Rajesh Rao: Computing a Rosetta Stone for the Indus script

1,206,714 views ・ 2011-06-28

TED


Vui lòng nhấp đúp vào phụ đề tiếng Anh bên dưới để phát video.

Translator: Hùng Đỗ Reviewer: Hien Lam
00:15
I'd like to begin with a thought experiment.
0
15260
3000
Tôi muốn bắt đầu bằng một ý tưởng
00:19
Imagine that it's 4,000 years into the future.
1
19260
3000
Hãy tưởng tượng 4000 năm sau này
00:22
Civilization as we know it
2
22260
2000
Nền văn minh của chúng ta
00:24
has ceased to exist --
3
24260
2000
đã không còn tồn tại
00:26
no books,
4
26260
2000
không còn những cuốn sách,
00:28
no electronic devices,
5
28260
3000
không còn những thiết bị điện
00:31
no Facebook or Twitter.
6
31260
3000
không Facebook hay Twitter
00:34
All knowledge of the English language and the English alphabet
7
34260
3000
Mọi hiểu biết về tiếng Anh
00:37
has been lost.
8
37260
2000
lẫn bảng chữ cái của nó đã biến mất.
00:39
Now imagine archeologists
9
39260
2000
Giờ hãy tưởng tượng về những nhà khảo cổ
00:41
digging through the rubble of one of our cities.
10
41260
2000
đào bới xuyên đống đổ vụn từ một trong những thành phố của chúng ta
00:43
What might they find?
11
43260
2000
Họ sẽ tìm thấy được những gì?
00:45
Well perhaps some rectangular pieces of plastic
12
45260
3000
Có lẽ là những miếng nhựa hình chữ nhật
00:48
with strange symbols on them.
13
48260
3000
với những kí hiệu lạ lẫm trên đó.
00:51
Perhaps some circular pieces of metal.
14
51260
3000
Có lẽ vài mảnh kim loại tròn.
00:54
Maybe some cylindrical containers
15
54260
2000
Có lẽ là vài vật chứa hình trụ
00:56
with some symbols on them.
16
56260
2000
với những kí hiệu trên đó.
00:58
And perhaps one archeologist becomes an instant celebrity
17
58260
3000
Có lẽ một nhà khảo cổ sẽ ngay lập tức nổi tiếng
01:01
when she discovers --
18
61260
2000
khi cô tìm ra
01:03
buried in the hills somewhere in North America --
19
63260
2000
chôn dưới những ngọn đồi đâu đó ở Bắc Mỹ
01:05
massive versions of these same symbols.
20
65260
3000
phiên bản lớn của những kí hiệu giống vậy.
01:10
Now let's ask ourselves,
21
70260
2000
Bây giờ, chúng ta hãy tự hỏi mình
01:12
what could such artifacts say about us
22
72260
3000
những di vật đấy có thể nói gì về chúng ta
01:15
to people 4,000 years into the future?
23
75260
3000
với những người của 4000 năm sau?
01:18
This is no hypothetical question.
24
78260
2000
Đây không phải là câu hỏi chỉ mang tính giả thuyết
01:20
In fact, this is exactly the kind of question we're faced with
25
80260
3000
Thực ra, đây chính là vấn đề mà chúng ta phải đối mặt
01:23
when we try to understand the Indus Valley civilization,
26
83260
3000
khi chúng ta cố gắng để tìm hiểu về nền văn minh thung lũng Indus
01:26
which existed 4,000 years ago.
27
86260
2000
tồn tại 4000 năm trước.
01:28
The Indus civilization was roughly contemporaneous
28
88260
3000
Nền văn minh Indus được phỏng đoán là cùng thời
01:31
with the much better known Egyptian and the Mesopotamian civilizations,
29
91260
3000
với những nền văn minh nổi tiếng khác như Ai Cập hay Lưỡng Hà
01:34
but it was actually much larger than either of these two civilizations.
30
94260
3000
nhưng nó thật ra còn lớn hơn bất kì một trong hai cái trên.
01:37
It occupied the area
31
97260
2000
Nó chiếm giữ một diện tích
01:39
of approximately one million square kilometers,
32
99260
2000
cỡ khoảng 1 triệu kilomet vuông
01:41
covering what is now Pakistan,
33
101260
2000
bao phủ Parkistan ngày nay,
01:43
Northwestern India
34
103260
2000
Tây bắc Ấn Độ
01:45
and parts of Afghanistan and Iran.
35
105260
2000
và một phần của Afghanistan và Iran.
01:47
Given that it was such a vast civilization,
36
107260
2000
Vì nó là một nền văn minh rộng lớn
01:49
you might expect to find really powerful rulers, kings,
37
109260
4000
bạn có lẽ nghĩ rằng nó có những người cai trị đầy mạnh mẽ, những vị vua chúa
01:53
and huge monuments glorifying these powerful kings.
38
113260
3000
và những lăng tẩm khổng lồ để tưởng niệm những ông vua quyền lực đó.
01:56
In fact,
39
116260
2000
Thực tế là
01:58
what archeologists have found is none of that.
40
118260
2000
những nhà khảo cổ không tìm thấy bất kì thứ gì như vậy.
02:00
They've found small objects such as these.
41
120260
3000
Họ đã tìm được những vật thể nhỏ như thế này.
02:03
Here's an example of one of these objects.
42
123260
3000
Đây là ví dụ cho một trong số chúng.
02:06
Well obviously this is a replica.
43
126260
2000
Đương nhiên, đây chỉ là một bản sao.
02:08
But who is this person?
44
128260
3000
Nhưng đây là ai?
02:11
A king? A god?
45
131260
2000
Một ông vua? Một vị thần?
02:13
A priest?
46
133260
2000
Một thầy tế?
02:15
Or perhaps an ordinary person
47
135260
2000
Hay chỉ là một người bình thường
02:17
like you or me?
48
137260
2000
như bạn và tôi?
02:19
We don't know.
49
139260
2000
Chúng ta không biết.
02:21
But the Indus people also left behind artifacts with writing on them.
50
141260
3000
Nhưng người Indus cũng đã để lại những hiện vật với chữ viết lên đó
02:24
Well no, not pieces of plastic,
51
144260
2000
Tất nhiên, Không phải những mảnh nhựa
02:26
but stone seals, copper tablets,
52
146260
3000
nhưng là những con dấu bằng đá, những miếng đồng
02:29
pottery and, surprisingly,
53
149260
2000
những món đồ gốm, và ngạc nhiên hơn
02:31
one large sign board,
54
151260
2000
một tấm bảng lớn
02:33
which was found buried near the gate of a city.
55
153260
2000
được chôn gần cổng của một thành phố.
02:35
Now we don't know if it says Hollywood,
56
155260
2000
Chúng ta giờ vẫn không biết nếu nó viết Hollywood
02:37
or even Bollywood for that matter.
57
157260
2000
hay thậm chí là Bollywood.
02:39
In fact, we don't even know
58
159260
2000
Sự thật là, chúng ta vẫn không biết được
02:41
what any of these objects say,
59
161260
2000
rằng những vật này nói lên điều gì,
02:43
and that's because the Indus script is undeciphered.
60
163260
3000
vì chữ viết của người Indus chưa được giải mã.
02:46
We don't know what any of these symbols mean.
61
166260
2000
Chúng ta vẫn không biết rằng những kí hiệu này mang ý nghĩa gì.
02:48
The symbols are most commonly found on seals.
62
168260
3000
Những kí hiệu thường thấy nhất trên những con dấu.
02:51
So you see up there one such object.
63
171260
2000
Bạn có thể thấy một cái tương tự như vậy
02:53
It's the square object with the unicorn-like animal on it.
64
173260
3000
Đó là một vật thế hình vuông với hình một con thú như là kì lân trên đấy.
02:56
Now that's a magnificent piece of art.
65
176260
2000
Đây là một mảnh nghệ thuật tuyệt tác.
02:58
So how big do you think that is?
66
178260
2000
Bạn nghĩ nó lớn cỡ nào?
03:00
Perhaps that big?
67
180260
2000
Lớn như thế này?
03:02
Or maybe that big?
68
182260
2000
Hay lớn như vậy?
03:04
Well let me show you.
69
184260
2000
Để tôi chỉ cho bạn.
03:07
Here's a replica of one such seal.
70
187260
3000
Dưới đây là bản sao của một con dấu như vậy.
03:10
It's only about one inch by one inch in size --
71
190260
2000
Nó chỉ có kích thước 1 inch vuôn --
03:12
pretty tiny.
72
192260
2000
khá là nhỏ.
03:14
So what were these used for?
73
194260
2000
Vậy chúng được dùng để làm gì?
03:16
We know that these were used for stamping clay tags
74
196260
3000
Chúng tôi biết rằng chúng được sử dụng để dập thẻ đất sét
03:19
that were attached to bundles of goods that were sent from one place to the other.
75
199260
3000
mà đã được gắn vào hàng hóa gửi đi từ nơi này sang nơi khác.
03:22
So you know those packing slips you get on your FedEx boxes?
76
202260
3000
Vì vậy, bạn có để ý những phiếu đóng gói bạn nhận được trên hộp FedEx của bạn?
03:25
These were used to make those kinds of packing slips.
77
205260
3000
Những vật này được sử dụng để làm những phiếu đóng gói.
03:28
You might wonder what these objects contain
78
208260
3000
Bạn có thể hiếu kỳ
03:31
in terms of their text.
79
211260
2000
ý nghĩa của những chữ viết là gì.
03:33
Perhaps they're the name of the sender
80
213260
2000
Có lẽ chúng là họ tên của người gửi
03:35
or some information about the goods
81
215260
2000
hoặc một số thông tin về hàng hóa
03:37
that are being sent from one place to the other -- we don't know.
82
217260
3000
đang được gửi từ nơi này sang nơi khác - chúng ta không biết.
03:40
We need to decipher the script to answer that question.
83
220260
2000
Chúng tôi cần phải giải mã các con chữ để trả lời câu hỏi đó.
03:42
Deciphering the script
84
222260
2000
Giải mã chữ viết
03:44
is not just an intellectual puzzle;
85
224260
2000
không chỉ là một câu đố trí tuệ,
03:46
it's actually become a question
86
226260
2000
nó thực sự trở thành một câu hỏi
03:48
that's become deeply intertwined
87
228260
2000
mà liên kết trực tiếp
03:50
with the politics and the cultural history of South Asia.
88
230260
3000
với nền chính trị và lịch sử văn hóa của Nam Á.
03:53
In fact, the script has become a battleground of sorts
89
233260
3000
Trong thực tế, chữ viết đã trở thành một bãi chiến trường
03:56
between three different groups of people.
90
236260
2000
giữa ba nhóm người khác nhau.
03:58
First, there's a group of people
91
238260
2000
Trước tiên, có một nhóm người
04:00
who are very passionate in their belief
92
240260
2000
tin tưởng vững chắc rằng
04:02
that the Indus script
93
242260
2000
rằng hệ thống chữ Indus
04:04
does not represent a language at all.
94
244260
2000
không đại diện cho một thứ ngôn ngữ.
04:06
These people believe that the symbols
95
246260
2000
Những người này tin rằng những biểu tượng
04:08
are very similar to the kind of symbols you find on traffic signs
96
248260
3000
rất giống với các loại biểu tượng mà bạn tìm thấy trên biển báo giao thông
04:11
or the emblems you find on shields.
97
251260
3000
hoặc các biểu tượng bạn tìm thấy trên những cái khiên.
04:14
There's a second group of people
98
254260
2000
Nhóm người thứ hai thì tin rằng
04:16
who believe that the Indus script represents an Indo-European language.
99
256260
3000
hệ thống chữ Indus đại diện cho một loại ngôn ngữ Ấn-Âu.
04:19
If you look at a map of India today,
100
259260
2000
Nếu bạn nhìn vào một bản đồ Ấn Độ ngày nay,
04:21
you'll see that most of the languages spoken in North India
101
261260
3000
bạn sẽ thấy rằng hầu hết các ngôn ngữ được nói ở Bắc Ấn Độ
04:24
belong to the Indo-European language family.
102
264260
3000
thuộc họ ngôn ngữ Ấn-Âu.
04:27
So some people believe that the Indus script
103
267260
2000
Vì vậy, một số người tin rằng hệ thống chữ Indus
04:29
represents an ancient Indo-European language such as Sanskrit.
104
269260
3000
đại diện cho một ngôn ngữ Ấn-Âu cổ như tiếng Phạn.
04:32
There's a last group of people
105
272260
2000
Còn nhóm người cuối cùng,
04:34
who believe that the Indus people
106
274260
3000
những người tin rằng người Indus
04:37
were the ancestors of people living in South India today.
107
277260
3000
là tổ tiên của người dân sống ở miền Nam Ấn Độ ngày nay.
04:40
These people believe that the Indus script
108
280260
2000
Những người này tin rằng hệ thống chữ Indus
04:42
represents an ancient form
109
282260
2000
đại diện cho một hình thức cổ xưa
04:44
of the Dravidian language family,
110
284260
2000
thuộc ngôn ngữ Dravidian,
04:46
which is the language family spoken in much of South India today.
111
286260
3000
là họ ngôn ngữ được sử dụng tại phần lớn miền Nam Ấn Độ ngày nay.
04:49
And the proponents of this theory
112
289260
2000
Và những người ủng hộ giả thuyết này
04:51
point to that small pocket of Dravidian-speaking people in the North,
113
291260
3000
chỉ ra rằng một nhóm nhỏ người nói tiếng Dravidian ở miền Bắc,
04:54
actually near Afghanistan,
114
294260
2000
thực sự gần Afghanistan,
04:56
and they say that perhaps, sometime in the past,
115
296260
3000
và họ nói rằng có lẽ, đã có lúc trong quá khứ
04:59
Dravidian languages were spoken all over India
116
299260
3000
Ngôn ngữ Dravidian được nói trên khắp Ấn Độ
05:02
and that this suggests
117
302260
2000
và rằng điều này cho thấy
05:04
that the Indus civilization is perhaps also Dravidian.
118
304260
3000
nền văn minh Indus có lẽ cũng chính là nền văn minh Dravidian.
05:07
Which of these hypotheses can be true?
119
307260
3000
Giả thuyết nào trong số chúng có thể là sự thật?
05:10
We don't know, but perhaps if you deciphered the script,
120
310260
2000
Chúng ta không biết, nhưng có lẽ nếu bạn giải mã được những con chữ
05:12
you would be able to answer this question.
121
312260
2000
bạn sẽ có thể trả lời cho câu hỏi này.
05:14
But deciphering the script is a very challenging task.
122
314260
2000
Nhưng giải mã chữ viết là một nhiệm vụ rất khó khăn.
05:16
First, there's no Rosetta Stone.
123
316260
2000
Trước nhất, ta không có Rosetta Stone.
05:18
I don't mean the software;
124
318260
2000
Tôi không nói tới một phần mềm
05:20
I mean an ancient artifact
125
320260
2000
Ý tôi là một tạo tác cổ đại
05:22
that contains in the same text
126
322260
2000
có chứa trong cùng một văn bản
05:24
both a known text and an unknown text.
127
324260
3000
vừa là văn bản đã biết vừa là một văn bản chưa rõ ràng.
05:27
We don't have such an artifact for the Indus script.
128
327260
3000
Chúng ta không có một cổ vật cho hệ thống chữ Indus.
05:30
And furthermore, we don't even know what language they spoke.
129
330260
3000
Và hơn nữa, chúng tôi thậm chí không biết họ nói ngôn ngữ gì.
05:33
And to make matters even worse,
130
333260
2000
Và làm cho vấn đề càng khó hơn,
05:35
most of the text that we have are extremely short.
131
335260
2000
hầu hết các chữ viết chúng ta có rất là ngắn.
05:37
So as I showed you, they're usually found on these seals
132
337260
2000
như tôi đã cho các bạn thấy , chúng thường được tìm thấy trên các con dấu
05:39
that are very, very tiny.
133
339260
2000
mà rất, rất nhỏ.
05:41
And so given these formidable obstacles,
134
341260
2000
Và trước những trờ ngại to lớn như vậy
05:43
one might wonder and worry
135
343260
2000
người ta có thể tự hỏi và lo lắng
05:45
whether one will ever be able to decipher the Indus script.
136
345260
3000
liệu ai sẽ có thể giải mã hệ thống chữ Indus.
05:48
In the rest of my talk,
137
348260
2000
Trong phần còn lại của bài nói chuyện,
05:50
I'd like to tell you about how I learned to stop worrying
138
350260
2000
tôi muốn kể cho các bạn về cách tôi đã học để ngừng lo lắng
05:52
and love the challenge posed by the Indus script.
139
352260
2000
và yêu thích thách thức đặt ra bởi hệ thống chữ Indus.
05:54
I've always been fascinated by the Indus script
140
354260
3000
Tôi luôn bị cuốn hút bởi chúng
05:57
ever since I read about it in a middle school textbook.
141
357260
2000
kể từ khi tôi đọc về nó trong một cuốn sách giáo khoa trung học.
05:59
And why was I fascinated?
142
359260
2000
Và tại sao tôi lại bị lôi cuốn?
06:01
Well it's the last major undeciphered script in the ancient world.
143
361260
4000
Vâng, vì đó là một đại ngôn ngữ cuối cùng chưa được giải mã trong thế giới cổ đại.
06:05
My career path led me to become a computational neuroscientist,
144
365260
3000
Con đường sự nghiệp của tôi đã dẫn tôi trở thành một nhà thần kinh học tính toán,
06:08
so in my day job,
145
368260
2000
trong công việc thường ngày của tôi,
06:10
I create computer models of the brain
146
370260
2000
tôi tạo ra mô hình máy tính của não
06:12
to try to understand how the brain makes predictions,
147
372260
3000
để cố gắng hiểu cách bộ não ra các dự đoán,
06:15
how the brain makes decisions,
148
375260
2000
cách thức bộ não đưa ra các quyết định,
06:17
how the brain learns and so on.
149
377260
2000
cách thức bộ não học và vân vân.
06:19
But in 2007, my path crossed again with the Indus script.
150
379260
3000
Nhưng vào năm 2007, con đường tôi đi một lần nữa đưa tôi đến hệ thống chữ Indus.
06:22
That's when I was in India,
151
382260
2000
Đó là khi tôi còn ở Ấn Độ,
06:24
and I had the wonderful opportunity
152
384260
2000
và tôi đã có cơ hội tuyệt vời
06:26
to meet with some Indian scientists
153
386260
2000
để gặp một số nhà khoa học Ấn Độ
06:28
who were using computer models to try to analyze the script.
154
388260
3000
những người đã sử dụng mô hình máy tính để cố gắng phân tích những đoạn văn.
06:31
And so it was then that I realized
155
391260
2000
Và do đó, đấy cũng là lúc tôi nhận ra
06:33
there was an opportunity for me to collaborate with these scientists,
156
393260
3000
đây là cơ hội cho tôi để cộng tác với các nhà khoa học,
06:36
and so I jumped at that opportunity.
157
396260
2000
và vì vậy tôi liền bắt lấy cơ hội đó.
06:38
And I'd like to describe some of the results that we have found.
158
398260
2000
Và tôi muốn mô tả một số kết quả mà chúng tôi đã được tìm thấy.
06:40
Or better yet, let's all collectively decipher.
159
400260
3000
Hoặc tốt hơn, tất cả chúng ta hãy cùng giải mã.
06:43
Are you ready?
160
403260
2000
Bạn đã sẵn sàng chưa?
06:45
The first thing that you need to do when you have an undeciphered script
161
405260
3000
Việc đầu tiên mà bạn cần làm khi bạn có một loại ngôn ngữ chưa được giải mã
06:48
is try to figure out the direction of writing.
162
408260
2000
là cố gắng tìm ra hướng của ngôn ngữ đó.
06:50
Here are two texts that contain some symbols on them.
163
410260
3000
Đây là hai văn bản có chứa một số biểu tượng trên chúng.
06:53
Can you tell me
164
413260
2000
Bạn có thể nói cho tôi
06:55
if the direction of writing is right to left or left to right?
165
415260
3000
chiều viết của văn bản là phải sang trái hoặc trái sang phải?
06:58
I'll give you a couple of seconds.
166
418260
3000
Tôi sẽ cho bạn một vài giây.
07:01
Okay. Right to left, how many? Okay.
167
421260
3000
Được. Phải sang trái, bao nhiêu người đồng ý? Đuợc.
07:04
Okay. Left to right?
168
424260
2000
Được. Trái sang phải?
07:06
Oh, it's almost 50/50. Okay.
169
426260
2000
Ồ, gần như là 50/50. Đuợc.
07:08
The answer is:
170
428260
2000
Câu trả lời là:
07:10
if you look at the left-hand side of the two texts,
171
430260
2000
nếu bạn nhìn vào phía bên trái của hai văn bản,
07:12
you'll notice that there's a cramping of signs,
172
432260
3000
bạn sẽ nhận thấy rằng có một dấu hiệu của sự dồn chữ
07:15
and it seems like 4,000 years ago,
173
435260
2000
và nó có vẻ như 4.000 năm trước đây,
07:17
when the scribe was writing from right to left,
174
437260
2000
khi người ghi chép viết từ phải sang trái,
07:19
they ran out of space.
175
439260
2000
họ thiếu chỗ để viết
07:21
And so they had to cram the sign.
176
441260
2000
Và vì vậy họ đã phải nhồi nhét những dấu hiệu.
07:23
One of the signs is also below the text on the top.
177
443260
2000
một dấu hiệu khác là dưới dòng chữ trên đầu trang.
07:25
This suggests the direction of writing
178
445260
2000
Điều này cho thấy hướng viết
07:27
was probably from right to left,
179
447260
2000
có lẽ là từ phải sang trái,
07:29
and so that's one of the first things we know,
180
449260
2000
và vì vậy, đó là một trong những điều đầu tiên chúng ta đã biết,
07:31
that directionality is a very key aspect of linguistic scripts.
181
451260
3000
hướng viết là một khía cạnh rất quan trọng của ngôn ngữ.
07:34
And the Indus script now has
182
454260
2000
Và hệ thống chữ Indus có
07:36
this particular property.
183
456260
2000
tính chất đặc biệt này
07:38
What other properties of language does the script show?
184
458260
2000
Văn bản này còn cho ta thấy những tính chất nào khác của ngôn ngữ?
07:40
Languages contain patterns.
185
460260
2000
Ngôn ngữ chứa các kiểu mẫu.
07:42
If I give you the letter Q
186
462260
2000
Nếu tôi cho bạn chữ Q
07:44
and ask you to predict the next letter, what do you think that would be?
187
464260
3000
và yêu cầu bạn dự đoán các chữ cái tiếp theo, bạn nghĩ rằng sẽ là chữ cái gì?
07:47
Most of you said U, which is right.
188
467260
2000
Hầu hết các bạn nói U, đúng.
07:49
Now if I asked you to predict one more letter,
189
469260
2000
Bây giờ nếu tôi hỏi bạn dự đoán một chữ cái nữa,
07:51
what do you think that would be?
190
471260
2000
bạn nghĩ nó sẽ là gì?
07:53
Now there's several thoughts. There's E. It could be I. It could be A,
191
473260
3000
Chúng ta có vài ý tưởng. E, cũng có thể là I. Nó cũng có thể là A,
07:56
but certainly not B, C or D, right?
192
476260
3000
nhưng chắc chắn không phải B, C hoặc D, phải không?
07:59
The Indus script also exhibits similar kinds of patterns.
193
479260
3000
Hệ thống chữ Indus cũng cho thấy các mẫu tương tự.
08:02
There's a lot of text that start with this diamond-shaped symbol.
194
482260
3000
Có rất nhiều các văn bản bắt đầu với biểu tượng hình kim cương này.
08:05
And this in turn tends to be followed
195
485260
2000
Và theo sau lần lượt thường là
08:07
by this quotation marks-like symbol.
196
487260
2000
bằng biểu tượng giống như dấu ngoặc kép này.
08:09
And this is very similar to a Q and U example.
197
489260
2000
Và tương tự như ví dụ với chữ Q và U.
08:11
This symbol can in turn be followed
198
491260
2000
Theo sau biểu tượng này lần lượt có thể là
08:13
by these fish-like symbols and some other signs,
199
493260
3000
các biểu tượng như hình cá và một số biểu tượng khác,
08:16
but never by these other signs at the bottom.
200
496260
2000
nhưng không bao giờ bằng những dấu hiệu ở phía dưới.
08:18
And furthermore, there's some signs
201
498260
2000
Và hơn nữa, có một số dấu hiệu
08:20
that really prefer the end of texts,
202
500260
2000
thường nằm ở kết thúc văn bản,
08:22
such as this jar-shaped sign,
203
502260
2000
chẳng hạn như kí tự có hình chiếc hũ này
08:24
and this sign, in fact, happens to be
204
504260
2000
và kí tự này, trên thực tế, là
08:26
the most frequently occurring sign in the script.
205
506260
2000
kí tự thường gặp nhất trong các đoạn văn.
08:28
Given such patterns, here was our idea.
206
508260
3000
Với mô hình như vậy, đây là ý kiến của chúng tôi.
08:31
The idea was to use a computer
207
511260
2000
Ý kiến ở đây là sử dụng một máy tính
08:33
to learn these patterns,
208
513260
2000
để tìm hiểu những mô hình,
08:35
and so we gave the computer the existing texts.
209
515260
3000
và vì vậy chúng tôi đã cho máy tính các đoạn văn đã tìm được.
08:38
And the computer learned a statistical model
210
518260
2000
Và các máy tính đã học được một mô hình thống kê
08:40
of which symbols tend to occur together
211
520260
2000
trong đó các ký hiệu có xu hướng xuất hiện cùng nhau
08:42
and which symbols tend to follow each other.
212
522260
2000
và biểu tượng mà có xu hướng đi theo nhau.
08:44
Given the computer model,
213
524260
2000
Theo mô hình của máy tính,
08:46
we can test the model by essentially quizzing it.
214
526260
3000
chúng ta đánh giá mô hình bằng khảo sát bản chất của chúng
08:49
So we could deliberately erase some symbols,
215
529260
2000
Vì vậy, chúng tôi cố ý xóa một số ký hiệu,
08:51
and we can ask it to predict the missing symbols.
216
531260
3000
và chúng tôi có thể yêu cầu nó dự đoán những biểu tượng đã bị xóa
08:54
Here are some examples.
217
534260
3000
Dưới đây là một số ví dụ.
09:00
You may regard this
218
540260
2000
Bạn có thể xem đây
09:02
as perhaps the most ancient game
219
542260
2000
có lẽ như môt trò chơi cố nhất
09:04
of Wheel of Fortune.
220
544260
3000
của "Bánh Xe Vận Mệnh."
09:08
What we found
221
548260
2000
Chúng tôi tìm thấy
09:10
was that the computer was successful in 75 percent of the cases
222
550260
2000
các máy tính đã thành công trong 75 phần trăm các trường hợp
09:12
in predicting the correct symbol.
223
552260
2000
trong việc dự đoán các biểu tượng chính xác.
09:14
In the rest of the cases,
224
554260
2000
Trong các trường hợp còn lại,
09:16
typically the second best guess or third best guess was the right answer.
225
556260
3000
thường thì dự đoán chính xác nằm ở lần thứ hai hay ba.
09:19
There's also practical use
226
559260
2000
Ngoài ra còn có ứng dụng thực tế
09:21
for this particular procedure.
227
561260
2000
cho quy trình đặc biệt này.
09:23
There's a lot of these texts that are damaged.
228
563260
2000
Có rất nhiều những văn bản bị hư hỏng.
09:25
Here's an example of one such text.
229
565260
2000
Dưới đây là một ví dụ về một văn bản như vậy.
09:27
And we can use the computer model now to try to complete this text
230
567260
3000
Và chúng ta có thể sử dụng mô hình máy tính hiện nay để cố gắng hoàn thành văn bản này
09:30
and make a best guess prediction.
231
570260
2000
và thực hiện một dự đoán tốt nhất.
09:32
Here's an example of a symbol that was predicted.
232
572260
3000
Dưới đây là một ví dụ về một biểu tượng mà đã được dự đoán.
09:35
And this could be really useful as we try to decipher the script
233
575260
2000
Và điều này có thể thực sự hữu ích khi chúng tôi cố gắng giải mã các văn bản
09:37
by generating more data that we can analyze.
234
577260
3000
bằng cách tạo ra nhiều dữ liệu mà chúng tôi có thể phân tích.
09:40
Now here's one other thing you can do with the computer model.
235
580260
3000
Bây giờ đây là một điều khác bạn có thể làm với các mô hình máy tính.
09:43
So imagine a monkey
236
583260
2000
Hãy tưởng tượng một con khỉ
09:45
sitting at a keyboard.
237
585260
2000
ngồi ở trước bàn phím.
09:47
I think you might get a random jumble of letters that looks like this.
238
587260
3000
Tôi nghĩ rằng bạn có thể nhận được một mớ chữ cái lộn xộn ngẫu nhiên trông như thế này.
09:50
Such a random jumble of letters
239
590260
2000
Mớ trộn lộn ngẫu nhiên như thế của các chữ cái
09:52
is said to have a very high entropy.
240
592260
2000
có mức độ ngẫu nhiên (entropy) cao.
09:54
This is a physics and information theory term.
241
594260
2000
Đây là một thuật ngữ lý thuyết vật lý và thông tin.
09:56
But just imagine it's a really random jumble of letters.
242
596260
3000
Nhưng chỉ cần tưởng tượng đó là một mớ chữ cái lẫn lộn ngẫu nhiên.
09:59
How many of you have ever spilled coffee on a keyboard?
243
599260
4000
Bao nhiêu người trong các bạn đã đổ cà phê lên bàn phím?
10:03
You might have encountered the stuck-key problem --
244
603260
2000
Bạn có thể dính phải việc kẹt phím
10:05
so basically the same symbol being repeated over and over again.
245
605260
3000
vì vậy một biểu tượng được lặp đi lặp lại nhiều lần.
10:08
This kind of a sequence is said to have a very low entropy
246
608260
3000
Kiểu trình tự này được cho là có mức độ ngẫu nhiên (entropy) rất thấp
10:11
because there's no variation at all.
247
611260
2000
bởi vì không có sự thay đổi nào cả.
10:13
Language, on the other hand, has an intermediate level of entropy;
248
613260
3000
Ngôn ngữ, mặt khác, có độ ngẫu nhiên trung bình;
10:16
it's neither too rigid,
249
616260
2000
nó không phải quá cứng nhắc,
10:18
nor is it too random.
250
618260
2000
cũng không quá ngẫu nhiên.
10:20
What about the Indus script?
251
620260
2000
Còn hệ thống chữ Indus thì sao?
10:22
Here's a graph that plots the entropies of a whole bunch of sequences.
252
622260
4000
Dưới đây là một biểu đồ hiển thị mức độ hỗn loạn của một nhóm
10:26
At the very top you find the uniformly random sequence,
253
626260
2000
Bạn có thể thấy ở cao nhất là những chuỗi thống nhất ngẫu nhiên,
10:28
which is a random jumble of letters --
254
628260
2000
đó là một mớ lộn xộn ngẫu nhiên của các chữ cái,
10:30
and interestingly, we also find
255
630260
2000
và hay nữa, chúng tôi cũng tìm thấy
10:32
the DNA sequence from the human genome and instrumental music.
256
632260
3000
trình tự DNA trong hệ gen của con người và nhạc cụ.
10:35
And both of these are very, very flexible,
257
635260
2000
Và cả hai đều rất, rất linh hoạt,
10:37
which is why you find them in the very high range.
258
637260
2000
đó là lý do tại sao bạn tìm thấy chúng trong phạm vi rất rộng.
10:39
At the lower end of the scale,
259
639260
2000
Vào cuối thấp của quy mô,
10:41
you find a rigid sequence, a sequence of all A's,
260
641260
2000
bạn tìm thấy một chuỗi cứng nhắc, một chuỗi toàn điểm A,
10:43
and you also find a computer program,
261
643260
2000
và bạn cũng tìm thấy một chương trình máy tính,
10:45
in this case in the language Fortran,
262
645260
2000
trong trường hợp này bằng ngôn ngữ Fortran,
10:47
which obeys really strict rules.
263
647260
2000
mà tuân theo quy tắc thực sự nghiêm ngặt.
10:49
Linguistic scripts
264
649260
2000
Văn bản ngôn ngữ
10:51
occupy the middle range.
265
651260
2000
nằm ở khoảng giữa.
10:53
Now what about the Indus script?
266
653260
2000
Còn hệ thống chữ Indus thì sao?
10:55
We found that the Indus script
267
655260
2000
Chúng tôi thấy rằng hệ thống chữ Indus
10:57
actually falls within the range of the linguistic scripts.
268
657260
2000
thực sự nằm trong phạm vi của các văn bản.
10:59
When this result was first published,
269
659260
2000
Khi kết quả này được công bố đầu tiên,
11:01
it was highly controversial.
270
661260
3000
nó đã gây nhiều tranh cãi.
11:04
There were people who raised a hue and cry,
271
664260
3000
Có những người kêu la phản đối,
11:07
and these people were the ones who believed
272
667260
2000
và những người này là những người tin tưởng
11:09
that the Indus script does not represent language.
273
669260
3000
rằng hệ thống chữ Indus không đại diện cho ngôn ngữ.
11:12
I even started to get some hate mail.
274
672260
2000
Tôi thậm chí bắt đầu nhận được những lá thư căm ghét
11:14
My students said
275
674260
2000
Học sinh của tôi nói
11:16
that I should really seriously consider getting some protection.
276
676260
3000
rằng tôi nên thực sự nghiêm túc xem xét việc phòng thân.
11:19
Who'd have thought
277
679260
2000
Ai có thể nghĩ
11:21
that deciphering could be a dangerous profession?
278
681260
2000
giải mã có thể là một nghề nguy hiểm không?
11:23
What does this result really show?
279
683260
2000
Kết quả này đã cho thấy những điều gì?
11:25
It shows that the Indus script
280
685260
2000
Nó cho thấy rằng hệ thống chữ Indus
11:27
shares an important property of language.
281
687260
2000
chia sẻ một tính chất quan trọng của ngôn ngữ.
11:29
So, as the old saying goes,
282
689260
2000
Vì vậy, như câu nói xưa,
11:31
if it looks like a linguistic script
283
691260
2000
nếu nó trông giống như một hệ thống ngôn ngữ
11:33
and it acts like a linguistic script,
284
693260
2000
và nó hoạt động như một hệ thống ngôn ngữ
11:35
then perhaps we may have a linguistic script on our hands.
285
695260
3000
thì có lẽ chúng ta có thể có một hệ thống ngôn ngữ trong tay.
11:38
What other evidence is there
286
698260
2000
Có bằng chứng nào khác
11:40
that the script could actually encode language?
287
700260
2000
chữ viết liệu có thể mã hóa được ngôn ngữ?
11:42
Well linguistic scripts can actually encode multiple languages.
288
702260
3000
Vâng chữ viết thực sự có thể mã hóa nhiều ngôn ngữ.
11:45
So for example, here's the same sentence written in English
289
705260
3000
Vì vậy, ví dụ, đây là một câu viết bằng tiếng Anh
11:48
and the same sentence written in Dutch
290
708260
2000
và cùng một câu được viết bằng tiếng Hà Lan
11:50
using the same letters of the alphabet.
291
710260
2000
sử dụng các chữ cái tương tự của bảng chữ cái.
11:52
If you don't know Dutch and you only know English
292
712260
3000
Nếu bạn không biết tiếng Hà Lan và bạn chỉ biết tiếng Anh
11:55
and I give you some words in Dutch,
293
715260
2000
và tôi đưa cho bạn một số từ bằng tiếng Hà Lan,
11:57
you'll tell me that these words contain
294
717260
2000
bạn sẽ cho tôi biết rằng những từ này chứa
11:59
some very unusual patterns.
295
719260
2000
một số mẫu rất bất bình thường.
12:01
Some things are not right,
296
721260
2000
Một số chữ có vẻ không đúng,
12:03
and you'll say these words are probably not English words.
297
723260
3000
và bạn sẽ nói những từ này có lẽ không phải từ tiếng Anh.
12:06
The same thing happens in the case of the Indus script.
298
726260
2000
Điều tương tự cũng xảy ra trong trường hợp của hệ thống chữ Indus.
12:08
The computer found several texts --
299
728260
2000
Máy tính đã tìm thấy một số văn bản
12:10
two of them are shown here --
300
730260
2000
đây là hai trong số chúng,
12:12
that have very unusual patterns.
301
732260
2000
có cấu trúc rất không bình thường.
12:14
So for example the first text:
302
734260
2000
Ví dụ như mẫu đầu tiên
12:16
there's a doubling of this jar-shaped sign.
303
736260
3000
có tới hai kí hiệu hình cái hũ
12:19
This sign is the most frequently-occurring sign
304
739260
2000
Đây là dấu hiệu thường được bắt gặp nhất
12:21
in the Indus script,
305
741260
2000
trong những văn bản tiếng Indus,
12:23
and it's only in this text
306
743260
2000
và nó chỉ có trong văn bản này
12:25
that it occurs as a doubling pair.
307
745260
2000
mà có tới hai cái cùng lúc
12:27
Why is that the case?
308
747260
2000
Tại sao lại có trường hợp như vậy?
12:29
We went back and looked at where these particular texts were found,
309
749260
3000
Chúng tôi đã đi lại và tìm nơi mà các văn bản cụ thể đã được tìm thấy
12:32
and it turns out that they were found
310
752260
2000
và hóa ra chúng đã được tìm thấy
12:34
very, very far away from the Indus Valley.
311
754260
2000
rất, rất xa từ thung lũng Indus.
12:36
They were found in present day Iraq and Iran.
312
756260
3000
Chúng đã được tìm thấy ở Iraq ngày nay và Iran.
12:39
And why were they found there?
313
759260
2000
Và tại sao chúng lại được tìm thấy ở đó?
12:41
What I haven't told you is that
314
761260
2000
Những gì tôi đã chưa nói với bạn là
12:43
the Indus people were very, very enterprising.
315
763260
2000
người Indus đã rất, rất khéo kinh doanh
12:45
They used to trade with people pretty far away from where they lived,
316
765260
3000
Họ đã từng giao dịch với những người khá xa nơi họ sống,
12:48
and so in this case, they were traveling by sea
317
768260
3000
và do đó, trong trường hợp này, họ đã đi bằng đường biển
12:51
all the way to Mesopotamia, present-day Iraq.
318
771260
3000
lên tới tận Lưỡng Hà, Iraq ngày nay.
12:54
And what seems to have happened here
319
774260
2000
Và những gì có vẻ như đã xảy ra ở đây
12:56
is that the Indus traders, the merchants,
320
776260
3000
là các thương gia Indus, các thương gia,
12:59
were using this script to write a foreign language.
321
779260
3000
đã sử dụng chữ viết này để viết một ngôn ngữ nước ngoài.
13:02
It's just like our English and Dutch example.
322
782260
2000
Nó giống như ví dụ về tiếng Anh và Hà Lan.
13:04
And that would explain why we have these strange patterns
323
784260
2000
Và đó sẽ giải thích tại sao chúng ta có những mô hình kỳ lạ
13:06
that are very different from the kinds of patterns you see in the text
324
786260
3000
mà chúng khác xa với loại chữ viết được tìm thấy
13:09
that are found within the Indus Valley.
325
789260
3000
nơi thung lũng Indus.
13:12
This suggests that the same script, the Indus script,
326
792260
2000
Điều này gợi nên ý nghĩ rằng, chữ viểt Indus
13:14
could be used to write different languages.
327
794260
3000
có thể đã được sử dụng để viểt nhiều thứ ngôn ngữ khác nhau.
13:17
The results we have so far seem to point to the conclusion
328
797260
3000
Kết quả chúng ta đã có dường như chỉ đến kết luận
13:20
that the Indus script probably does represent language.
329
800260
3000
rằng hệ thống chữ Indus có thể đại diện cho ngôn ngữ.
13:23
If it does represent language,
330
803260
2000
Nếu nó đại diện cho ngôn ngữ,
13:25
then how do we read the symbols?
331
805260
2000
làm thế nào để chúng ta đọc các biểu tượng?
13:27
That's our next big challenge.
332
807260
2000
Đó là thách thức lớn tiếp theo của chúng tôi.
13:29
So you'll notice that many of the symbols
333
809260
2000
Bạn có thể để ý thấy nhiều kí hiệu
13:31
look like pictures of humans, of insects,
334
811260
2000
trông giống như hình ảnh của con người, của các loài côn trùng,
13:33
of fishes, of birds.
335
813260
3000
của các loài cá, các loài chim.
13:36
Most ancient scripts
336
816260
2000
Hầu hết các chữ viết cổ xưa
13:38
use the rebus principle,
337
818260
2000
sử dụng các nguyên tắc đố tên,
13:40
which is, using pictures to represent words.
338
820260
3000
đó là, sử dụng hình ảnh đại diện cho các từ.
13:43
So as an example, here's a word.
339
823260
3000
ví dụ, đây là một từ.
13:46
Can you write it using pictures?
340
826260
2000
Bạn có thể viết nó bằng cách sử dụng hình ảnh không?
13:48
I'll give you a couple seconds.
341
828260
2000
Tôi sẽ cho bạn một vài giây.
13:50
Got it?
342
830260
2000
Xong chưa?
13:52
Okay. Great.
343
832260
2000
Được rồi, tốt
13:54
Here's my solution.
344
834260
2000
Đây là đáp án của tôi
13:56
You could use the picture of a bee followed by a picture of a leaf --
345
836260
2000
Bạn có thể sử dụng hình ảnh của một con ong theo sau là một ảnh của một chiếc lá -
13:58
and that's "belief," right.
346
838260
2000
và đó là "niềm tin", bên phải.
14:00
There could be other solutions.
347
840260
2000
Có thể có các giải pháp khác.
14:02
In the case of the Indus script,
348
842260
2000
Trong trường hợp của hệ thống chữ Indus,
14:04
the problem is the reverse.
349
844260
2000
vấn đề là ngược lại.
14:06
You have to figure out the sounds of each of these pictures
350
846260
3000
Bạn phải tìm ra các âm thanh của mỗi hình ảnh
14:09
such that the entire sequence makes sense.
351
849260
2000
như vậy toàn bộ chuỗi mới có ý nghĩa.
14:11
So this is just like a crossword puzzle,
352
851260
3000
Vì vậy, đây là giống như một trò đố ô chữ,
14:14
except that this is the mother of all crossword puzzles
353
854260
3000
ngoại trừ việc này như là mẹ của tất cả các trò đố ô chữ
14:17
because the stakes are so high if you solve it.
354
857260
4000
bởi vì hậu quả rất cao nếu ta giải mã nó.
14:21
My colleagues, Iravatham Mahadevan and Asko Parpola,
355
861260
3000
Đồng nghiệp của tôi, Iravatham Mahadevan và Asko Parpola,
14:24
have been making some headway on this particular problem.
356
864260
2000
đã có một số cải tiến cụ thể về vấn đề này
14:26
And I'd like to give you a quick example of Parpola's work.
357
866260
2000
tôi muốn cung cấp cho bạn một ví dụ nhanh về công việc của Parpola
14:28
Here's a really short text.
358
868260
2000
Dưới đây là một đoạn thực sự ngắn.
14:30
It contains seven vertical strokes followed by this fish-like sign.
359
870260
3000
Nó chứa bảy nét thẳng đứng tiếp theo là dấu hiệu giống cá này.
14:33
And I want to mention that these seals were used
360
873260
2000
Và tôi muốn đề cập rằng con dấu này đã được sử dụng
14:35
for stamping clay tags
361
875260
2000
cho dập thẻ đất sét
14:37
that were attached to bundles of goods,
362
877260
2000
mà đã được gắn vào bó của hàng hóa,
14:39
so it's quite likely that these tags, at least some of them,
363
879260
3000
vì vậy nó rất có thể là những thẻ này, ít nhất là một số trong số chúng.
14:42
contain names of merchants.
364
882260
2000
chứa tên của thương gia.
14:44
And it turns out that in India
365
884260
2000
Và hóa ra rằng ở Ấn Độ
14:46
there's a long tradition
366
886260
2000
có một truyền thống lâu đời
14:48
of names being based on horoscopes
367
888260
2000
tên được dựa trên lá số tử vi
14:50
and star constellations present at the time of birth.
368
890260
3000
và chòm sao có mặt tại thời điểm sinh.
14:53
In Dravidian languages,
369
893260
2000
Trong các ngôn ngữ Dravidian,
14:55
the word for fish is "meen"
370
895260
2000
từ cho cá là "meen"
14:57
which happens to sound just like the word for star.
371
897260
3000
điều cũng xảy ra với từ ngữ cho chữ sao
15:00
And so seven stars
372
900260
2000
Và như vậy bảy ngôi sao
15:02
would stand for "elu meen,"
373
902260
2000
sẽ có nghĩa là "elu meen,"
15:04
which is the Dravidian word
374
904260
2000
đó là từ Dravidian
15:06
for the Big Dipper star constellation.
375
906260
2000
cho chòm Bắc Đẩu.
15:08
Similarly, there's another sequence of six stars,
376
908260
3000
Tương tự như vậy, có một chuỗi sáu sao,
15:11
and that translates to "aru meen,"
377
911260
2000
và dịch thành "aru meen,"
15:13
which is the old Dravidian name
378
913260
2000
đó là tên Dravidian cũ
15:15
for the star constellation Pleiades.
379
915260
2000
cho chòm sao Tua Rua (Pleiades).
15:17
And finally, there's other combinations,
380
917260
3000
Và cuối cùng, có những kết hợp khác,
15:20
such as this fish sign with something that looks like a roof on top of it.
381
920260
3000
chẳng hạn như kí hiệu này như hình con cá với mái nhà trên đỉnh đầu.
15:23
And that could be translated into "mey meen,"
382
923260
3000
Và đó có thể được dịch thành "mey meen,"
15:26
which is the old Dravidian name for the planet Saturn.
383
926260
3000
đó là tên Dravidian cũ cho sao Thổ.
15:29
So that was pretty exciting.
384
929260
2000
Vì vậy, đó là khá thú vị.
15:31
It looks like we're getting somewhere.
385
931260
2000
Có vẻ như chúng ta đang đi tới đâu đó.
15:33
But does this prove
386
933260
2000
Nhưng liệu điều này chứng minh
15:35
that these seals contain Dravidian names
387
935260
2000
rằng con dấu này chứa tên Dravidian
15:37
based on planets and star constellations?
388
937260
2000
dựa trên các hành tinh và các chòm sao sao?
15:39
Well not yet.
389
939260
2000
Cũng chưa.
15:41
So we have no way of validating
390
941260
2000
Vì vậy, chúng tôi không có cách nào chứng thực
15:43
these particular readings,
391
943260
2000
những con chữ cụ thể,
15:45
but if more and more of these readings start making sense,
392
945260
3000
nhưng nếu càng có nhiều câu trở nên có nghĩa hơn
15:48
and if longer and longer sequences
393
948260
2000
và nếu những chuỗi càng dài hơn
15:50
appear to be correct,
394
950260
2000
trở nên đúng,
15:52
then we know that we are on the right track.
395
952260
2000
thì chúng ta biết rằng mình đang đi đúng hướng.
15:54
Today,
396
954260
2000
Hôm nay,
15:56
we can write a word such as TED
397
956260
3000
chúng ta có thể viết một từ như TED
15:59
in Egyptian hieroglyphics and in cuneiform script,
398
959260
3000
trong chữ tượng hình Ai Cập và trong chữ hình nêm,
16:02
because both of these were deciphered
399
962260
2000
vì cả hai đã được giải mã
16:04
in the 19th century.
400
964260
2000
trong thế kỷ 19.
16:06
The decipherment of these two scripts
401
966260
2000
Các giải mã của hai ngôn ngữ
16:08
enabled these civilizations to speak to us again directly.
402
968260
3000
cho phép những nền văn minh nầy trò chuyện với chúng ta cách trực tiếp.
16:11
The Mayans
403
971260
2000
Người Maya
16:13
started speaking to us in the 20th century,
404
973260
2000
bắt đầu nói với chúng ta trong thế kỷ 20,
16:15
but the Indus civilization remains silent.
405
975260
3000
nhưng nền văn minh Indus vẫn im lặng.
16:18
Why should we care?
406
978260
2000
Tại sao chúng ta phải quan tâm?
16:20
The Indus civilization does not belong
407
980260
2000
Nền văn minh Indus không thuộc
16:22
to just the South Indians or the North Indians
408
982260
2000
về những người Ấn Độ hay Nam Bắc Ấn Độ
16:24
or the Pakistanis;
409
984260
2000
hoặc người Pakistan;
16:26
it belongs to all of us.
410
986260
2000
nó thuộc về tất cả chúng ta.
16:28
These are our ancestors --
411
988260
2000
Đây là những tổ tiên của chúng ta -
16:30
yours and mine.
412
990260
2000
của bạn và tôi.
16:32
They were silenced
413
992260
2000
Họ im lặng
16:34
by an unfortunate accident of history.
414
994260
2000
bởi một tai nạn đáng tiếc của lịch sử.
16:36
If we decipher the script,
415
996260
2000
Nếu chúng ta giải mã được chữ viết,
16:38
we would enable them to speak to us again.
416
998260
2000
chúng ta sẽ giúp họ nói chuyện với chúng ta lần nữa
16:40
What would they tell us?
417
1000260
3000
Họ sẽ nói với chúng ta về điều gì?
16:43
What would we find out about them? About us?
418
1003260
3000
Chúng ta sẽ tìm thấy gì ở họ? Về chúng ta?
16:46
I can't wait to find out.
419
1006260
3000
Tôi rất mong đợi để tìm hiểu.
16:49
Thank you.
420
1009260
2000
Cảm ơn
16:51
(Applause)
421
1011260
4000
(Vỗ tay)
Về trang web này

Trang web này sẽ giới thiệu cho bạn những video YouTube hữu ích cho việc học tiếng Anh. Bạn sẽ thấy các bài học tiếng Anh được giảng dạy bởi các giáo viên hàng đầu từ khắp nơi trên thế giới. Nhấp đúp vào phụ đề tiếng Anh hiển thị trên mỗi trang video để phát video từ đó. Phụ đề cuộn đồng bộ với phát lại video. Nếu bạn có bất kỳ nhận xét hoặc yêu cầu nào, vui lòng liên hệ với chúng tôi bằng biểu mẫu liên hệ này.

https://forms.gle/WvT1wiN1qDtmnspy7