखी दिसतात.

of fishes, of birds.

किंवा माशांच्या, पक्ष्यांच्या चित्रांसारखी.

Most ancient scripts

प्राचीन लिपींपैकी बहुतांश

use the rebus principle,

चित्रलिपीचं तत्व वापरतात.

which is, using pictures to represent words.

म्हणजे, चित्रांचा उपयोग शब्दांसारखा करणं

So as an example, here's a word.

उदाहरणादाखल ही एक तलवार आहे

Can you write it using pictures?

तुम्ही हे चित्र वापरून लिहू शकाल?

I'll give you a couple seconds.

मी तुम्हांला दोन सेकंद देतो.

Got it?

जमलं?

Okay. Great.

अरे वा!

Here's my solution.

हे माझं उत्तर आहे

You could use the picture of a bee followed by a picture of a leaf --

तुम्ही एक मधमाशीचं चित्र (बी-इंग्रजी मध्ये) आणि एक पान (लीफ-इंग्रजी मध्ये) हे एकत्र करू शकतो

and that's "belief," right.

आणि त्याचा अर्थ 'बीलीफ'(विश्वास) असा होतो, बरोबर?

There could be other solutions.

ह्याची अनेक उत्तरं असू शकतात.

In the case of the Indus script,

सिंधू लिपीच्या बाबत

the problem is the reverse.

अडचण मात्र उलटी आहे

You have to figure out the sounds of each of these pictures

तुम्हाला शोधून काढावं लागेल की ह्या चित्रांचा आवाज कसा होतो

such that the entire sequence makes sense.

आणि त्यानुसार पूर्ण चित्रक्रमाचा काय अर्थ आहे

So this is just like a crossword puzzle,

तर हे अगदी शब्दकोड्यासारखंच आहे

except that this is the mother of all crossword puzzles

फरक एवढाच की ही 'सगळ्या शब्दकोड्यांची माता' आहे.

because the stakes are so high if you solve it.

कारण ते कोडं सोडवलं तर मिळणारं बक्षीस खूप मोठं आहे

My colleagues, Iravatham Mahadevan and Asko Parpola,

माझे सहकारी इरावतम महादेवन आणि अशोक पारपोला

have been making some headway on this particular problem.

हे ह्या समस्येचं उत्तर शोधण्यात प्रगती करत आहेत.

And I'd like to give you a quick example of Parpola's work.

आणि मला पारपोलाच्या कामाचं एक उदाहरण द्यावसं वाटतं

Here's a really short text.

हा एक खूपच छोटासा मजकूर आहे

It contains seven vertical strokes followed by this fish-like sign.

त्यात सात उभे फटकारे आणि त्यानंतर हे माश्यासारखं चिन्हं आहेत.

And I want to mention that these seals were used

आणि मला इथे नमूद करावसं वाटतं की ही चिन्हं

for stamping clay tags

मातीच्या खूणेच्या चिठ्ठीवर छापण्यासाठी वापरत असावेत.

that were attached to bundles of goods,

जे मालाच्या गठ्ठ्यांना बांधले जात असावेत

so it's quite likely that these tags, at least some of them,

म्हणून हे सहज शक्य आहे की त्यातल्या किमान एकावर तरी

contain names of merchants.

व्यापार्‍याचं नाव छापलेलं आहे

And it turns out that in India

आणि असं लक्षात येईल की भारतात

there's a long tradition

खूप मोठी परंपरा आहे

of names being based on horoscopes

व्यक्तीचं नाव पत्रिकेवरून ठेवण्याची

and star constellations present at the time of birth.

आणि जन्माच्या वेळी जे नक्षत्र आकाशात असेल त्यावरून

In Dravidian languages,

द्रविडी भाषांमध्ये

the word for fish is "meen"

माशाला 'मीन' म्हटलं जातं

which happens to sound just like the word for star.

आणि नेमका त्याच शब्दाचा ध्वनी 'तारा' हा शब्द म्हणल्यावर होतो तसाच होतो

And so seven stars

तर सात तारे

would stand for "elu meen,"

असं म्हणायचं असेल तर 'एलू मीन' म्हणता येईल.

which is the Dravidian word

जो द्राविडी भाषेत

for the Big Dipper star constellation.

'सप्तर्षी' नक्षत्रासाठी शब्द आहे

Similarly, there's another sequence of six stars,

ह्यासदृश अजून एक सहा तारकांचा समूह आहे

and that translates to "aru meen,"

ज्याचं भाषांतर 'अरू मीन' होऊ शकतं

which is the old Dravidian name

जुन्या द्राविडी भाषेत

for the star constellation Pleiades.

'कृत्तिका' नक्षत्राचं नाव आहे.

And finally, there's other combinations,

शिवाय ह्या चित्रांचे अजूनही काही क्रम आहेत

such as this fish sign with something that looks like a roof on top of it.

जसं की हे माश्यासारखं दिसणारं चिन्ह आणि त्यावर छप्पर असावं असं दिसणारं चिन्ह

And that could be translated into "mey meen,"

ह्याचं भाषांतर 'मेय मीन' असं होऊ शकतं.

which is the old Dravidian name for the planet Saturn.

जे 'शनी' ग्रहाचं प्राचीन द्राविडी भाषेतलं नाव आहे

So that was pretty exciting.

तर हे खूपच रोमांचक होतं.

It looks like we're getting somewhere.

असं दिसतंय की आपली प्रगती होत आहे

But does this prove

पण काय हा पुरावा म्हणून मानला जाईल,

that these seals contain Dravidian names

की ह्या शिक्क्यांवर द्राविडी नावं आहेत,

based on planets and star constellations?

जी ग्रह आणि नक्षत्रांवरून बेतली आहेत?

Well not yet.

तर, अजून नाही

So we have no way of validating

आपल्याकडे ही अशी निरीक्षणं पडताळून पाहण्याचा

these particular readings,

कोणताही मार्ग नाही

but if more and more of these readings start making sense,

पण जर अश्या अनेक निरीक्षणांचा अर्थ लागत गेला

and if longer and longer sequences

आणि अजून मोठे मोठे चिन्हक्रम बरोबर आहेत

appear to be correct,

असं दिसत गेलं

then we know that we are on the right track.

तर आपण बरोबर मार्गावर आहोत असं मानायला हरकत नाही

Today,

आज

we can write a word such as TED

आपण TED सारखा शब्द

in Egyptian hieroglyphics and in cuneiform script,

इजिप्शियन चित्रलिपी आणि क्यूनीफॉर्म लिपीमध्ये लिहू शकतो

because both of these were deciphered

कारण ह्या दोन्ही लिपींची उकल

in the 19th century.

१९ व्या शतकातच झाली होती

The decipherment of these two scripts

ह्या दोन्ही लिपींची उकल झाल्यामुळे

enabled these civilizations to speak to us again directly.

जणू काही त्या संस्कृती आपल्याशी थेट बोलू शकल्या

The Mayans

मय संस्कृतीतल्या लोकांनी

started speaking to us in the 20th century,

आपल्याशी २०व्या शतकात बोलणं सुरू केलं

but the Indus civilization remains silent.

पण सिंधू संस्कॄती अजूनही नि:शब्द आहे

Why should we care?

आपण ह्याची काळजी का करावी?

The Indus civilization does not belong

सिंधू संस्कृती फक्त

to just the South Indians or the North Indians

दक्षिण भारतीय किंवा उत्तर भारतीयांच्याच संस्कृतीचा

or the Pakistanis;

किंवा पाकिस्तानी लोकांच्या संस्कृतीचा भाग नसून,

it belongs to all of us.

आपल्या सगळ्यांची आहे.

These are our ancestors --

हे पूर्वज आहेत

yours and mine.

तुमचे आणि माझे

They were silenced

त्यांचा आवाज बंद झाला

by an unfortunate accident of history.

तो इतिहासातल्या एका दुर्दैवी अपघातानं

If we decipher the script,

जर आपण ती लिपी शोधून काढली

we would enable them to speak to us again.

तर आपण त्यांना परत बोलतं करू शकू

What would they tell us?

आणि आपल्याला ते काय सांगतील?

What would we find out about them? About us?

आपल्याला त्यांच्याबद्दल काय शोध लागतील? आणि आपल्याबद्दल?

I can't wait to find out.

मी ते जाणून घ्यायचं थांबू शकत नाही

Thank you.

धन्यवाद.

(Applause)

(टाळ्या)