Why the universe seems so strange | Richard Dawkins

Translator: ababinili ababinili Reviewer: Salome Shelia

My title: "Queerer than we can suppose: the strangeness of science."

სათაური: ”უფრო საოცარი, ვიდრე ძალგვიძს ვივარაუდოთ: მეცნიერების უცნაურობა”

"Queerer than we can suppose" comes from J.B.S. Haldane, the famous biologist,

”უფრო საოცარი, ვიდრე ძალგვიძს ვივარაუდოთ" - ეს სიტყვები ჯეი.ბი.ეს ჰოლდეინს ეკუთვნის,

სახელგანთქმულ ბიოლოგს, რომელმაც თქვა ”ახლა, მე თავად ვეჭვობ

who said, "Now, my own suspicion is that the universe is not only queerer

რომ სამყარო არა მხოლოდ უფრო საოცარია, ვიდრე ვვარაუდობთ,

than we suppose, but queerer than we can suppose.

არამედ უფრო საოცარი ვიდრე ძალგვიძს, რომ ვივარაუდოთ.

I suspect that there are more things in heaven and earth

ეჭვი მაქვს, რომ ზეცაში და მიწაზე უფრო მეტი რამ არის

than are dreamed of, or can be dreamed of, in any philosophy."

ვიდრე წარმოვიდგენთ, ან შეგვიძლია წარმოვიდგინოთ ნებისმიერ ფილოსოფიაში.”

რიჩარდ ფაინმანი კვანტური თეორიის და მისი ექსპერიმენტული

Richard Feynman compared the accuracy of quantum theories --

წინასწარმეტყველებების სიზუსტეს ჩრდილოეთ ამერიკის სიგანის

experimental predictions --

to specifying the width of North America to within one hair's breadth of accuracy.

თმის ღერის სიგანის სიზუსტით განსაზღვრას ადარებდა.

This means that quantum theory has got to be, in some sense, true.

ეს ნიშნავს, რომ კვანტური თეორია რაღაც თვალსაზრისით ჭეშმარიტი უნდა იყოს.

Yet the assumptions that quantum theory needs to make

თუმცა, დაშვებები, რომელსაც კვანტური თეორია აკეთებს

in order to deliver those predictions are so mysterious

იმისათვის, რომ პროგნოზირება მოახდინოს, იმდენად მისტიურია

that even Feynman himself was moved to remark,

რომ თავად ფაინმანსაც კი მოუწია ასეთი შენიშვნის გაკეთება,

"If you think you understand quantum theory,

”თუკი თქვენ გგონიათ, რომ გაიგეთ კვანტური თეორია

you don't understand quantum theory."

თქვენ ვერ გაიგეთ კვანტური თეორია.”

It's so queer that physicists resort to one or another

ის იმდენად უცნაურია, რომ ფიზიკოსები მის ხან ერთ,

ხან კი მეორე პარადოქსულ ინტერპრეტაციას გვთავაზობენ.

paradoxical interpretation of it.

David Deutsch, who's talking here, in "The Fabric of Reality,"

დეივიდ დოიჩი, ნაშრომში ”რეალობის ქსოვილი” (The Fabric of Reality)

embraces the many-worlds interpretation of quantum theory,

კვანტური თეორიის "მრავალი სამყაროს" ინტერპრეტაციას ემხრობა.

რადგანაც ყველაზე უარესი, რაც მის შესახებ შეიძლება ითქვას,

because the worst that you can say about it

is that it's preposterously wasteful.

ისაა, რომ ის აბსურდულად გადამეტებულია.

It postulates a vast and rapidly growing number of universes existing in parallel,

ის უშვებს სამყაროთა ძალიან დიდ და სწრაფად მზარდი რაოდენობის

პარალელურ არსებობას, რომლებიც ერთმანეთს ვერასდროს დაინახავენ

mutually undetectable,

except through the narrow porthole of quantum mechanical experiments.

თუ არა კვანტურ-მექანიკური ცდების სარკმელში.

ეს რიჩარდ ფაინმანია.

And that's Richard Feynman.

ბიოლოგი ლუის ვოლპერტი

The biologist Lewis Wolpert believes

that the queerness of modern physics

მიიჩნევს, რომ თანამედროვე ფიზიკის უცნაურობა

is just an extreme example.

უკიდურესი მაგალითია. მეცნიერება, ტექნოლოგიისგან განსხვავებით

Science, as opposed to technology,

does violence to common sense.

საღ აზრს ვნებს.

Every time you drink a glass of water, he points out,

ის ამბობს, რომ ყოველთვის როცა ჭიქა წყალს სვამ,

the odds are that you will imbibe at least one molecule

არის ალბათობა, რომ ჩაყლაპო ერთი მაინც ისეთი მოლეკულა

that passed through the bladder of Oliver Cromwell.

რომელმაც ოდესღაც ოლივერ კრომველის შარდის ბუშტში გაიარა (სიცილი).

(Laughter)

It's just elementary probability theory.

ეს ელემენტარული ალბათობის თეორიაა.

(Laughter)

The number of molecules per glassful is hugely greater

მოლეკულათა რიცხვი სავსე ჭიქაში აუარებლად უფრო მეტია

than the number of glassfuls, or bladdersful, in the world.

ვიდრე სავსე ჭიქები, ან სავსე შარდის ბუშტები ამ ქვეყანაზე

And of course, there's nothing special about Cromwell or bladders --

და, ცხადია, არც კრომველშია რამე განსაკუთრებული

you have just breathed in a nitrogen atom

და არც შარდის ბუშტში. თქვენ უბრალოდ აზოტის ის ატომი ჩაისუნთქეთ

that passed through the right lung of the third iguanodon

რომელმაც მესამე იგუანოდონის მარჯვენა ფილტვში გაიარა

to the left of the tall cycad tree.

როცა ის მაღალი საგოს ხის მარცხნივ იდგა.

"Queerer than we can suppose."

"უფრო საოცარი, ვიდრე ძალგვიძს ვივარაუდოთ"

What is it that makes us capable of supposing anything,

რა არის ის, რაც ჩვენ საერთოდ გვაძლევს ვარაუდის უნარს?

and does this tell us anything about what we can suppose?

და გვეუბნება ეს რამეს, იმაზე თუ რა შეგვიძლია ვივარაუდოთ?

Are there things about the universe that will be forever beyond our grasp,

არის სამყაროში ისეთი რამე, რაც სამუდამოდ ჩვენი წვდომის

მიღმა რჩება, მაგრამ, რომელიც, სხვა, უფრო უზენაეს გონს

but not beyond the grasp of some superior intelligence?

შეუძლია, რომ შეიცნოს? არის რამე სამყაროში, რაც პრინციპში

Are there things about the universe

that are, in principle, ungraspable by any mind,

მიუწვდომელია ნებისმიერი გონისათვის,

however superior?

მიუხედავად მისი უზენაესობისა?

The history of science has been one long series of violent brainstorms,

მეცნიერების ისტორია მრავალი მტკივნეული მიგნების

ხანგრძლივი სერიებისგან შედგება, როცა ყოველი მომდევნო თაობა

as successive generations have come to terms with

მეტად შეეგუა სამყაროში არსებული უცნაურობის

increasing levels of queerness in the universe.

მზარდ ხარისხს.

We're now so used to the idea that the Earth spins,

ახლა ჩვენთვის ჩვეულებრივია, ის რომ დედამიწა ბრუნავს -

rather than the Sun moves across the sky,

და არა მზე მის გარშემო. და გვიჭირს წარმოვიდგინოთ

it's hard for us to realize

what a shattering mental revolution that must have been.

თუ რა მძლავრი გადატრიალება იყო ეს ადამიანების გონებაში.

After all, it seems obvious that the Earth is large and motionless,

ბოლო-ბოლო, თითქოს ცხადია, რომ დედამიწა დიდი და უძრავია,

the Sun, small and mobile.

მზე კი - პატარა და მობილური.

But it's worth recalling Wittgenstein's remark on the subject:

გაგახსენებთ ვიტგენშტაინის რემარკას ამ საკითხზე.

"Tell me," he asked a friend, "why do people always say

"მითხარი" მიმართა მან მეგობარს "რატომ ამბობს ხალხი, რომ ბუნებრივი იყო

it was natural for man to assume that the Sun went 'round the Earth,

ადამიანებს ეფიქრათ, რომ მზე ბრუნავდა დედამიწის გარშემო

rather than that the Earth was rotating?"

და არა პირიქით, რომ დედამიწა თავად ბრუნავდა?"

And his friend replied, "Well, obviously,

მეგობარმა მიუგო: " ცხადია, იმიტომ, რომ ასე ჩანს

because it just looks as though the Sun is going round the Earth."

თითქოს მზე ბრუნავს დედამიწის ირგვლივ."

Wittgenstein replied, "Well, what would it have looked like

ვიტგენშტაინმა კი უპასუხა: "მაშინ, მითხარი, როგორ გამოჩნდებოდა ჩვენთვის,

if it had looked as though the Earth was rotating?"

რომ ჩანდეს, თითქოს დედამიწა ბრუნავს მზის ირგვლივ? (სიცილი)

(Laughter)

Science has taught us, against all intuition,

მეცნიერება გვასწავლის, მიუხედავად ჩვენი აღქმისა,

that apparently solid things, like crystals and rocks,

რომ ერთი შეხედვით მყარი საგნები, როგორიცაა კრისტალი ან ქვა,

are really almost entirely composed of empty space.

ძირითადად ფაქტიურად ცარიელი სივრცისგან შედგებიან.

And the familiar illustration is the nucleus of an atom

ამის ცნობილი ილუსტრაციაა, რომ ატომის ბირთვი სტადიონის შუაგულში

მოთავსებულ ბუზს გავს, და მომიჯნავე ატომი

is a fly in the middle of a sports stadium,

and the next atom is in the next sports stadium.

კი ცალკე, მომიჯნავე სტადიონია.

So it would seem the hardest, solidest, densest rock

ისე ჩანს, თითქოს მაგარი, მყარი, მკვრივი ქვა

is really almost entirely empty space,

რეალობაში თითქმის ცარიელი სივრცეა, დაყოფილი იმდენად პატარა

broken only by tiny particles so widely spaced they shouldn't count.

ერთმანეთისგან დაშორებული ნაწილაკებით, რომ სათვალავშიც კი არ უნდა ჩავაგდოთ.

Why, then, do rocks look and feel solid and hard and impenetrable?

მაშინ, რატომ ჩანს და შეიგრძნობა, რომ ქვა მყარი და შეუღწევადია?

As an evolutionary biologist, I'd say this: our brains have evolved

როგორც ევოლუციონისტი ბიოლოგი, მე ასე ვიტყოდი: ჩვენი ტვინი ისე განვითარდა

to help us survive within the orders of magnitude, of size and speed

რომ დაგვხვმარებოდა გადავრჩენილიყავით ზომებისა და სიჩქარის იმ სიდიდის რიგებში

რომლებშიც ჩვენი სხეულები არსებობენ. ევოლუციურად ჩვენ არასოდეს

which our bodies operate at.

We never evolved to navigate in the world of atoms.

განვითარებულვვართ ატომების სამყაროში სამოგზაუროდ.

If we had, our brains probably would perceive rocks

ასე რომ ყოფილიყო, ჩვენი ტვინები ალბათ ქვებს აღიქვამდნენ

as full of empty space.

როგორც სიცარიელისგან შემდგარ სივრცეებს. ქვებს მყარად

Rocks feel hard and impenetrable

to our hands, precisely because objects like rocks and hands

და შეუღწევადად შევიგრძნობთ სწორედ იმიტომ, რომ ქვებს და ხელებს

არ შეუძლიათ ერთმანეთში შეღწევა. ამიტომაც არის ჩვენი ტვინისთვის

cannot penetrate each other.

It's therefore useful

for our brains to construct notions like "solidity" and "impenetrability,"

ისეთი ცნებების შექმნა სასარგებლო, როგორიცაა ”სიმკვრივე” და ”შეუღწევადობა”

because such notions help us to navigate our bodies

რადგანაც ასეთ ცნებები გვეხმარება ჩვენი სხეულების საშუალებით ვიმოქმედოთ

through the middle-sized world in which we have to navigate.

იმ საშუალო ზომის სამყაროში, რომელში არსებობაც გვიწევს.

Moving to the other end of the scale,

შკალის მეორე ბოლოში რომ გადავინაცვლოთ, ჩვენ წინაპრებს

our ancestors never had to navigate through the cosmos

არასოდეს სჭირდებოდათ ისეთ სიჩქარით კოსმოსში გადაადგილება

at speeds close to the speed of light.

რომელიც სინათლის სიჩქარესთან იქნებოდა ახლოს. რომ დასჭირვებოდათ, ჩვენი ტვინები

If they had, our brains would be much better at understanding Einstein.

ბევრად უკეთ გაუგებდნენ აინშტაინს. მე მინდა ”შუა სამყარო” დავარქვა

I want to give the name "Middle World" to the medium-scaled environment

იმ საშუალო ზომების გარემოს, რომელშიც ჩვენ განვვითარდით და შეგვიძლია მოქმედება -

in which we've evolved the ability to take act --

nothing to do with "Middle Earth" --

ცხადია არაფერი საერთო ამას

Middle World.

”შუამიწეთთან” არ აქვს. (სიცილი)

(Laughter)

We are evolved denizens of Middle World,

ჩვენ მოვერგეთ შუა სამყაროს და ეს ზღუდავს ჩვენ წარმოსახვას.

and that limits what we are capable of imagining.

ჩვენთვის მარტივია

We find it intuitively easy to grasp ideas like,

ისეთი აზრის გაგება, როგორიცაა კურდღლის მოძრაობა

when a rabbit moves at the sort of medium velocity

იმ საშუალო სიჩქარით, რომლითაც კურდღლები და შუა სამყაროს სხვა ობიექტები მოძრაობენ,

at which rabbits and other Middle World objects move,

and hits another Middle World object like a rock, it knocks itself out.

და შუა სამყაროს სხვა საგანთან, მაგალითად ქვა, შეჯახებისას გონის დაკარგვა.

May I introduce Major General Albert Stubblebine III,

თქვენი ნებართვით, წარმოგიდგენთ გენერალ-მაიორ ალბერტ სთაბლბაინ III-ს

commander of military intelligence in 1983.

1983 წელს სამხედრო დაზვერვას ხელმძღანელობდა.

"...[He] stared at his wall in Arlington, Virginia, and decided to do it.

ვირჯინიაში, არლინგტონში, თავისი კაბინეტის კედელს შესჩერებოდა

As frightening as the prospect was, he was going into the next office.

და მიუხედავად საშიში პერსპექტივისა, მეორე კაბინეტში გასვლას აპირებდა.

He stood up and moved out from behind his desk.

ადგა, მაგიდას მოშორდა.

'What is the atom mostly made of?' he thought, 'Space.'

რისგან შედგება ატომი ძირითადად? გაიფიქრა. სივრცე.

He started walking. 'What am I mostly made of? Atoms.'

სვლა დაიწყო. მე რისგან შევდგები ძირითადად? ატომებისგან.

He quickened his pace, almost to a jog now.

ფეხს აუჩქარა, თითქმის ძუნძულით წავიდა.

'What is the wall mostly made of?'

კედელი რისგან შედგება ძირითადად? ატომებისგან.

(Laughter)

'Atoms!'

All I have to do is merge the spaces.

ანუ მე მხოლოდ სივრცეები უნდა შევრწყა.

და გენერალი სთაბლბაინი ცხვირით საკუთარი კაბინეტის კედელს შეასკდა.

Then, General Stubblebine banged his nose hard on the wall of his office.

სთაბლბაინს, რომელიც 16 000 ჯარისკაცს ხელმძღვანელობდა,

Stubblebine, who commanded 16,000 soldiers,

was confounded by his continual failure to walk through the wall.

აგიჟებდა, რომ მისი კედელში გასვლის ყველა მცდელობა ჩაიშალა.

He has no doubt that this ability will one day be a common tool

მას ეჭვიც არ ეპარება, რომ ერთ დღესაც, ეს უნარი

in the military arsenal.

სამხედრო არსენალის ერთერთი იარაღი იქნება. მერე ვინ რას

Who would screw around with an army that could do that?"

გაუბედავს ასეთ არმიას? ეს ფლეიბოის სტატიაში

That's from an article in Playboy,

which I was reading the other day.

წავიკითხე ამას წინათ. (სიცილი)

(Laughter)

I have every reason to think it's true;

მე ყველა საფუძველი მაქვს, ვიფიქრო, რომ ეს სიმართლეა.

I was reading Playboy because I, myself, had an article in it.

რადგანაც მე თავადაც დამიწერია სტატია ფლეიბოისთვის. (სიცილი)

(Laughter)

Unaided human intuition, schooled in Middle World,

დახმარების გარეშე, შუა სამყაროში აღზრდილი ადამიანის ინტუიციისათვის

finds it hard to believe Galileo when he tells us

რთულია დაუჯეროს გალილეოს, როცა ის ამბობს, რომ

მძიმე და მსუბუქი ობიექტიც ერთ დროს ჩამოვარდებოდნენ მიწაზე

a heavy object and a light object, air friction aside,

would hit the ground at the same instant.

რომ არა ჰაერის წინააღმდეგობა.

And that's because in Middle World, air friction is always there.

იმიტომ, რომ შუა სამყარო არ არსებობს ჰაერის წინააღმდეგობის გარეშე.

If we'd evolved in a vacuum,

ვაკუუმში რომ განვვითარებულიყავით, ვიფიქრებდით, რომ

we would expect them to hit the ground simultaneously.

ისინი მიწაზე ერთ მომენტში დაეცემოდნენ. ბაქტერიები რომ ვყოფილიყავით,

If we were bacteria,

constantly buffeted by thermal movements of molecules,

რომლებსაც მოლეკულათა სითბური მოძრაობები მიმოაქცევს

it would be different.

- საქმე სხვანაირად იქნებოდა, მაგრამ ჩვენ,

But we Middle-Worlders are too big to notice Brownian motion.

შუა სამყაროში, მეტად დიდები ვართ იმისთვის, რომ ბრაუნის მოძრაობა შევამჩნიოთ.

In the same way, our lives are dominated by gravity,

ზუსტად ასე, ჩვენი ცხოვრება მიზიდულობით გამსჭვალულია,

but are almost oblivious to the force of surface tension.

ზედაპირული დაჭიმულობის ძალას კი თითქმის ვერ ვაცნობიერებთ.

A small insect would reverse these priorities.

პატარა მწერისათვის კი პირიქით იქნებოდა.

Steve Grand -- he's the one on the left,

სთივ გრენდი - მარცხნივ რომელიც არის,

Douglas Adams is on the right.

მარჯვნივ დაგლას ადამსია. სტივ გრენდი თავის წიგნში

Steve Grand, in his book, "Creation: Life and How to Make It,"

”კრეაცია: სიცოცხლე და მისი შექმნა ” კატეგორიულად აკრიტიკებს

is positively scathing about our preoccupation with matter itself.

ჩვენს ჭარბ ინტერესს მატერიის მიმართ.

We have this tendency to think that only solid, material things

ჩვენ გვძალავს, რომ ვიფიქროთ, რომ მხოლოდ მყარი, მატერიალური ნივთები

are really things at all.

არიან რეალური საგნები. ვაკუუმში ელექტრომაგნიტური

Waves of electromagnetic fluctuation in a vacuum seem unreal.

რხევით გამოწვეული ტალღები არარეალურად გამოიყურება.

Victorians thought the waves had to be waves in some material medium:

ვიქტორიანულ ეპოქაში ეგონათ, რომ ტალღები მხოლოდ მატერიალური მედიუმში არსებობდნენ:

the ether.

ეთერში. მაგრამ ჩვენთვის მატერია იმიტომ არის ასეთი ”მოსახერხებელი”,

But we find real matter comforting

only because we've evolved to survive in Middle World,

რომ ჩვენი შუა სამყაროში გავიზარდეთ

where matter is a useful fiction.

სადაც მატერია სასარგებლო გამოგონებაა.

A whirlpool, for Steve Grand, is a thing with just as much reality

სთივ გრენდისთვის - მორევი, ისეთივე რეალური საგანია,

as a rock.

როგორც ქვა.

In a desert plain in Tanzania,

ტანზანიის უდაბნოში, ოლ დონიო ლენგაის ვულკანის ჩრდილში

in the shadow of the volcano Ol Doinyo Lengai,

ვულკანური ფერფლის დიუნია.

there's a dune made of volcanic ash.

The beautiful thing is that it moves bodily.

მშვენიერია, რადგან ის ფიზიკურად გადაადგილდება.

It's what's technically known as a "barchan,"

ეს ისაა, რასაც ბარხანს უწოდებენ. ეს დიუნი მთლიანად

and the entire dune walks across the desert in a westerly direction

მოძრაობს უდაბნოში დასავლეთის მიმართულებით

at a speed of about 17 meters per year.

წელიწადში 17 მეტრის სიჩქარით.

ის ინარჩუნებს ნახევარმთვარისებრ ფორმას და წვეტების მიმართულებით გადაადგილდება.

It retains its crescent shape and moves in the direction of the horns.

What happens is that the wind blows the sand up the shallow slope

საქმე იმაშია, რომ ქარი ქვიშას ერთ ფერდზე

ზევით ადევნის და შემდეგ, როცა

on the other side,

and then, as each sand grain hits the top of the ridge, it cascades down

ქვიშა ზედა კიდეს აღწევს,

ის ”ნახევარმთვარის” შიდა მხარეს, მეორე ფერდზე ჩამოცურდება

on the inside of the crescent,

and so the whole horn-shaped dune moves.

და ასე მოძრაობს ეს რქის ფორმის დიუნი - ერთიანად.

Steve Grand points out that you and I are, ourselves,

სთივ გრენდი აღნიშნავს, რომ მე და თქვენ, თავად

more like a wave than a permanent thing.

უფრო ტალღებივით ვართ, ვიდრე საგნებივით.

He invites us, the reader,

ის მოუხმობს თავის მკითხველს, რომ ”გაიხსენოთ თქვენი ბავშვობის მოგონება

to think of an experience from your childhood,

- ის რაც ძალიან ნათლად გახსოვთ,

something you remember clearly,

something you can see, feel, maybe even smell,

რასაც ხედავთ, შეიგრძნობთ, სურნელიც კი გახსოვთ,

as if you were really there.

ისე თითქოს ახლაც იქ იყოთ.

After all, you really were there at the time, weren't you?

ბოლოსდაბოლოს, თქვნ ხომ მართლა იყავით იქ?

How else would you remember it?

აბა, როგორ დაიმახსოვრებდით ყველაფერ ამას?

But here is the bombshell: You weren't there.

მაგრამ საქმეც ამაშია: თქვენ იქ არ ყოფილხართ.

Not a single atom that is in your body today

არცერთი ატომი, რომელიც ახლა თქვენ სხეულშია არ ყოფილა იქ

was there when that event took place.

როცა ის მოხდა, რაც გახსოვთ. მატერია ერთი ადგილიდან მეორეში გადაედინება

Matter flows from place to place

and momentarily comes together to be you.

და ყოველ ერთ მომენტში შედგება იმად, რასაც ”თქვენ” ქვია.

Whatever you are, therefore,

რაც არ უნდა იყოთ ”თქვენ”, თქვენ არ ხართ ის,

you are not the stuff of which you are made.

რისგანაც თქვენ შედგებით.

If that doesn't make the hair stand up on the back of your neck,

თუ ახლა ყველაფერი ამისგან თმა ყალყზე არ დაგიდგათ,

read it again until it does, because it is important.

კიდევ წაიკითხეთ, მანამ სანამ ასე არ მოხდება, იმიტომ, რომ ეს მნიშვნელოვანია.”

So "really" isn't a word that we should use with simple confidence.

ამგვარად, სიტყვა "სინამდვილეში” არც ისე მარტივად უნდა ვიხმაროთ ხოლმე.

ნეიტრინოს ტვინი რომ ქონდეს, რომელიც

If a neutrino had a brain,

which it evolved in neutrino-sized ancestors,

მის, ნეიტრინოს ზომის წინაპრებში განვითარდა,

it would say that rocks really do consist of empty space.

ის იტყოდა, რომ ქვები მართლაც ცარიელი სივრცისგან შედგებიან.

We have brains that evolved in medium-sized ancestors

ჩვენი ტვინი საშუალო ზომის წინაპრებში განვითარდა,

which couldn't walk through rocks.

რომლებიც ქვაში ვერ გაივლიდნენ.

"Really," for an animal, is whatever its brain needs it to be

ცხოველისათვის "სინამდვილეში” არის ის, რაც მის ტვინს სჭირდება, რომ იყოს

in order to assist its survival.

იმისათვის, რომ მას გადარჩენაში დაეხმაროს,

And because different species live in different worlds,

და იმიტომ, რომ სხვადასხვა სახეობები სხვადასხვა სამყაროებში ცხოვრობენ

there will be a discomforting variety of "reallys."

”სინამდვილეში” -ც იმდენია, რამდენიც ასეთი სამყარო.

What we see of the real world is not the unvarnished world,

რასაც ჩვენ ვხედავთ, ეს არ არის სამყაროს უცვლელი ხატი

but a model of the world, regulated and adjusted by sense data,

ის სამყაროს მოდელია, რომელიც შეგრძნებებით განპირობებული და განსაზღვრულია,

but constructed so it's useful for dealing with the real world.

და ისეა აგებული, რომ სასარგებლოა რეალურ სამყაროსთან ურთერთობისათვის.

The nature of the model depends on the kind of animal we are.

მოდელის ტიპი იმაზეა დამოკიდებული თუ რა ტიპის არსება ვართ ჩვენ.

მფრინავ არსებას სხვა ტიპის მოდელი სჭირდება,

A flying animal needs a different kind of model

from a walking, climbing or swimming animal.

ვიდრე მოსიარულე, მცოცავ და მცურავ არსებას.

A monkey's brain must have software capable of simulating

მაიმუნის ტვინს ისეთი პროგრამული სოფტი სჭირდება, რომელიც

a three-dimensional world of branches and trunks.

ხეებისა და ტოტების სამგანზომილებიან სიმულაციას შექმნის.

A mole's software for constructing models of its world will be customized

თხუნელას პროგრამული უზრუნველყოფა

მიწისქვეშა სამყაროს მოდელების შექმნისათვის უნდა იყოს.

for underground use.

A water strider's brain doesn't need 3D software at all,

წყლის ობობის ტვინს სულაც არ სჭირდება 3D პროგრამული სოფტი,

since it lives on the surface of the pond,

რადგანაც ტბის ზედაპირზე ცხოვრობს

in an Edwin Abbott flatland.

ედვინ ებოტის დაბლობზე.

I've speculated that bats may see color with their ears.

მე გამომითქვამს აზრი, რომ ღამურები ფერებს ყურებით ხედავენ.

The world model that a bat needs in order to navigate

სამყაროს მოდელი, რომელიც ღამურას სჭირდება

through three dimensions catching insects

3 განზომილებაში სამოძრაოდ და მწერების დასაჭერად

must be pretty similar to the world model that any flying bird --

საკმაოდ უნდა გავდეს ნებისმიერი მფრინავი ჩიტის მოდელს,

a day-flying bird like a swallow -- needs to perform the same kind of tasks.

რომელიც დღე ფრენს, მაგალითად მერცხალი, რომელსაც

მსგავსი ამოცანები აქვს.

The fact that the bat uses echoes in pitch darkness

ის ფაქტი, რომ ღამურა უკუნეთ სიბნელეში, ექოს იყენებს

to input the current variables to its model,

თავის მოდელში მიმდინარე ცვლადების შესატანად,

while the swallow uses light, is incidental.

ხოლო მერცხალი სინათლეს, შემთხვევითობაა.

Bats, I've even suggested, use perceived hues, such as red and blue,

მე იმასაც კი ვამბობ, რომ ღამურები, აღქმულ ფერებს, როგორიცაა ლურჯი და წითელი

as labels, internal labels, for some useful aspect of echoes --

იარლიყებივით იყენებენ, ექოს რიგი სასარგებლო მახასიათებლებისათვის -

perhaps the acoustic texture of surfaces, furry or smooth and so on --

შეიძლება ეს იყოს ზედაპირის აკუსტიკური ფაქტურა, გლუვი, ბეწვიანი, ა.შ.

in the same way as swallows or indeed, we, use those perceived hues --

ისევე, როგორც მერცხლები, ან თუნდაც ჩვენ ვიყენებთ

ამ აღქმულ ფერებს - წითელი და ლურჯი ან სხვა

redness and blueness, etc. --

to label long and short wavelengths of light.

იმისათვის, რომ სინათლის გრძელი და მოკლე ტალღები აღვნიშნოთ.

There's nothing inherent about red that makes it long wavelength.

თანდაყოლილი საფუძველი იმისა, რომ წითელი იყოს გრძელი ტალღა - არ არსებობს.

The point is that the nature of the model is governed by how it is to be used,

არსი იმაშია, რომ მოდელის ტიპი იმით განისაზღვრება თუ რისთვის არის საჭირო ის,

rather than by the sensory modality involved.

და არა იმით, თუ რომელი სენსორული მოდალობა მონაწილეობს მასში.

J.B.S. Haldane himself had something to say about animals

თავად ჯეი. ბი. ეს. ჰოლდეინსაც ქონდა მოსაზრება

whose world is dominated by smell.

ცხოველებზე, რომლებისთვისაც ყნოსვა მთავარი შეგრძნებაა.

Dogs can distinguish two very similar fatty acids, extremely diluted:

ძაღლებს შეუძლიათ გაარჩიონ ორი მეტად მსგავსი ცხიმმჟავა:

caprylic acid and caproic acid.

კაპრილის მჟავა და კაპრონის მჟავა.

The only difference, you see,

ერთადერთი სხვაობა კი ისაა, რომ ერთერთის ჯაჭვში ნახშირბადის

is that one has an extra pair of carbon atoms in the chain.

ატომების ერთი ზედმეტი წყვილია.

Haldane guesses that a dog would probably be able to place the acids

ჰოლდეინი ვარაუდობს, რომ ძაღლს შეუძლია მჟავები, მათი სუნის მიხედვით,

in the order of their molecular weights by their smells,

განალაგოს მათი მოლეკულური წონების შესაბამისად,

just as a man could place a number of piano wires

როგორც ადამიანს შეუძლია, პიანინოს სიმები განალაგოს

in the order of their lengths by means of their notes.

სიგრძის მიხედვით, ნოტების საშუალებით.

Now, there's another fatty acid, capric acid,

კიდევ ერთი მჟავა არსებობს - კაპრინის,

which is just like the other two,

რომელიც იმ ორის მსგავსია,

except that it has two more carbon atoms.

უბრალოდ მას ორით მეტი ნახშირბადის ატომი აქვს.

A dog that had never met capric acid would, perhaps,

ძაღლს, რომელიც კაპრინის მჟავას არ იცნობს, შესაძლოა

have no more trouble imagining its smell

ისევე არ გაუჭირდეს მისი სუნის წარმოდგენა, როგორც ჩვენ არ გაგვიჭირდებოდა

than we would have trouble imagining a trumpet, say,

საყვირის ერთით მაღალი ნოტის ჟღერადობის წარმოდგენა

playing one note higher than we've heard a trumpet play before.

ვიდრე მანამდე მოგვისმენია.

იქნებ ძაღლები, მარტორქები და სხვა ყნოსვაგანვითარებული ცხოველები

Perhaps dogs and rhinos and other smell-oriented animals smell in color.

ფერებით გრძნობენ სუნს.

And the argument would be exactly the same as for the bats.

არგუმენტი ზუსტად ღამურების მსგავსი იქნებოდა.

შუა სამყარო - ზომებისა და სიჩქარეების სპექტრი

Middle World -- the range of sizes and speeds

which we have evolved to feel intuitively comfortable with --

რომელიც ჩვენთვის ინტუიტურად კომფორტულია

is a bit like the narrow range of the electromagnetic spectrum

ცოტა ელექტომაგნიტური სპექტრის ვიწრო დიაპაზონს წააგავს,

that we see as light of various colors.

რომელსაც ჩვენ სხვადასხვა ფერის სინათლედ ვხედავთ.

We're blind to all frequencies outside that,

მის მიღმა სიხშირეებს ჩვენ ვერ ვხედავთ,

unless we use instruments to help us.

რამე ინსტრუმენტები თუ არ დავიხმარეთ.

Middle World is the narrow range of reality

შუა სამყარო რეალობის ვიწრო დიაპაზონია

which we judge to be normal, as opposed to the queerness

რომელსაც ჩვენ ნორმალურს ვუწოდებთ, იმ უცნაური

of the very small, the very large and the very fast.

ძალიან მცირე, ძალიან დიდი და ძალიან სწრაფისგან განსხვავებით.

შეგვიძლია შეუძლებლობების მსგავსი შკალა ავაგოთ:

We could make a similar scale of improbabilities;

nothing is totally impossible.

არაფერია სრულიად შეუძლებელი.

Miracles are just events that are extremely improbable.

სასწაულები მხოლოდ უკიდურესად შეუძლებელი ხდომილებებია.

A marble statue could wave its hand at us;

მარმარილოს ქანდაკებამ შესაძლოა ხელი დაგვიქნიოს; ატომები, რომლებისგანაც

the atoms that make up its crystalline structure

მისი კრისტალური სტრუქტურა შედგება ისედაც ვიბრირებენ წინ და უკან.

are all vibrating back and forth anyway.

იმიტომ, რომ ისინი ძალიან ბევრია და

Because there are so many of them,

and because there's no agreement among them

იმიტომ, რომ მათ შორის შეთანხმება არ არის იმაზე

თუ საით იმოძრაონ, მარმარილო,

in their preferred direction of movement,

the marble, as we see it in Middle World, stays rock steady.

შუა სამყაროში, ჩანს, რომ კლდესავით მყარია.

But the atoms in the hand could all just happen to move

მაგრამ ატომები შეიძლება ამოძრავდნენ კიდეც

the same way at the same time, and again and again.

ერთი მიმართულებით, ერთ მომენტში, კიდევ და კიდევ.

In this case, the hand would move,

ამ შემთხვევაში, ხელიც ამოძრავდება და ჩვენც დავინახავთ ამას.

and we'd see it waving at us in Middle World.

თუმცა ალბათობა, რომ ეს მოხდეს ისეთი მცირეა,

The odds against it, of course, are so great

that if you set out writing zeros at the time of the origin of the universe,

რომ სამყაროს შექმნიდან მოყოლებული

ნულების წერა რომ დაგვეწყო,

you still would not have written enough zeros to this day.

დღემდე მაინც ვერ დაწერდი საკმარის ნულებს.

ევოლუციამ შუა სამყაროში არ აღგვჭურვა უნარით

Evolution in Middle World has not equipped us

გავიგოთ შეუძლებელი ხდომილებები; ცოტა ხანი ვცხოვრობთ.

to handle very improbable events; we don't live long enough.

ის რაც შეუძლებლად გამოიყურება შუა სამყაროში,

In the vastness of astronomical space and geological time,

შეიძლება გარდაუვალი აღმოჩნდეს

that which seems impossible in Middle World

ასტრონომიული სივრცისა და გეოლოგიური დროის უკიდეგანობაში.

might turn out to be inevitable.

ამაზე ფიქრის ერთი ხერხია პლანეტების დათვლა.

One way to think about that is by counting planets.

We don't know how many planets there are in the universe,

ჩვენ არ ვიცით რამდენი პლანეტაა სამყაროში,

დიდი მიახლოებით ივარაუდება, რომ 10-დან 20-მდე, ან 100 მილიარდ მილიარდი.

but a good estimate is about 10 to the 20, or 100 billion billion.

ეს სიცოცხლის შეუძლებლობის შეფასების

And that gives us a nice way to express our estimate of life's improbability.

გამოხატვის კარგი გზაა.

ამ შეუძლებლობების სპექტრში, რომელიც

We could make some sort of landmark points along a spectrum of improbability,

ელექტრომაგნიტურ სპექტრს შეიძლება გავდეს,

which might look like the electromagnetic spectrum we just looked at.

შემიძლია საკვანძო წერტილებიც აღვნიშნო.

თუკი სიცოცსლე რომელიმე პლანეტაზე მხოლოდ ერთხელ წარმოიშვა -

If life has arisen only once on any --

ანუ ვგულისხმობ, სიცოცხლე შესაძლოა ყოველ პლანეტაზე წარმოქმნილიყო,

life could originate once per planet, could be extremely common

ძალიან ხშირი იქნებოდა, ან ყოველ ვარსკვლავთან დაკავშირებით წარმოქმნილიყო,

or it could originate once per star

or once per galaxy or maybe only once in the entire universe,

ან გალაქტიკაში ერთი წარმოქმნილიყო, ან მთელ სამყაროში ერთი ყოფილიყო,

in which case it would have to be here.

ასეთ შემთხვევაში ეს დედამიწაზე იქნებოდა. და სადღაც იქ, ზევით

And somewhere up there would be the chance

that a frog would turn into a prince,

შესაძლებელი იქნებოდა გომბეშოს უფლისწულად გადაქცევა

and similar magical things like that.

და მსგავსი სასწაულები.

If life has arisen on only one planet in the entire universe,

თუკი სიცოცხლე მხოლოდ ერთ პლანეტაზეა მთელ სამყაროში

that planet has to be our planet, because here we are talking about it.

ეს ჩვენი პლანეტაა. აგერ ვდგავართ და ამაზე ვსაუბრობთ.

And that means that if we want to avail ourselves of it,

ეს კი ნიშნავს, რომ თუ გვინდა ის გამოვიყენოთ,

we're allowed to postulate chemical events in the origin of life

სიცოცხლის საწყისებში შეგვიძლია ვივარაუდოთ ისეთი ქიმიური ხდომილებები,

which have a probability as low as one in 100 billion billion.

რომელთა ალბათობა მცირეა, როგორც ერთი 100 მილიარდ მილიარდიდან.

I don't think we shall have to avail ourselves of that,

თუმცა მე არ ვფიქრობ, რომ ეს დაგვჭირდეს,

because I suspect that life is quite common in the universe.

იმიტომ, რომ მე ეჭვი მაქვს, რომ სიცოცხლე საკმაოდ ხშირია სამყაროში.

And when I say quite common, it could still be so rare

როცა ვამბობ, საკმაოდ ხშირია, ის შეიძლება მაინც ისეთი იშვიათი იყოს,

that no one island of life ever encounters another,

რომ სიცოცხლის არცერთი კუნძული არ შეხვდეს მეორეს.

which is a sad thought.

საკმაოდ სევდიანი აზრია.

როგორ შეგვიძლია გავიგოთ ”უფრო საოცარი, ვიდრე ძალგვიძს ვივარაუდოთ”?

How shall we interpret "queerer than we can suppose?"

უფრო უცნაური ვიდრე პრინციპში წარმოდგენადია,

Queerer than can in principle be supposed,

or just queerer than we can suppose, given the limitations

ან უბრალოდ უფრო უცნაური ვიდრე ჩვენ შეგვიძლია წარმოვიდგინოთ,

of our brain's evolutionary apprenticeship in Middle World?

შუა სამყაროში ევოლუციის შედეგად ჩვენი ტვინის შეზღუდული შესაძლებლობებით?

შევძლებდით წვრთნითა და ვარჯიშით შუა სამყაროს

Could we, by training and practice,

emancipate ourselves from Middle World

შეზღუდვების დაძლევას და ძალიან მცირეს

and achieve some sort of intuitive as well as mathematical understanding

და ძალიან დიდის, რაღაც ინტუიტურ,

of the very small and the very large?

ასევე მათემატიკურ გაგებას? მართლა არ ვიცი.

I genuinely don't know the answer.

ნეტავი, შევძლებდით, რომ მაგალითად გაგვეგო

I wonder whether we might help ourselves to understand, say, quantum theory,

კვანტური თეორია, ბავშვებს ადრეული ასაკიდანვე, რომ ეთამაშათ

if we brought up children to play computer games

ისეთი კომპიუტერული თამაშები, რომელშიც იქნებოდა წარმოსახვითი სამყარო

beginning in early childhood,

which had a make-believe world of balls going through two slits on a screen,

სადაც ბურთები ეკრანზე ორ ნაპრალში იმოძრავებდნენ.

a world in which the strange goings-on of quantum mechanics were enlarged

სამყარო, სადაც კვანტური მექანიკის უცნაური მოძრაობები

კომპიუტერულად გადიდებულად გამოჩნდებოდა,

by the computer's make-believe,

so that they became familiar on the Middle-World scale of the stream.

რომ შუა სამყაროს საზომებით გაზომილიყო.

And similarly, a relativistic computer game,

ასევე, ფარდობითი კომპიუტერული თამაშები, რომლებშიც

in which objects on the screen manifest the Lorentz contraction, and so on,

ეკრანზე საგნების ლორენცისეული შემოკლება და ა.შ. გამოისახებოდა

to try to get ourselves -- to get children into the way of thinking about it.

რომ ამგვარად ფიქრი დაგვეწყო --

ბავშვებს დაეწყოთ ამაზე ფიქრი.

I want to end by applying the idea of Middle World

მინდა შუა სამყაროს იდეა გამოვიყენო

to our perceptions of each other.

ჩვენს მიერ ერთმანეთის აღქმაში.

Most scientists today subscribe to a mechanistic view of the mind:

მეცნიერთა უმეტესობა დღეს გონების მექანისტურ ხედვას იზიარებს:

we're the way we are because our brains are wired up as they are,

ჩვენ ასეთები იმიტომ ვართ, რომ ჩვენი ტვინი ასეა მოწყობილი;

ჩვენი ჰორმონები ასეა მოწყობილი.

our hormones are the way they are.

განსხვავებული ვიქნებოდით, სხვა ხასიათი გვექნებოდა

We'd be different, our characters would be different,

if our neuro-anatomy and our physiological chemistry were different.

ჩვენი ნეირო-ანატომია და ფიზიოლოგიური ქიმია განსხვავებული, რომ ყოფილიყო.

But we scientists are inconsistent.

მაგრამ მეცნიერები არათანმიმდევრულნი ვართ. ასე რომ არ იყოს

If we were consistent,

our response to a misbehaving person, like a child-murderer,

ცუდი ქცევის ადამიანზე ჩვენი რეაქცია, მაგალითად ბავშვის მკვლელზე

should be something like:

უნდა იყოს რაღაც ასეთი - ამ მანქანაში რაღაც ნაწილი გაფუჭდა და

this unit has a faulty component; it needs repairing.

შესაკეთებელია. მაგრამ ასე არ ვფიქრობთ.

That's not what we say.

What we say -- and I include the most austerely mechanistic among us,

ჩვენ ვამბობთ, ჩვენ შორის ყველაზე მექანისტურებიც კი,

which is probably me --

მათ რიცხვში მეც ვარ,

what we say is, "Vile monster, prison is too good for you."

ჩვენ ვამბობთ ”საზიზღარო მონსტრო, ციხეც კი პატარა სასჯელია შენთვის”.

Or worse, we seek revenge, in all probability thereby triggering

ან უარესი, შურისძიება გვინდა, რითიც დიდი ალბათობით

the next phase in an escalating cycle of counter-revenge,

იქიდან რევანშის შანსს ვზრდით,

which we see, of course, all over the world today.

რაც მთელ მსოფლიოში ხდება დღეს.

მოკლედ, როცა სწავლულებივით ვფიქრობთ,

In short, when we're thinking like academics,

we regard people as elaborate and complicated machines,

ადამიანები რთული და კომპლექსური მანქანები გვგონია,

like computers or cars.

როგორც კომპიუტერები ან ავტომანქანები, მაგრამ როცა ადამიანურ ამპლუას ვუბრუნდებით

But when we revert to being human,

we behave more like Basil Fawlty, who, we remember,

უფრო ბაზილ ფოლტივით ვიქცევით - გვახსოვს ხომ? -

thrashed his car to teach it a lesson,

თავის მანქანას ურტყამდა, ჭკუა რომ ესწავლებინა,

when it wouldn't start on "Gourmet Night."

გურმანების ღამეს რომ არ დაიქოქა. (სიცილი)

(Laughter)

The reason we personify things like cars and computers

მანქანების და კომპიუტერების პერსონოფიცირების მიზეზი ისაა, რომ

is that just as monkeys live in an arboreal world

როგორც მაიმუნები ცხოვრობენ ხეების სამყაროში

and moles live in an underground world

თხუნელები მიწისქვეშა სამყაროში

and water striders live in a surface tension-dominated flatland,

და წყლის ობობები ზედაპირული დაჭიმულობით გამსჭვალულ დაბლობებში

we live in a social world.

ჩვენ - სოციალურ სამყაროში ვცხოვრობთ. ადამიანების ზღვაში ვცურავთ -

We swim through a sea of people --

a social version of Middle World.

შუა სამყაროს სოციალურ ვერსიაში.

We are evolved to second-guess the behavior of others

ჩვენ ასე განვვითარდით, გავხდით შესანიშნავი ფსიქოლოგები

by becoming brilliant, intuitive psychologists.

რომლებიც წინასწარ ვვარაუდობთ სხვათა ქცევებს.

Treating people as machines

ადამიანების მანქანებად დანახვა

may be scientifically and philosophically accurate,

შესაძლოა მეცნიერულად და ფილოსოფიურად სწორია,

but it's a cumbersome waste of time

მაგრამ ეს უაზრო დროის კარგვაა

if you want to guess what this person is going to do next.

თუკი გინდა გამოიცნო, როგორ მოიქცევა ეს ადამიანი ცოტა ხანში.

პიროვნების მოდელირების ეკონომიკურად გამართლებული გზაა,

The economically useful way to model a person

is to treat him as a purposeful, goal-seeking agent

ის მიზანდასახულ, აზრიან არსებად მიიჩნიო

with pleasures and pains, desires and intentions,

რომელსაც სიამოვნებს და სტკივა, აქვს სურვილები,

guilt, blame-worthiness.

ბრალი მიუძღვის და დამნაშავეა.

Personification and the imputing of intentional purpose

პერსონიფიცირება და განზრახვების მიწერა

ადამიანების მოდელირების იმდენად წარმატებული ხერხია, რომ

is such a brilliantly successful way to model humans,

არ არის გასაკვირი, რომ იგივე მოდელირების პროგრამა

it's hardly surprising the same modeling software

often seizes control when we're trying to think about entities

იწყებს მუშაობას მაშინაც, როცა ისეთ რამეზე ვფიქრობთ,

for which it's not appropriate, like Basil Fawlty with his car

რისთვისაც ის არ გამოდგება - როგორც ბაზილი მანქანაზე ან როგორც მილიონიბით

or like millions of deluded people, with the universe as a whole.

შეცდომაში შეყვანილი ადამიანი - სამყაროზე, როგორც ერთ მთლიანობაზე (სიცილი)

(Laughter)

If the universe is queerer than we can suppose,

თუ სამყარო უფრო უცნაურია ვიდრე შეგვიძლია ვივარაუდოთ,

is it just because we've been naturally selected

ნეტა, ეს მხოლოდ იმიტომ ხდება, რომ ჩვენ ბუნებრივად მოგვყვება

to suppose only what we needed to suppose

ვივარაუდოთ მხოლოდ ის, რაც გადარჩენისთვის გვჭირდებოდა

in order to survive in the Pleistocene of Africa?

აფრიკულ პლეისტოცენში?

Or are our brains so versatile and expandable that we can train ourselves

თუ, ჩვენი ტვინები მოქნილია და გაფართოების უნარი აქვთ

და ჩვენ შეგვიძლია თავი დავაღწიოთ ევოლუციის ბორკილებს?

to break out of the box of our evolution?

Or finally, are there some things in the universe so queer

და ბოლოს, არის რამე სამყაროში ისეთი უცნაური, რომ არანაირი არსების ფილოსოფიას,

that no philosophy of beings, however godlike, could dream them?

რაც არ უნდა ღმერთისებრი იყოს ის, არ შეუძლია მისი წარმოსახვა.

Thank you very much.

(Applause)

დიდი მადლობა.