Why the universe seems so strange | Richard Dawkins

Richard Dawkins ile "tuhaf" evrenimiz üzerine

Çeviri: A. Murat Eren Gözden geçirme: Ahmet Yükseltürk

My title: "Queerer than we can suppose: the strangeness of science."

Benim başlığım: "Tahmin edebileceğimizden daha tuhaf: Bilimin garipliği."

"Queerer than we can suppose" comes from J.B.S. Haldane, the famous biologist,

"Tahmin edebileceğimizden daha tuhaf" söylemi ünlü bir biyolog olan

J.B.S. Haldane'e ait. Haldane şöyle diyor: "Şu anda benim kuşkum,

who said, "Now, my own suspicion is that the universe is not only queerer

evrenin sadece tahmin ettiğimizden daha tuhaf değil,

than we suppose, but queerer than we can suppose.

fakat tahmin edebileceğimizden de daha tuhaf olduğu.

I suspect that there are more things in heaven and earth

Bana kalırsa cennet ve dünyada hayal edilenden,

than are dreamed of, or can be dreamed of, in any philosophy."

ya da herhangi bir felsefe dahilinde hayal edilebilecek olandan daha çok şey var."

Richard Feynman kuantum teorilerinin deneysel öngörülerinin hassasiyetini,

Richard Feynman compared the accuracy of quantum theories --

Kuzey Amerika'nın genişliğini bir saç telinin genişliği kadarlık yanılgı ile

experimental predictions --

to specifying the width of North America to within one hair's breadth of accuracy.

ifade etmenin keskinliği ile kıyaslamıştır.

This means that quantum theory has got to be, in some sense, true.

Bunun anlamı kuantum teorisinin bir anlamda doğru olması gerektiğidir.

Yet the assumptions that quantum theory needs to make

Öte yandan kuantum teorisinin bu tahminleri gerçekleştirmek için

in order to deliver those predictions are so mysterious

yapması gereken varsayımlar o kadar gizemlidir ki,

that even Feynman himself was moved to remark,

Feynman'ın kendisi dahi şu şekilde bir açıklama yapmıştır:

"If you think you understand quantum theory,

"Eğer kuantum teorisini anladığınızı düşünüyorsanız,

you don't understand quantum theory."

kuantum teorisini anlamıyorsunuz."

Öyle tuhaftır ki, fizikçiler teorinin

It's so queer that physicists resort to one or another

paradoxical interpretation of it.

mantığa aykırı görünen izahatlarına başvurmuşlardır.

David Deutsch, bu konferansta da konuşacak, "The Fabric of Reality" isimli kitabında,

David Deutsch, who's talking here, in "The Fabric of Reality,"

embraces the many-worlds interpretation of quantum theory,

kuantum teorisinin "birçok dünya" yorumunu benimsiyor,

because the worst that you can say about it

çünkü bu yorum hakkında söyleyebileceğiniz en kötü şey,

is that it's preposterously wasteful.

budalalık derecesinde boş olduğu.

It postulates a vast and rapidly growing number of universes existing in parallel,

Yorum, geniş ve hızla büyüyen sayıda evrenin birbirine paralel bir şekilde

var olduğunu varsayıyor ve kuantum mekanik deneylerinin

mutually undetectable,

except through the narrow porthole of quantum mechanical experiments.

dar lombozları olmadan, karşılıklı olarak tespit edilemez olduklarını öngörüyor.

Ve bu da Richard Feynman.

And that's Richard Feynman.

Biyolog Lewis Wolpert

The biologist Lewis Wolpert believes

that the queerness of modern physics

modern fiziğin tuhaflığının

is just an extreme example.

çok uç bir örnek olduğuna inanıyor. Bilim, teknolojinin aksine,

Science, as opposed to technology,

does violence to common sense.

sağduyuya zorbalık ediyor.

Every time you drink a glass of water, he points out,

Wolpert, içtiğiniz her bardak suyun içerisindeki

the odds are that you will imbibe at least one molecule

en az bir molekülün, Oliver Cromwell'in mesanesinden

that passed through the bladder of Oliver Cromwell.

geçmiş olması olasılığına işaret ediyor. (Gülüşmeler)

(Laughter)

It's just elementary probability theory.

Yalnızca temel olasılık teorisi.

(Laughter)

The number of molecules per glassful is hugely greater

Bir bardak içerisindeki molekül sayısı, dünyadaki

than the number of glassfuls, or bladdersful, in the world.

bardakların sayısından da, mesanelerin sayısından da çok daha büyük

And of course, there's nothing special about Cromwell or bladders --

ve, elbette, Cromwell ya da mesanelerle ilgili özel bir şey yok.

you have just breathed in a nitrogen atom

Az önceki nefesinizle, uzun palmiye ağacının soldan üçüncü

that passed through the right lung of the third iguanodon

iguandonunun sağ akciğerinden geçen bir azot atomunu

to the left of the tall cycad tree.

içinize çektiniz.

"Queerer than we can suppose."

"Tahmin edebileceğimizden daha tuhaf."

What is it that makes us capable of supposing anything,

Bizi herhangi bir şeyi tahmin edebilir kılan nedir,

and does this tell us anything about what we can suppose?

ve bu bize ne tahmin edebileceklerimize dair bir şey söyler mi?

Are there things about the universe that will be forever beyond our grasp,

Evren ile ilgili sonsuza değin kavrayamayacağımız,

fakat bazı daha üstün canlıların kavrayabileceği

but not beyond the grasp of some superior intelligence?

şeyler var mı? Evren ile ilgili, ne kadar üstün olursa olsun

Are there things about the universe

that are, in principle, ungraspable by any mind,

herhangi bir dimağ tarafından kavranamaz

however superior?

şeyler var mı?

The history of science has been one long series of violent brainstorms,

Birbirini takip eden nesiller evrenin giderek artan

tuhaflıkları ile uzlaştıkça, bilim tarihi,

as successive generations have come to terms with

bir dizi uzun ve şiddetli beyin fırtınası

increasing levels of queerness in the universe.

ola geldi.

We're now so used to the idea that the Earth spins,

Güneş'in gökyüzünde hareket ediyor olduğundan ziyade,

rather than the Sun moves across the sky,

Dünya'nın dönüyor olduğu fikrine artık alışığız. Bunun ne kadar

it's hard for us to realize

what a shattering mental revolution that must have been.

allak bullak edici bir düşünsel devrim olmuş olduğunu kavramamız zor.

After all, it seems obvious that the Earth is large and motionless,

En nihayetinde Dünya'nın büyük ve hareketsiz, Güneş'in ise

the Sun, small and mobile.

küçük ve seyyar olduğu aşikar gibi görünüyor. Fakat yine de Wittgenstein'ın

But it's worth recalling Wittgenstein's remark on the subject:

bu konudaki yorumu hatırlamaya değer.

"Tell me," he asked a friend, "why do people always say

"Söyle bana," diyor Wittgenstein bir arkadaşına, "herkes neden sürekli insanın Dünya'nın kendi etrafında dönmesi yerine,

it was natural for man to assume that the Sun went 'round the Earth,

Güneş'in Dünya etrafında döndüğünü varsaymış olması

rather than that the Earth was rotating?"

doğaldı diyorlar?"

And his friend replied, "Well, obviously,

Arkadaşı yanıtlıyor: "Eh, çünkü gerçekten Güneş Dünya'nın etrafında

because it just looks as though the Sun is going round the Earth."

dönüyormuş gibi görünüyor da ondan."

Wittgenstein replied, "Well, what would it have looked like

Wittgenstein şöyle yanıt veriyor: "Peki,

if it had looked as though the Earth was rotating?"

Dünya kendi etrafında dönüyormuş gibi olsaydı nasıl görünürdü?" (Gülüşmeler)

(Laughter)

Science has taught us, against all intuition,

Bilim, tüm önsezilerimize karşın,

that apparently solid things, like crystals and rocks,

kristaller ve kayalar gibi katı cisimlerin dahi

are really almost entirely composed of empty space.

neredeyse tamamen boşluklardan ibaret olduğunu öğretti.

And the familiar illustration is the nucleus of an atom

Ve bildik bir örnek de bir atomun çekirdeğinin bir stadyumun

is a fly in the middle of a sports stadium,

ortasındaki sinek olduğu, sonraki atomun ise bir diğer

and the next atom is in the next sports stadium.

stadyum olduğu.

So it would seem the hardest, solidest, densest rock

Dolayısıyla en sert, en aralıksız, en yoğun kaya bile

is really almost entirely empty space,

gerçekten de neredeyse tamamen birbirinden uzak küçük parçacıklar tarafından bozulan bir

broken only by tiny particles so widely spaced they shouldn't count.

boşluktan ibaret.

Why, then, do rocks look and feel solid and hard and impenetrable?

Öyleyse kayalar neden sert ve içinden geçilemez görünüyor ve hissediliyor?

As an evolutionary biologist, I'd say this: our brains have evolved

Bir evrim biyoloğu olarak şöyle derdim: beyinlerimiz, vücutlarımızın

to help us survive within the orders of magnitude, of size and speed

iş gördüğü büyüklük ve hız koşullarında hayatta kalmamızı sağlayacak şekilde evrildi.

which our bodies operate at.

Hiçbir zaman atomların dünyasında hareket edecek şekilde

We never evolved to navigate in the world of atoms.

evrilmedik.

If we had, our brains probably would perceive rocks

Öyle olmuş olsaydı muhtemelen beyinlerimiz kayaları boşluk ile

as full of empty space.

dolu olarak algılardı. Kayalar ellerimiz tarafından sert ve içine girilemez

Rocks feel hard and impenetrable

to our hands, precisely because objects like rocks and hands

hissediliyor, çünkü kayalar ve eller gibi cisimler birbirlerinin içlerine giremezler.

cannot penetrate each other.

Dolayısıyla beyinlerimizin

It's therefore useful

for our brains to construct notions like "solidity" and "impenetrability,"

"sertlik" ve "nüfuz edilemezlik" gibi kavramlar inşa etmiş olması faydalı,

because such notions help us to navigate our bodies

çünkü içinde hareket etmemiz gereken orta boy dünyada,

through the middle-sized world in which we have to navigate.

vücutlarımızı hareket ettirebilmemize bu gibi kavramlar yardım ediyor.

Moving to the other end of the scale,

Ölçeğin diğer ucuna gittiğimizde, atalarımız hiçbir zaman

our ancestors never had to navigate through the cosmos

kainat içerisinde ışık hızına yakın hızlarla hareket etmek

at speeds close to the speed of light.

zorunda kalmadı. Kalmış olsalardı, beyinlerimiz Einstein'ı anlamakta

If they had, our brains would be much better at understanding Einstein.

çok daha iyi olurlardı. İçinde hareket etme becerisine sahip olacak şekilde

I want to give the name "Middle World" to the medium-scaled environment

evrildiğimiz orta ölçekli ortama "Ortanca Dünya" adını vermek istiyorum

in which we've evolved the ability to take act --

-- Tolkien'in "Orta Dünya"sı ile ilgisi yok.

nothing to do with "Middle Earth" --

"Ortanca Dünya". (Gülüşmeler)

Middle World.

(Laughter)

We are evolved denizens of Middle World,

Ortanca Dünya'nın sakinleri olarak evrildik ve bu da

and that limits what we are capable of imagining.

ne hayal edebileceğimizi kısıtlıyor. Bir tavşanın, diğer Ortanca Dünya

We find it intuitively easy to grasp ideas like,

tavşanları ve objeleri gibi ortalama bir hızla hareket edişini,

when a rabbit moves at the sort of medium velocity

bir diğer Ortanca Dünya objesine, mesela bir kayaya çarpışını

at which rabbits and other Middle World objects move,

and hits another Middle World object like a rock, it knocks itself out.

kolayca kavrayabilir, hayal edebilirsiniz.

May I introduce Major General Albert Stubblebine III,

Size 1983 yılında askeri haber alma şefi olan

commander of military intelligence in 1983.

Tümgeneral Albert Stubblebine III'ü tanıtmak isterim.

"...[He] stared at his wall in Arlington, Virginia, and decided to do it.

Arlington, Virginia'da gözlerini duvarına dikti ve yapmaya karar verdi.

As frightening as the prospect was, he was going into the next office.

Hedefi bitişikteki ofis odasına gitmekti.

He stood up and moved out from behind his desk.

Ayağa kalktı, masasının arkasından çıktı.

'What is the atom mostly made of?' he thought, 'Space.'

Atom ağırlıklı olarak neyden oluşuyor? diye düşündü. Boşluk.

He started walking. 'What am I mostly made of? Atoms.'

Yürümeye başladı. Ben ağırlıklı olarak neyden oluşuyorum? Atomlar.

He quickened his pace, almost to a jog now.

Adımlarını sıklaştırdı.

'What is the wall mostly made of?'

Duvar ağırlıklı olarak neyden oluşuyordu? Atomlar.

(Laughter)

'Atoms!'

All I have to do is merge the spaces.

Tek yapmam gereken boşlukları denk getirmek.

General Stubblebine burnunu ofisinin duvarına sağlam bir şekilde çarpmıştı.

Then, General Stubblebine banged his nose hard on the wall of his office.

16,000 askeri komuta eden Stubblebine, duvardan geçmekteki

Stubblebine, who commanded 16,000 soldiers,

was confounded by his continual failure to walk through the wall.

mütemadi başarısızlığı karşısında şaşkındı.

He has no doubt that this ability will one day be a common tool

Bu becerinin, bir gün, genel bir askeri araç haline geleceğinden şüphesi yoktu.

in the military arsenal.

Kim bunu yapabilen bir orduya dalaşabilirdi?

Who would screw around with an army that could do that?"

Bu, geçen gün Playboy dergisinde

That's from an article in Playboy,

which I was reading the other day.

okuduğum bir makaledendi. (Gülüşmeler)

(Laughter)

I have every reason to think it's true;

Bunun doğru olmadığını düşünmem için sebep yok.

I was reading Playboy because I, myself, had an article in it.

Playboy okuyordum, çünkü içinde benim yazdığım bir makale de vardı. (Gülüşmeler)

(Laughter)

Unaided human intuition, schooled in Middle World,

Ortanca Dünya'da yetişmiş ham insan sezgisi, Galileo,

finds it hard to believe Galileo when he tells us

havanın sürtünmesi yok sayıldığında ağır ve hafif bir obje

a heavy object and a light object, air friction aside,

yere aynı anda düşer dediğinde,

would hit the ground at the same instant.

buna inanamaz.

And that's because in Middle World, air friction is always there.

Çünkü Ortanca Dünya'da havanın sürtünmesi hep oradadır.

If we'd evolved in a vacuum,

Eğer boşluk içerisinde evrilmiş olsaydık,

we would expect them to hit the ground simultaneously.

yere aynı anda çarpmalarını beklerdik. Eğer bakteri olsaydık,

If we were bacteria,

constantly buffeted by thermal movements of molecules,

ve sürekli moleküllerin termal hareketleri ile boğuşsaydık

it would be different.

durum farklı olurdu,

But we Middle-Worlders are too big to notice Brownian motion.

fakat biz Ortanca Dünyalılar Brownian hareketini fark etmek için çok büyüğüz.

In the same way, our lives are dominated by gravity,

Aynı şekilde hayatlarımız yer çekiminin tahakkümünde,

but are almost oblivious to the force of surface tension.

fakat yüzey geriliminden neredeyse habersiziz.

A small insect would reverse these priorities.

Küçük bir böcek bu öncelikleri tersine çevirirdi.

Steve Grand -- he's the one on the left,

Steve Grand -- soldaki.

Douglas Adams is on the right.

Sağdaki de Douglas Adams -- Steve Grand, "Creation: Life and How to Make It"

Steve Grand, in his book, "Creation: Life and How to Make It,"

isimli kitabında maddenin kendisi ile ilgili meşguliyetimizi

is positively scathing about our preoccupation with matter itself.

emin bir şekilde yaralıyor.

We have this tendency to think that only solid, material things

Yalnızca katı, maddi şeyleri gerçek şeylerden saymaya dair bir eğilimimiz var.

are really things at all.

Bir boşluk içerisindeki elektromanyetik dalgalar bize

Waves of electromagnetic fluctuation in a vacuum seem unreal.

gerçek dışı görünüyor.

Victorians thought the waves had to be waves in some material medium:

Muhafazakarlar dalgaların bir şekilde maddesel bir ortam içinde olmak zorunda olduğunu düşündüler --

the ether.

eter (beşinci element). Fakat biz gerçek maddeyi sadece,

But we find real matter comforting

only because we've evolved to survive in Middle World,

maddenin faydalı bir kurgu olduğu Ortanca Dünyada evrildiğimiz için

where matter is a useful fiction.

konforlu buluyoruz.

A whirlpool, for Steve Grand, is a thing with just as much reality

Grand'e göre bir anafor, bir kayanın sahip olduğu kadar

as a rock.

gerçekliğe sahiptir.

In a desert plain in Tanzania,

Tanzanya'daki bir çöl ovasında, Ol Donyo Lengai yanardağının gölgesinde,

in the shadow of the volcano Ol Doinyo Lengai,

volkanik küllerden oluşmuş bir kumul vardır.

there's a dune made of volcanic ash.

The beautiful thing is that it moves bodily.

Güzel olan, bu kumul hareket eder.

It's what's technically known as a "barchan,"

Bu, teknik olarak 'barchan' olarak bilinen olaydır ve

and the entire dune walks across the desert in a westerly direction

bütün kumul çöl boyunca yılda 17 metre hızla

at a speed of about 17 meters per year.

batı istikametinde yürür.

It retains its crescent shape and moves in the direction of the horns.

Hilal şeklindeki gidişatını korur ve hilalin boynuzlarına doğru hareket eder.

What happens is that the wind blows the sand up the shallow slope

Olan şey şu: rüzgar, kum tanelerini diğer taraftan

rampanın tepesine doğru üfler,

on the other side,

and then, as each sand grain hits the top of the ridge, it cascades down

kum sırtın tepesine ulaşınca,

kumulun diğer tarafındaki hilâlin içine doğru akar,

on the inside of the crescent,

and so the whole horn-shaped dune moves.

bu yolla boynuz şekilli kumulun tamamı hareket eder.

Steve Grand points out that you and I are, ourselves,

Steve Grand, sizin ve benim, bizlerin,

more like a wave than a permanent thing.

sabit bir şeyden ziyade dalga gibi olduğumuzu söyler.

He invites us, the reader,

Okuyucusunu düşünmeye davet eder: "çocukluk günlerinizden kalma,

to think of an experience from your childhood,

net bir şekilde hatırladığınız, gerçekten oradaymış gibi

something you remember clearly,

something you can see, feel, maybe even smell,

görebildiğiniz, hissedebildiğiniz bir deneyimi

as if you were really there.

düşünün.

After all, you really were there at the time, weren't you?

Sonuçta gerçekten her an oradaydınız, değil mi?

How else would you remember it?

Yoksa nasıl hatırlardınız?

But here is the bombshell: You weren't there.

Sürpriz ise burada: Orada değildiniz.

Not a single atom that is in your body today

Hatırladığınız olay gerçekleşirken, bugün vücudunuzda olan

was there when that event took place.

hiçbir atom orada değildi. Madde mekândan mekâna akar,

Matter flows from place to place

and momentarily comes together to be you.

"siz" olmak için anlık olarak biraraya gelir.

Whatever you are, therefore,

Dolayısıyla her ne iseniz, aslında sizi meydana getiren şey

you are not the stuff of which you are made.

değilsiniz.

If that doesn't make the hair stand up on the back of your neck,

Bu önemli. Bu yüzden eğer tüyleriniz diken diken

read it again until it does, because it is important.

olmadıysa tekrar okuyun, ta ki olana kadar. Çünkü bu önemli."

So "really" isn't a word that we should use with simple confidence.

Dolayısıyla "gerçekten", yalın bir güven ile kullanabileceğimiz bir kelime değil.

If a neutrino had a brain,

Eğer nötrinonun, nötrino-boy atalarından

which it evolved in neutrino-sized ancestors,

evrilmiş bir beyni olsaydı,

it would say that rocks really do consist of empty space.

kayaların gerçekten boşluktan ibaret olduğunu söylerdi.

We have brains that evolved in medium-sized ancestors

Bizim, taşların içinden yürüyemeyen,

which couldn't walk through rocks.

orta-boy atalarımızdan evrilmiş beyinlerimiz var.

"Really," for an animal, is whatever its brain needs it to be

Bir hayvan için "gerçekten", beynin hayvanın hayatta kalması için

in order to assist its survival.

ihtiyacı neyse odur,

And because different species live in different worlds,

farklı türler farklı dünyalarda yaşadıkları için de,

there will be a discomforting variety of "reallys."

rahatsız edecek kadar çeşitli "gerçekten"ler ortaya çıkar.

What we see of the real world is not the unvarnished world,

Gerçek dünya olarak gördüğümüz şey yalın dünya değil,

but a model of the world, regulated and adjusted by sense data,

dünyanın, algının sağladığı verilerle düzenlenen ve ayarlanan bir modelidir,

but constructed so it's useful for dealing with the real world.

fakat gerçek dünyayla başa çıkmakta faydalı olacak şekilde inşa edilmiştir.

The nature of the model depends on the kind of animal we are.

Modelin doğası nasıl bir hayvan olduğumuza bağlıdır.

A flying animal needs a different kind of model

Uçan bir hayvan, yürüyen, tırmanan ya da

from a walking, climbing or swimming animal.

yüzen bir hayvandan farklı bir modele ihtiyaç duyar.

A monkey's brain must have software capable of simulating

Bir maymunun beyni yazılımsal olarak ağaç gövdeleri ve dalların

a three-dimensional world of branches and trunks.

üç boyutlu simülasyonunu yapabilir olmalıdır.

A mole's software for constructing models of its world will be customized

Bir köstebeğin dünyayı modelleyen yazılımı,

yeraltı kullanımı için uyarlanmış olur.

for underground use.

A water strider's brain doesn't need 3D software at all,

Bir su sineğinin beyninin üç boyutlu modellemeye ihtiyacı yoktur,

since it lives on the surface of the pond,

çünkü Edwin Abbott'un yaylasındaki

in an Edwin Abbott flatland.

bir göletin yüzeyinde yaşar.

I've speculated that bats may see color with their ears.

Yarasaların renkleri kulakları ile görebileceğini ortaya atmıştım.

The world model that a bat needs in order to navigate

Yarasaların üçüncü boyutta hareket etmek ve böcek yakalamak

through three dimensions catching insects

için ihtiyaç duyduğu dünya modeli,

must be pretty similar to the world model that any flying bird --

kırlangıç gibi gündüz uçan bir kuşun benzer işleri

a day-flying bird like a swallow -- needs to perform the same kind of tasks.

gerçekleştirmek için oluşturduğu modele

epeyce benzer olmalıdır.

The fact that the bat uses echoes in pitch darkness

Serçe modelinin girdileri olarak ışığı kullanırken,

to input the current variables to its model,

yarasanın zifiri karanlıkta ekoları

while the swallow uses light, is incidental.

kullanıyor olması tesadüfidir.

Bats, I've even suggested, use perceived hues, such as red and blue,

Yarasaların, ekoları kullanışlı şekilde etiketlemek için,

as labels, internal labels, for some useful aspect of echoes --

algıladıkları renk tonlarını kullanıyor olduklarını da ortaya atmıştım,

perhaps the acoustic texture of surfaces, furry or smooth and so on --

-- bunlar belki yüzeylerin akustik dokuları; tüylü, pürüzsüz gibi --

in the same way as swallows or indeed, we, use those perceived hues --

aynen kırlangıçların ve tabi bizim algıladığımız renk tonlarını

-- kırmızılık ve mavilik gibi -- ışığın uzun ve kısa dalga boylarını

redness and blueness, etc. --

to label long and short wavelengths of light.

etiketlemekte kullanışımız gibi.

There's nothing inherent about red that makes it long wavelength.

Kırmızının doğasında, onu uzun dalgaboylu yapan hiç bir şey yok.

The point is that the nature of the model is governed by how it is to be used,

Önemli olan ve modelin doğasını terbiye eden şey,

algılama yönteminden ziyade, modelin nasıl kullanılacağı.

rather than by the sensory modality involved.

J.B.S. Haldane himself had something to say about animals

J. B .S. Haldane'in dünyasında kokunun hüküm sürdüğü

whose world is dominated by smell.

canlılara dair söyleyeceği bir şeyi vardı:

Dogs can distinguish two very similar fatty acids, extremely diluted:

Köpekler çok benzer, oldukça seyreltilmiş iki yağ asidini ayırt edebilirler:

caprylic acid and caproic acid.

kaprilik asit ve kaproik asit.

The only difference, you see,

Görebileceğiniz gibi tek fark, zincir içerisindeki ekstra

is that one has an extra pair of carbon atoms in the chain.

iki karbon atomu.

Haldane guesses that a dog would probably be able to place the acids

Heldane'in tahminine göre bir köpek, asitleri kokularından yola çıkarak

in the order of their molecular weights by their smells,

moleküler ağırlıklarına göre, aynen bir insanın piyano tellerini

just as a man could place a number of piano wires

seslerinden yola çıkarak uzunluklarına göre

in the order of their lengths by means of their notes.

sıralayabileceği gibi sıralayabiliyor.

Now, there's another fatty acid, capric acid,

Şimdi, bir yağ asidi daha var, kaprik asit,

which is just like the other two,

diğer ikisi gibi,

except that it has two more carbon atoms.

tek farkı iki tane daha karbon atomu.

A dog that had never met capric acid would, perhaps,

Daha önce kaprik asit ile hiç karşılaşmamış bir köpek, muhtemelen,

have no more trouble imagining its smell

onun kokusunu hayal etmekte, daha önce duyduğumuz trompet notalarından

than we would have trouble imagining a trumpet, say,

bir nota daha yüksekten çalan bir trompeti hayal ederken

playing one note higher than we've heard a trumpet play before.

zorlanacağımız kadar zorlanır.

Perhaps dogs and rhinos and other smell-oriented animals smell in color.

Belki köpekler, gergedanlar ve diğer koku odaklı hayvanlar

renklerle kokluyorlar. Ve iddia yarasalarla ilgili olanın

And the argument would be exactly the same as for the bats.

aynısı olurdu.

Middle World -- the range of sizes and speeds

Ortanca Dünya, -- sezgisel olarak rahat hissedecek

which we have evolved to feel intuitively comfortable with --

şekilde evrildiğimiz büyüklükler ve hızlar --

is a bit like the narrow range of the electromagnetic spectrum

elektromanyetik tayfın, ışığı çeşitli renkler olarak gördüğümüz

that we see as light of various colors.

dar aralığı gibidir.

We're blind to all frequencies outside that,

Bir takım araçlardan yardım almadığımız sürece,

unless we use instruments to help us.

bu aralığın dışında kalan frekanslara körüz.

Middle World is the narrow range of reality

Ortanca Dünya, gerçekliğin, çok küçük, çok büyük ve

which we judge to be normal, as opposed to the queerness

çok hızlı olanın tuhaflığı aksine "normal" kabul ettiğimiz

of the very small, the very large and the very fast.

dar bir aralığı.

We could make a similar scale of improbabilities;

Olasılıksızlıkların benzer bir ölçeklendirmesini yapabilirdik;

nothing is totally impossible.

hiçbir şey tamamen imkansız değil.

Miracles are just events that are extremely improbable.

Mucizeler, muazzam düşük olasılıklardan başka bir şey değiller.

A marble statue could wave its hand at us;

Mermer bir heykel bize el sallayabilirdi; kristal yapıyı meydana getiren

the atoms that make up its crystalline structure

atomlar, zaten hali hazırda ileri geri titreşiyorlar.

are all vibrating back and forth anyway.

Because there are so many of them,

Çok fazla oldukları için ve

and because there's no agreement among them

tercih ettikleri hareket

in their preferred direction of movement,

yönüne dair bir anlaşmaları olmadığı için,

the marble, as we see it in Middle World, stays rock steady.

Ortanca Dünya'da gördüğümüz mermer, kaya gibi hareketsiz.

But the atoms in the hand could all just happen to move

Fakat eli oluşturan atomlar aynı anda

the same way at the same time, and again and again.

aynı yöne tekrar tekrar hareket etselerdi,

In this case, the hand would move,

Ortanca Dünya'da elin hareket ettiğini ve bize el salladığını

and we'd see it waving at us in Middle World.

görürdük. Elbette bunun olma ihtimali çok çok düşük, öyle ki,

The odds against it, of course, are so great

that if you set out writing zeros at the time of the origin of the universe,

virgülden sonraki sıfırları yan yana yazmaya evren

oluştuğu anda başlamış olsaydınız, bu gün,

you still would not have written enough zeros to this day.

halâ yazıyor olurdunuz.

Evolution in Middle World has not equipped us

to handle very improbable events; we don't live long enough.

Ömrümüz kısa, bu yüzden

Ortanca Dünya'da olasılığı çok düşük olayları kavrayacak

In the vastness of astronomical space and geological time,

şekilde evrilmedik. Ortanca Dünya'da "imkansız" görünen bir şey,

that which seems impossible in Middle World

evren ve zamanın enginliği içerisinde

might turn out to be inevitable.

"kaçınılmaz" olabilir.

One way to think about that is by counting planets.

Gezegenleri sayarak bunu düşünebiliriz.

We don't know how many planets there are in the universe,

Evrende kaç gezegen olduğunu bilmiyoruz,

but a good estimate is about 10 to the 20, or 100 billion billion.

ama iyi bir tahminle 10, 20 ya da 100 milyar kere milyar taneler.

And that gives us a nice way to express our estimate of life's improbability.

Bu da bize canlılığın olasılıksızlığını ifade için

iyi bir yol veriyor.

We could make some sort of landmark points along a spectrum of improbability,

Bir olasılıksızlık spektrumunda,

gördüğümüz elektromanyetik tayf gibi

which might look like the electromagnetic spectrum we just looked at.

bir takım sınır noktaları belirleyebilirdik.

If life has arisen only once on any --

Eğer hayat her bir şey için --

life could originate once per planet, could be extremely common

eğer --- demek istediğim, hayat her gezegende

ortaya çıkmış olabilirdi, çok sıradan olabilirdi, ya da her yıldız ya da galaksi başına

or it could originate once per star

or once per galaxy or maybe only once in the entire universe,

bir kez ortaya çıkabilirdi, ya da belki evren başına bir tane, ki bu durumda da hayat sadece

in which case it would have to be here.

burada olurdu. Ve oralarda bir yerlerde,

And somewhere up there would be the chance

that a frog would turn into a prince,

bir kurbağanın prense dönüşmesine benzer

and similar magical things like that.

büyülü şeyler için bir şans olabilirdi.

If life has arisen on only one planet in the entire universe,

Eğer hayat evrende sadece bir gezegende ortaya çıktıysa,

that planet has to be our planet, because here we are talking about it.

o gezegen bu olmak zorunda, çünkü buradayız ve hakkında konuşuyoruz.

And that means that if we want to avail ourselves of it,

Bu durumda bundan bir yarar sağlamak istersek,

we're allowed to postulate chemical events in the origin of life

hayatın ortaya çıkmasına yol açacak kimyasal olayların

which have a probability as low as one in 100 billion billion.

olma olasılığının 100 milyar milyarda bir olduğunu öne sürebilirdik.

I don't think we shall have to avail ourselves of that,

Öte yandan bence, bundan böyle bir yarar sağlamamalıyız,

because I suspect that life is quite common in the universe.

çünkü hayatın evren içerisinde bayağı sıradan olduğundan şüpheleniyorum.

And when I say quite common, it could still be so rare

Bayağı sıradan derken, halâ o kadar ender olabilir ki

that no one island of life ever encounters another,

üzücü bir şekilde, hiçbir yaşam formu diğeri ile

which is a sad thought.

hiç karşılaşmayabilir.

How shall we interpret "queerer than we can suppose?"

"Hayal edebileceğimizden daha tuhaf"ı nasıl yorumlayalım?

Queerer than can in principle be supposed,

Esas olarak hayal edilebilirden daha tuhaf olarak mı,

or just queerer than we can suppose, given the limitations

yoksa Ortanca Dünya'da evrilmiş beyinlerimizin koyduğu

of our brain's evolutionary apprenticeship in Middle World?

limitler yüzünden, "bizim" hayal edebileceğimizden daha tuhaf olarak mı?

Could we, by training and practice,

Kendimizi eğitim ve pratik ile Ortanca Dünya'dan azat edip,

emancipate ourselves from Middle World

hem matematik hem de sezgisel bir seviyede

and achieve some sort of intuitive as well as mathematical understanding

çok küçük ve çok büyük olanı anlayabilir miyiz?

of the very small and the very large?

Yanıtı gerçekten bilmiyorum.

I genuinely don't know the answer.

I wonder whether we might help ourselves to understand, say, quantum theory,

Merak ediyorum kendimize, kuantum teorisini

if we brought up children to play computer games

anlamak için yardım edebilir miyiz. Çocukları erken yaşlardan

beginning in early childhood,

itibaren ekran üzerindeki yarıklardan geçen

which had a make-believe world of balls going through two slits on a screen,

topların olduğu inandırıcı bilgisayar oyunları oynatsak,

a world in which the strange goings-on of quantum mechanics were enlarged

içinde kuantum mekaniğinin garipliklerinin döndüğü

bir dünyayı büyüterek bilgisayarın inandırıcılığı ile önlerine koysak,

by the computer's make-believe,

so that they became familiar on the Middle-World scale of the stream.

bu şekilde Ortanca Dünya ölçeğindeki akış içinde anlaşılır hale gelseler.

And similarly, a relativistic computer game,

Ya da mesela, çocukları üzerinde düşünecek noktaya

in which objects on the screen manifest the Lorentz contraction, and so on,

getirmek için nesnelerin Lorenz Transformasyonu'nu

to try to get ourselves -- to get children into the way of thinking about it.

ekranda gösteren bir

rölativistik bilgisayar oyunu, vesaire.

I want to end by applying the idea of Middle World

Ortanca Dünya fikrini birbirimizin algılarına

to our perceptions of each other.

uygulayarak bitirmek istiyorum.

Most scientists today subscribe to a mechanistic view of the mind:

Bugün bir çok bilim insanı algıya dair mekanik bir görüşe bağlı:

we're the way we are because our brains are wired up as they are,

biz olduğumuz gibiyiz, hormonlarımız oldukları gibiler,

our hormones are the way they are.

çünkü beynimiz bu şekilde kablolanmış.

We'd be different, our characters would be different,

Eğer nöroanatomimiz ve fizyolojik kimyamız

if our neuro-anatomy and our physiological chemistry were different.

farklı olsaydı, karakterlerimiz farklı olurdu, biz farklı olurduk.

But we scientists are inconsistent.

Fakat bilim insanları olarak çelişkiliyiz. Tutarlı olsaydık,

If we were consistent,

our response to a misbehaving person, like a child-murderer,

yanlış davranan birisine, mesela bir çocuk katiline karşı

should be something like:

tutumumuz şöyle olurdu: "bu fert hatalı bir bileşene sahip,

this unit has a faulty component; it needs repairing.

düzeltilmeye ihtiyacı var". Fakat öyle demiyoruz.

That's not what we say.

What we say -- and I include the most austerely mechanistic among us,

Aramızdaki en mekaniksel kişileri de -- ki en mekanik kişi ben olabilirim -- içine dahil ettiğim

which is probably me --

bizler bile,

what we say is, "Vile monster, prison is too good for you."

"Alçak canavar, hapis senin için fazla iyi" diyoruz.

Or worse, we seek revenge, in all probability thereby triggering

Ya da daha fenası, bunu bugün dünyanın her yanında gördüğümüz gibi,

the next phase in an escalating cycle of counter-revenge,

bir sonraki döngüsünde muhtemelen daha kuvvetli

which we see, of course, all over the world today.

karşı intikamları doğuracak intikamlar arıyoruz.

In short, when we're thinking like academics,

Kısacası, akademikler gibi düşündüğümüzde,

we regard people as elaborate and complicated machines,

insanları ayrıntılı ve karmaşık makineler olarak görüyoruz,

like computers or cars.

arabalar ya da bilgisayarlar gibi, fakat insan olmaya döndüğümüzde,

But when we revert to being human,

we behave more like Basil Fawlty, who, we remember,

daha çok, bir gurme gecesinde bir türlü çalışmayan arabasına

thrashed his car to teach it a lesson,

bir ders vermek için onu hurdaya çeviren

when it wouldn't start on "Gourmet Night."

Basil Fawlty gibi davranıyoruz. (Gülüşmeler)

(Laughter)

The reason we personify things like cars and computers

Arabalar, bilgisayar gibi şeylere kişilik verişimizin nedeni,

is that just as monkeys live in an arboreal world

maymunların bir ağaç dünyasında,

and moles live in an underground world

köstebeklerin bir yeraltı dünyasında,

and water striders live in a surface tension-dominated flatland,

su sineklerinin yüzey geriliminin hakim olduğu ovalarda yaşaması gibi,

we live in a social world.

bizim de sosyal bir dünya içinde yaşıyor olmamız. Bir insan denizinde yüzüyoruz --

We swim through a sea of people --

a social version of Middle World.

-- Ortanca Dünya'nın sosyal versiyonu.

We are evolved to second-guess the behavior of others

Başkalarının davranışlarını tahmin edecek müthiş,

by becoming brilliant, intuitive psychologists.

sezgisel psikologlar olarak evrildik.

Treating people as machines

İnsanlara makine gibi muamele etmek

may be scientifically and philosophically accurate,

bilimsel ve felsefik olarak isabetli olabilir,

but it's a cumbersome waste of time

fakat bu yöntemle

if you want to guess what this person is going to do next.

bir kişinin yapacağı sonraki şeyi tahmin etmek istiyorsanız, bu vakit kaybıdır.

The economically useful way to model a person

Bir kişiyi hesaplı şekilde moedellemenin yolu

is to treat him as a purposeful, goal-seeking agent

onu zevk ve acı duyan, arzu ve gaye sahibi,

with pleasures and pains, desires and intentions,

suçluluk hisseden, amaç sahibi ve başarı odaklı birisi

guilt, blame-worthiness.

olarak görmektir.

Personification and the imputing of intentional purpose

Kişileştirme, insanları modellemek için öylesine başarılı bir yoldur ki,

is such a brilliantly successful way to model humans,

kullanılmasının uygun olmadığı varlıklar üstünde

it's hardly surprising the same modeling software

çalıştırıldığında Basil Fawlty ve arabası

often seizes control when we're trying to think about entities

ya da evrenin tamamı ile ilgili yanlış fikirlere sahip milyonlarda olduğu gibi,

for which it's not appropriate, like Basil Fawlty with his car

aynı modelleme yazılımının

or like millions of deluded people, with the universe as a whole.

kontrolü sık sık ele geçirdiğini görmek şaşırtıcı değildir. (Gülüşmeler)

(Laughter)

If the universe is queerer than we can suppose,

Eğer evren varsayabileceğimizden daha tuhaf ise,

is it just because we've been naturally selected

bunun sebebi buzul çağının Afrika'sında hayatta kalmak için,

to suppose only what we needed to suppose

"sadece varsaymamız gerektiği kadarını" varsaydığımız için

in order to survive in the Pleistocene of Africa?

doğal seçilmiş olmamız olabilir mi?

Or are our brains so versatile and expandable that we can train ourselves

Yoksa beyinlerimiz evrimimizin yarattığı ilk izlenimi

kıracak şekilde eğitilecek kadar çok yönlü ve genişleyebilir bir şey mi?

to break out of the box of our evolution?

Or finally, are there some things in the universe so queer

Ya da, son olarak, evrende, ne kadar tanrısal olursa olsun

that no philosophy of beings, however godlike, could dream them?

hiçbir şey tarafından hayal edilemeyecek kadar tuhaf şeyler var mı?

Thank you very much.

(Applause)

Çok teşekkürler.