Why the universe seems so strange | Richard Dawkins

Translator: Gayatri Natu Reviewer: Pratik Dixit

My title: "Queerer than we can suppose: the strangeness of science."

माझ्या भाषणाचं शीर्षक आहे: "आपल्याला वाटू शकते त्याहूनही विचित्र : विज्ञानाची नवलाई"

"Queerer than we can suppose" comes from J.B.S. Haldane, the famous biologist,

"आपल्याला वाटू शकते त्याहूनही विचित्र" हे शब्द आहेत प्रख्यात जीवशास्त्रज्ञ जे. बी. एस्‌. हॉल्डेन यांचे.

हॉल्डेन म्हणाले होते, "आता मला स्वतःला अशी शंका येतेय की

who said, "Now, my own suspicion is that the universe is not only queerer

हे विश्व केवळ आपल्याला वाटतं त्याहून विचित्र नसून

than we suppose, but queerer than we can suppose.

आपल्याला वाटू शकतं त्याहूनही जास्त विचित्र आहे.

I suspect that there are more things in heaven and earth

माझ्या अदमासानं, अंतराळात आणि पृथ्वीवर इतक्या जास्त गोष्टी अस्तित्वात आहेत

than are dreamed of, or can be dreamed of, in any philosophy."

की त्या कोणत्याही तत्त्वविचारात किंवा मतप्रणालीत कल्पिल्या गेल्या नसतील, किंवा त्यांची कल्पना करणंही शक्य नसेल.

रिचर्ड फाइनमननी पुंजसिद्धांताच्या (क्वांटम थियरी) प्रयोगांचे निष्कर्ष वर्तवण्याबाबतच्या अचूकपणाची तुलना

Richard Feynman compared the accuracy of quantum theories --

उत्तर अमेरिकेची रुंदी एका केसभर अंतराच्या फरकाने

experimental predictions --

to specifying the width of North America to within one hair's breadth of accuracy.

अचूक सांगता येण्याशी केली होती.

This means that quantum theory has got to be, in some sense, true.

म्हणजेच पुंजसिद्धांत एका अर्थी ’खरा’ आहे.

Yet the assumptions that quantum theory needs to make

तरीदेखील, अशी प्रयोगांची भाकितं मांडण्यासाठी पुंजसिद्धांतामध्ये जी गृहीतकं वापरावी लागतात

in order to deliver those predictions are so mysterious

ती इतकी गूढ आहेत की एकदा खुद्द फाइनमनवर

that even Feynman himself was moved to remark,

"आपल्याला पुंजसिद्धांत कळला आहे असं तुम्हांला वाटत असेल

"If you think you understand quantum theory,

तर तुम्हांला पुंजसिद्धांत कळलेला नाही"

you don't understand quantum theory."

असं म्हणायची पाळी आली होती.

हा सिद्धांत इतका विचित्र आहे की वेगवेगळे भौतिकशास्त्रज्ञ

It's so queer that physicists resort to one or another

paradoxical interpretation of it.

या सिद्धांतातून निघणाऱ्या वेगवेगळ्या विरोधाभासी अर्थांवर विश्वास ठेवतात.

"खरेपणाचे वस्त्र" या विषयावर इथे बोलणार असलेले डेविड डॉयश यांनी

David Deutsch, who's talking here, in "The Fabric of Reality,"

embraces the many-worlds interpretation of quantum theory,

पुंजसिद्धांताच्या "बहुवैश्विक" अर्थांतराची बाजू घेतली आहे.

because the worst that you can say about it

कारण या अर्थांतरात काही वाईट असेल तर ते फार फार तर इतकंच:

is that it's preposterously wasteful.

त्यात प्रचंड उधळेपणा आहे!

It postulates a vast and rapidly growing number of universes existing in parallel,

या अर्थांतरानुसार भरमसाठ आणि वेगात वाढत राहणाऱ्या संख्येनं अनेक समांतर विश्वं अस्तित्वात आहेत.

पुंजभौतिकी (क्वांटम मेकॅनिक्स) मधल्या प्रयोगांच्या अरुंद भुयारातूनच फक्त एका विश्वाला दुसऱ्या विश्वाचं दर्शन होऊ शकतं;

mutually undetectable,

except through the narrow porthole of quantum mechanical experiments.

एरवी त्यांना एकमेकांच्या अस्तित्वाचा पत्ता लावता येत नाही.

आणि ही रिचर्ड फाइनमनची कल्पना होती.

And that's Richard Feynman.

जीवशास्त्रज्ञ लुईस वॉलपर्ट यांच्या मते

The biologist Lewis Wolpert believes

that the queerness of modern physics

आधुनिक भौतिकशास्त्राचं वैचित्र्य

is just an extreme example.

हे एका टोकाचं उदाहरण झालं. विज्ञान (तंत्रज्ञान नव्हे)

Science, as opposed to technology,

does violence to common sense.

माणसाच्या सारासार विचाराला (कॉमन सेन्स) धक्का देतं.

Every time you drink a glass of water, he points out,

वॉलपर्ट आपल्या ध्यानात आणून देतात की जेव्हा आपण एक पेलाभर पाणी पितो,

the odds are that you will imbibe at least one molecule

त्या प्रत्येक वेळी आपल्या शरीरात

that passed through the bladder of Oliver Cromwell.

ऑलिव्हर क्रॉमवेलच्या मूत्राशयातून गेलेला किमान एक तरी पाण्याचा रेणू जात असतो. (हशा)

(Laughter)

It's just elementary probability theory.

हा अगदी प्राथमिक स्वरूपाच्या संभाव्यतेच्या सिद्धांतातून (प्रोबॅबिलिटी थियरी) आलेला निष्कर्ष आहे.

(Laughter)

The number of molecules per glassful is hugely greater

एका पेल्यातल्या पाण्याच्या रेणूंची संख्या ही जगातल्या

than the number of glassfuls, or bladdersful, in the world.

पाण्याने भरलेल्या पेल्यांच्या किंवा मूत्राशयांच्या तुलनेत कितीतरी पटींनी जास्त आहे.

And of course, there's nothing special about Cromwell or bladders --

आणि अर्थात, ही गोष्ट खास क्रॉमवेल किंवा मूत्राशयांनाच लागू होते असं नाही.

you have just breathed in a nitrogen atom

तुम्ही आत्ताच एका उंच सायकॅड झाडाच्या डाव्या बाजूला असलेल्या

that passed through the right lung of the third iguanodon

तिसऱ्या इग्वानॉडॉनच्या (एक डायनॉसॉर) उजव्या फुप्फुसातून गेलेला

to the left of the tall cycad tree.

नायट्रोजनचा अणू तुमच्या श्वासावाटे आत घेतलाय!

"Queerer than we can suppose."

"आपल्याला वाटू शकतं त्याहूनही विचित्र."

What is it that makes us capable of supposing anything,

आपल्यामध्ये ही ’वाटण्याची’, ’गृहीत धरण्याची’ क्षमता आहे ती कशामुळे?

and does this tell us anything about what we can suppose?

आणि त्यातून आपल्याला आपण काय गृहीत धरू शकतो याबद्दल काही माहिती मिळू शकते का?

Are there things about the universe that will be forever beyond our grasp,

या जगात अशा काही गोष्टी आहेत का

ज्या कायमच आपल्या आकलनाच्या पलीकडे राहतील, पण कुठल्यातरी प्रगत बुद्धीच्या जीवांना

but not beyond the grasp of some superior intelligence?

त्या सहज कळतील? विश्वामध्ये अशा गोष्टी आहेत का,

Are there things about the universe

that are, in principle, ungraspable by any mind,

ज्या तत्वत: कितीही सर्वोत्तम बुद्धीच्या आकलनशक्तीच्याही

however superior?

पलीकडे असतील?

The history of science has been one long series of violent brainstorms,

विज्ञानाचा इतिहास म्हणजे विचारांच्या विराट घुसळणींची

(ब्रेनस्टॉर्मिंगची)एक मालिकाच आहे. प्रत्येक नवी पिढी विश्वातल्या

as successive generations have come to terms with

चढत्या भाजणीने विचित्र वाटत जाणाऱ्या गोष्टींचं अस्तित्व

increasing levels of queerness in the universe.

मान्य करत आली आहे.

We're now so used to the idea that the Earth spins,

आता ’पृथ्वी स्वत:भोवती फिरते आणि सूर्य आकाशात या टोकाकडून त्या टोकाकडे जात नाही’

rather than the Sun moves across the sky,

या संकल्पनेची आपल्याला इतकी सवय झाली आहे, की ही गोष्ट पहिल्यांदा लक्षात आली ती वेळ म्हणजे

it's hard for us to realize

what a shattering mental revolution that must have been.

केवढी मोठी वैचारिक क्रांती असेल त्याची कल्पना करणं आपल्याला कठीण जातं.

After all, it seems obvious that the Earth is large and motionless,

किती झालं तरी पृथ्वी खूप मोठ्ठी आणि स्थिर आहे आणि

the Sun, small and mobile.

सूर्य अगदीच लहान आणि फिरता आहे हे डोळ्यांना ढळढळीतपणे दिसत असतं.

But it's worth recalling Wittgenstein's remark on the subject:

पण या विषयावरची (तत्त्वज्ञ) विटगनस्टाइनची टिप्पणी मोठी मार्मिक आहे.

"Tell me," he asked a friend, "why do people always say

ते एका मित्राला म्हणाले, "मला असं सांग, माणसाला ’पृथ्वी स्वतःभोवती फिरते’ याच्याऐवजी

it was natural for man to assume that the Sun went 'round the Earth,

’सूर्य पृथ्वीभोवती फिरतो’ असं वाटणं जास्त साहजिक आहे

rather than that the Earth was rotating?"

असं लोक का म्हणतात?"

And his friend replied, "Well, obviously,

त्यांचा मित्र म्हणाला, "अरे, सोप्पं आहे. कारण सूर्य पृथ्वीभोवती फिरतो

because it just looks as though the Sun is going round the Earth."

हे सरळ सरळ दिसतंच की आपल्याला रोज."

Wittgenstein replied, "Well, what would it have looked like

विटगनस्टाइन म्हणाले, "मग ’पृथ्वी स्वत:भोवती फिरते’ हे दिसायचं झालं तर

if it had looked as though the Earth was rotating?"

ते नक्की कसं दिसलं असतं ते सांग बरं!" (हशा)

(Laughter)

Science has taught us, against all intuition,

आपल्या अंतःप्रेरणेच्या (इन्ट्यूशन) विरोधात जाऊन विज्ञानाने आपल्याला असं शिकवलंय

that apparently solid things, like crystals and rocks,

की दगड, स्फटिक अशा सगळ्या ’सघन’ भासणाऱ्या गोष्टी खरं म्हणजे

are really almost entirely composed of empty space.

जवळजवळ संपूर्णपणे रिकाम्या जागेने, अवकाशाने व्यापलेल्या असतात.

And the familiar illustration is the nucleus of an atom

त्यासाठी नेहमी वापरली जाणारी प्रतिमाही आपल्या ओळखीची आहे :

is a fly in the middle of a sports stadium,

अणुकेंद्रक हे एखाद्या खेळाच्या मोठ्ठ्या मैदानाच्या मध्यभागी असलेल्या माशीएवढं असतं,

and the next atom is in the next sports stadium.

आणि त्या माशीच्या जवळची दुसरी माशी ही दुसऱ्या मैदानात असते.

So it would seem the hardest, solidest, densest rock

म्हणजेच कठीणात कठीण, सघनतम खडक हा खरं तर जवळपास पूर्णच रिकाम्या जागेचा बनलेला असतो,

is really almost entirely empty space,

आणि त्या जागेत भर घालणारे कण इतके सूक्ष्म आणि एकमेकांपासून इतक्या दूरवर असतात,

broken only by tiny particles so widely spaced they shouldn't count.

की त्यांनी त्या रिकामपणात काहीच फरक पडू नये.

Why, then, do rocks look and feel solid and hard and impenetrable?

मग खडक इतके कठीण, घन आणि अभेद्य का दिसतात? हाताळायलाही तसेच का वाटतात?

As an evolutionary biologist, I'd say this: our brains have evolved

एक उत्क्रांतीवादी जीवशास्त्रज्ञ या भूमिकेतून मी असं म्हणेन: आपलं शरीर ज्या आकार आणि वेगांच्या

to help us survive within the orders of magnitude, of size and speed

पातळीवर काम करत असतं, त्याच पातळीवरच्या मोजमापांमध्ये आपल्याला तगवण्यासाठी आपला मेंदू

which our bodies operate at.

उत्क्रांत झालेला आहे. अणूंच्या जगात वावरण्यासाठी आपली उत्क्रांती

We never evolved to navigate in the world of atoms.

कधीच झाली नाही.

If we had, our brains probably would perceive rocks

तशी ती झाली असती, तर आपल्या मेंदूने ’दगड रिकाम्या जागेने भरलेले असतात’

as full of empty space.

अशा नजरेने त्यांच्याकडे पाहिलं असतं. दगड आपल्या हातांना कठीण आणि अभेद्य वाटतात

Rocks feel hard and impenetrable

to our hands, precisely because objects like rocks and hands

याचं कारण हात दगडांमधून आरपार जाऊ शकत नाहीत हेच आहे.

cannot penetrate each other.

त्यामुळे ’सघनता’, ’अभेद्यपणा’ अशा कल्पना रचणं

It's therefore useful

for our brains to construct notions like "solidity" and "impenetrability,"

आपल्या मेंदूसाठी उपयोगाचं असतं, कारण अशा संकल्पनांमुळे,

because such notions help us to navigate our bodies

आपला ज्या मध्यम-आकाराच्या जगात वावर होत असतो

through the middle-sized world in which we have to navigate.

तिथे हालचाली करायला आपल्याला मदत होते.

Moving to the other end of the scale,

या मोजमापांच्या पट्टीच्या दुसऱ्या टोकाला जायचं म्हटलं, तर आपल्या पूर्वजांना

our ancestors never had to navigate through the cosmos

कधीच अंतराळातून प्रकाशाच्या वेगाच्या जवळ जाणाऱ्या गतीने प्रवास करावा लागला नव्हता.

at speeds close to the speed of light.

जर त्यांना तसं करावं लागलं असतं, तर आपल्या मेंदूंना आइनस्टाइन फार चांगल्या पद्धतीनं

If they had, our brains would be much better at understanding Einstein.

कळला असता. आपण या ज्या मध्यम पटीतली मोजमापं असलेल्या वातावरणात नांदण्यासाठी

I want to give the name "Middle World" to the medium-scaled environment

उत्क्रांत झालो आहोत, त्याला ’मधलं जग’ असं नाव द्यावंसं मला वाटतं.

in which we've evolved the ability to take act --

याचा (जे. आर. आर. टॉलकिन या लेखकाच्या कल्पनेतल्या) ’मधल्या पृथ्वी’शी

nothing to do with "Middle Earth" --

काहीएक संबंध नाही. मधलं जग. (हशा)

Middle World.

(Laughter)

We are evolved denizens of Middle World,

आपण या ’मधल्या जगा’तले उत्क्रांत रहिवासी आहोत, आणि त्यामुळेच

and that limits what we are capable of imagining.

आपल्या कल्पनाशक्तीला मर्यादा पडतात. आपल्याला आपल्या पातळीवरची एखादी कल्पना समजणं

We find it intuitively easy to grasp ideas like,

निसर्गतःच सोपं जातं, उदाहरणार्थ : जर एखादा ससा, या मधल्या जगातले ससे आणि इतर वस्तू ज्या

when a rabbit moves at the sort of medium velocity

मध्यम गतीच्या पटीत वाटचाल करतात त्या गतीने पळाला आणि एखाद्या खडकासारख्या

at which rabbits and other Middle World objects move,

and hits another Middle World object like a rock, it knocks itself out.

दुसऱ्या एखाद्या मधल्या-जगातल्या वस्तूवर आदळला तर तो बेशुद्ध होईल.

May I introduce Major General Albert Stubblebine III,

आता मला तुमच्याशी एका व्यक्तीची ओळख करून द्यायचीय: ते म्हणजे १९८३ साली अमेरिकन सैन्याच्या

commander of military intelligence in 1983.

गुप्तहेर खात्याचे प्रमुख असलेले मेजर जनरल अल्बर्ट स्टबलबाइन (तिसरे).

"...[He] stared at his wall in Arlington, Virginia, and decided to do it.

त्यांनी व्हर्जिनियातल्या आर्लिंग्टनमधल्या आपल्या कार्यालयाच्या भिंतीकडे रोखून बघायला सुरुवात केली, आणि ठरवलं:

As frightening as the prospect was, he was going into the next office.

ऐकायला कितीही भीतीदायक वाटत असलं, तरी ते भिंत भेदून पलीकडच्या खोलीत जाणारच होते.

He stood up and moved out from behind his desk.

ते उठले, आणि आपल्या टेबलामागून उठून समोर आले.

'What is the atom mostly made of?' he thought, 'Space.'

’अणू मुख्यतः कशापासून बनलेले असतात?’ त्यांनी विचार केला. मोकळ्या जागेपासून.

He started walking. 'What am I mostly made of? Atoms.'

त्यांनी चालायला सुरुवात केली. मी मुख्यतः कशापासून बनलो आहे? अणूंपासून.

He quickened his pace, almost to a jog now.

त्यांनी चालण्याची गती वाढवत हळूहळू धावायला सुरुवात केली.

'What is the wall mostly made of?'

भिंत मुख्यतः कशाची बनलेली आहे? अणूंची.

(Laughter)

'Atoms!'

All I have to do is merge the spaces.

आता मला फक्त इतकंच करायचं आहे, की या सगळ्या मोकळ्या जागा एकत्र जोडून टाकायच्या आहेत!

आणि मग, जनरल स्टबलबाइनचं नाक खूप जोरात त्यांच्या खोलीच्या भिंतीवर आदळलं.

Then, General Stubblebine banged his nose hard on the wall of his office.

सोळा हजार सैनिकांवर हुकूम गाजवणाऱ्या स्टबलबाइनना स्वतःच्या

Stubblebine, who commanded 16,000 soldiers,

was confounded by his continual failure to walk through the wall.

या भिंतीमधून चालत जाता येण्यातल्या सततच्या अपयशाने पुरतं गोंधळून टाकलं होतं.

He has no doubt that this ability will one day be a common tool

एके दिवशी ही अशी क्षमता म्हणजे त्यांच्या सैन्याच्या शस्त्रागारातलं नेहमीचं हत्यार होऊन जाईल

in the military arsenal.

याबद्दल त्यांना मुळीच शंका नव्हती. भिंती भेदून आरपार जाऊ शकणाऱ्या सेनेला

Who would screw around with an army that could do that?"

कोण डिवचायला जाईल? हा किस्सा ’प्लेबॉय’मधल्या एका लेखात होता.

That's from an article in Playboy,

which I was reading the other day.

परवाच वाचत होतो मी तो लेख. (हशा)

(Laughter)

I have every reason to think it's true;

या लेखावर विश्वास ठेवण्यासाठी माझ्याकडे खूप कारणं आहेत; एक तर मी प्लेबॉय वाचत होतो

I was reading Playboy because I, myself, had an article in it.

कारण माझा स्वत:चा एक लेखही त्यात होता. (हशा)

(Laughter)

Unaided human intuition, schooled in Middle World,

बाहेरून काहीच मदत नसलेल्या आणि मधल्या जगात शिकलेल्या

finds it hard to believe Galileo when he tells us

मानवी अंतःप्रेरणेला ’हवेचं घर्षण नसेल तर उंचावरून एकाच वेळी टाकलेल्या

a heavy object and a light object, air friction aside,

जड आणि हलक्या वस्तू एकाच वेळी जमिनीवर पडतील’ असं सांगणाऱ्या

would hit the ground at the same instant.

गॅलिलियोवर विश्वास ठेवणं कठीण जातं.

And that's because in Middle World, air friction is always there.

आणि याचं कारण इतकंच की मधल्या जगात हवा आणि तिच्यामुळे निर्माण होणारं घर्षण नेहमीच हजर असतं.

If we'd evolved in a vacuum,

जर आपण निर्वात (व्हॅक्यूम) ठिकाणी उत्क्रांत झालो असतो तर आपण

we would expect them to hit the ground simultaneously.

त्या वस्तू एकाच वेळी जमिनीवर पडतील अशीच अपेक्षा केली असती. आपण जीवाणू असतो,

If we were bacteria,

constantly buffeted by thermal movements of molecules,

आणि सतत रेणूंच्या उष्णतेमुळे होणाऱ्या हालचालींच्या धक्काबुक्कीत सापडलो असतो,

it would be different.

तर गोष्ट वेगळी असती,

But we Middle-Worlders are too big to notice Brownian motion.

पण आत्ता तरी आपण मधले जगवाले इतके मोठे आहोत की आपल्याला ’ब्राउनियन गती’ जाणवतच नाही.

In the same way, our lives are dominated by gravity,

तसंच, आपल्या रोजच्या जगण्यात गुरुत्वाकर्षणाचा खूपच प्रभाव पडत असला

but are almost oblivious to the force of surface tension.

तरी आपल्याला पृष्ठताण (सरफेस टेन्शन) जवळजवळ अजिबात जाणवत नाही.

A small insect would reverse these priorities.

एखाद्या छोट्याशा कीटकासाठी हाच प्राधान्यक्रम बरोब्बर उलटा असेल.

Steve Grand -- he's the one on the left,

स्टीव्ह ग्रॅन्ड -- डावीकडचे,

Douglas Adams is on the right.

(उजवीकडचे आहेत ते डग्लस ऍडम्स) -- स्टीव्ह ग्रॅन्ड त्यांच्या ’क्रिएशन: लाइफ़ ऍन्ड हाउ वी मेक इट’

Steve Grand, in his book, "Creation: Life and How to Make It,"

(निर्मिती: आयुष्य आणि आपण ते कसं निर्माण करतो) या पुस्तकात आपल्या

is positively scathing about our preoccupation with matter itself.

द्रव्यवस्तूं(मॅटर)मध्येच गुंतून राहण्यावर परखड टीका करतात.

We have this tendency to think that only solid, material things

फक्त समूर्त, सहज जाणवणारे पदार्थ ह्याच खऱ्या ’वस्तू’ आहेत असा विचार करण्याकडे

are really things at all.

आपला कल असतो. निर्वातातल्या विद्युतचुंबकीय लहरी (इलेक्ट्रोमॅग्नेटिक वेव्हज्‌)

Waves of electromagnetic fluctuation in a vacuum seem unreal.

आपल्याला ’खऱ्या’ वाटत नाहीत.

Victorians thought the waves had to be waves in some material medium:

व्हिक्टोरियन जमान्यातल्या लोकांना वाटे की या लहरी नक्कीच कुठल्यातरी सघन माध्यमात असल्या पाहिजेत -

the ether.

- त्याला त्यांनी नाव दिलं ’ईथर’. पण आपल्याला खरे द्रव्यपदार्थ चटकन कळतात कारण

But we find real matter comforting

only because we've evolved to survive in Middle World,

आपण मधल्या जगात जगण्यासाठी उत्क्रांत झालो आहोत.

where matter is a useful fiction.

इथे द्रव्यवस्तू ही एक उपयोगी संकल्पना आहे.

A whirlpool, for Steve Grand, is a thing with just as much reality

स्टीव्ह ग्रॅन्डच्या मते ’पाण्यातला भोवरा’ हीदेखील एखाद्या दगडाइतकीच

as a rock.

खरी वस्तू आहे.

In a desert plain in Tanzania,

टान्झानियाच्या वाळवंटात, ’ओल डोन्यो लेन्गाई’ नावाच्या ज्वालामुखी पर्वतापाशी

in the shadow of the volcano Ol Doinyo Lengai,

ज्वालामुखीय राखेची एक प्रचंड ढिगाऱ्यासारखी टेकडी (ड्यून) आहे.

there's a dune made of volcanic ash.

The beautiful thing is that it moves bodily.

गमतीची गोष्ट म्हणजे ही टेकडी सबंध हलते.

It's what's technically known as a "barchan,"

अशा भूभागांना ’बार्चन’ म्हणतात, आणि अशी अख्खीच्या अख्खी टेकडी

and the entire dune walks across the desert in a westerly direction

त्या वाळवंटातून वर्षाला सुमारे सतरा मीटर या गतीने

at a speed of about 17 meters per year.

पश्चिम दिशेकडे सरपटत जाते.

It retains its crescent shape and moves in the direction of the horns.

तिचा चंद्रकोरीसारखा आकार कायम राहतो आणि त्या कोरीच्या टोकांच्या दिशेत टेकडी हलते.

What happens is that the wind blows the sand up the shallow slope

होतं असं, की वाऱ्यामुळे वाळू त्या उथळ उतारावरून

पलीकडच्या बाजूला फेकली जाते, आणि जसजसा वाळूचा एक एक कण

on the other side,

and then, as each sand grain hits the top of the ridge, it cascades down

त्या उतरणीच्या वरच्या कड्यावर आदळतो तसतसा

तो घरंगळत त्या चंद्रकोरीच्या आतल्या बाजूला उतरतो.

on the inside of the crescent,

and so the whole horn-shaped dune moves.

अशा तर्‍हेनं ती शिंगासारखी वाकलेली अख्खी टेकडी हलते.

Steve Grand points out that you and I are, ourselves,

स्टीव्ह ग्रॅन्ड आपल्या असं लक्षात आणून देतात, की तुम्ही-आम्ही सगळेच

more like a wave than a permanent thing.

शाश्वत वस्तूंसारखे कमी आणि लहरींसारखे जास्त आहोत.

He invites us, the reader,

ते आपल्यासारख्या वाचकाला सांगतात, "तुमच्या लहानपणचा एखादा

to think of an experience from your childhood,

अनुभव आठवा -- असं काहीतरी, जे तुम्हांला फार स्पष्टपणे आठवतंय,

something you remember clearly,

something you can see, feel, maybe even smell,

जे तुम्हांला दिसतंय, जाणवतंय, कदाचित त्याचा वासही येतोय -

as if you were really there.

इतकं, की जणूकाही तुम्ही खरोखरच तिथे आहात.

After all, you really were there at the time, weren't you?

मग काय, तुम्ही त्या वेळी खरोखरीचे तिथे होतात, बरोबर ना?

How else would you remember it?

नाहीतर तुम्हांला ते कसं आठवलं असतं?

But here is the bombshell: You weren't there.

पण आता एक धक्कादायक गोष्ट ऐका: तुम्ही तिथे नव्हताच.

Not a single atom that is in your body today

आज तुमच्या शरीरात असलेला एकही अणू त्या प्रसंगी तिथे हजर नव्हता.

was there when that event took place.

द्रव्यपदार्थ एका जागेहून दुसऱ्या जागी वाहत असतात, आणि

Matter flows from place to place

and momentarily comes together to be you.

फक्त काही काळासाठी ’तुम्ही’ बनून एकत्र येतात.

Whatever you are, therefore,

त्यामुळेच तुम्ही कुणीही असाल, पण ज्या पदार्थांपासून तुम्ही बनला आहात

you are not the stuff of which you are made.

ते म्हणजे तुम्ही नक्कीच नव्हेत.

If that doesn't make the hair stand up on the back of your neck,

जर हे वाचून तुमच्या अंगावर काटा आला नसेल

read it again until it does, because it is important.

तर तसं होईपर्यंत ते पुन्हा पुन्हा वाचा, कारण ते खूप महत्त्वाचं आहे."

So "really" isn't a word that we should use with simple confidence.

त्यामुळे ’खरोखर’ हा शब्द आपण ठाम विश्वासाने वापरायला नको.

If a neutrino had a brain,

जर न्यूट्रिनोला त्याच्याच आकाराच्या

which it evolved in neutrino-sized ancestors,

पूर्वजांपासून उत्क्रांत झालेला मेंदू असता तर तो म्हणाला असता,

it would say that rocks really do consist of empty space.

’दगड हे खरोखरच मोकळ्या जागेपासून बनलेले असतात.’

We have brains that evolved in medium-sized ancestors

आपले मेंदू मध्यम-आकाराच्या पूर्वजांपासून उत्क्रांत झाले.

which couldn't walk through rocks.

त्या पूर्वजांना दगडांमधून आरपार चालत जाता येत नव्हते.

"Really," for an animal, is whatever its brain needs it to be

एखाद्या प्राण्यासाठी "खरोखर" असलेली बाब म्हणजे त्याला जगात टिकून राहायला मदत व्हावी

in order to assist its survival.

म्हणून त्याच्या मेंदूने रचलेली कोणतीही गोष्ट.

And because different species live in different worlds,

आणि प्राण्यांच्या वेगवेगळ्या प्रजाती वेगवेगळ्या ’जगा’त राहात असल्यामुळे

there will be a discomforting variety of "reallys."

"खरोखरी"च्या गोष्टींमध्येही आपण हबकून जाऊ इतकं वैविध्य असणार.

What we see of the real world is not the unvarnished world,

आपल्याला जे ’खरं’ जग दिसतं ती जगाची मूळ आवृत्ती नसून

but a model of the world, regulated and adjusted by sense data,

त्याच्या आकृतीचा एक नमुना (मॉडेल) आहे. या मॉडेलचं नियमन आणि पुनर्रचना ज्ञानेंद्रियांमधून मिळालेल्या माहितीनुसार होत असते,

but constructed so it's useful for dealing with the real world.

पण त्याची उभारणी नेहमीच अशा पद्धतीने होते जेणेकरून आपल्यापुरत्या ’खऱ्या’ जगाशी सामना करताना ते उपयोगी ठरावं.

The nature of the model depends on the kind of animal we are.

या मॉडेलचं स्वरूप आपण कोणत्या प्रकारचे प्राणी आहोत त्यावर ठरतं.

A flying animal needs a different kind of model

उडणाऱ्या प्राण्याला चालणाऱ्या, झाडावर चढणाऱ्या किंवा पोहणाऱ्या

from a walking, climbing or swimming animal.

प्राण्यापेक्षा वेगळ्या प्रकारच्या मॉडेलची गरज असते

A monkey's brain must have software capable of simulating

माकडाच्या मेंदूमध्ये फांद्या आणि खोडांचे त्रिमित (थ्री-डी) जग

a three-dimensional world of branches and trunks.

उभं करू शकणारं आज्ञांकन (सॉफ्टवेअर) असायलाच हवं.

A mole's software for constructing models of its world will be customized

घुशीच्या डोक्यातलं जगाचं मॉडेल बनवणारं सॉफ्टवेअर खास

जमिनीखालच्या वापराकरता बनवलेलं असणार.

for underground use.

A water strider's brain doesn't need 3D software at all,

पाणकिड्याच्या (वॉटर स्ट्रायडर) मेंदू्ला त्रिमित आज्ञांकनाची अजिबातच गरज नाही,

since it lives on the surface of the pond,

कारण तो डबक्याच्या पृष्टभागावर राहतो -

in an Edwin Abbott flatland.

एडविन एबटनी ’फ्लॅटलॅन्ड’ कादंबरीत वर्णन केलंय तशा सपाट जगात.

I've speculated that bats may see color with their ears.

माझा असा अंदाज आहे की वटवाघळं त्यांच्या कानांनी रंग पाहात असावीत.

The world model that a bat needs in order to navigate

वटवाघुळाला त्रिमित परिसरात योग्य वाटचाल करत

through three dimensions catching insects

किडे पकडण्यासाठी जगाच्या ज्या प्रकारच्या मॉडेलची गरज असते

must be pretty similar to the world model that any flying bird --

तशाच प्रकारचं मॉडेल कुठल्याही उडणाऱ्या पक्ष्याला,

a day-flying bird like a swallow -- needs to perform the same kind of tasks.

उदाहरणार्थ चिमणीसारख्या दिनचर पक्ष्याला

त्याच प्रकारची कामं करण्यासाठी हवं असतं.

The fact that the bat uses echoes in pitch darkness

त्या मॉडेलमध्ये ताजी माहिती (चल मानकं / व्हॅरिएबल्स) भरायला वटवाघूळ

to input the current variables to its model,

ठार अंधारात प्रतिध्वनींचा वापर करतं आणि चिमणी प्रकाशाचा वापर करते

while the swallow uses light, is incidental.

इतकाच काय तो प्रसंगोत्पात (इन्सिडेन्टल) पडलेला फरक.

Bats, I've even suggested, use perceived hues, such as red and blue,

मी तर असंही सुचवलं होतं की वटवाघुळं त्यांना जाणवलेल्या लाल, निळा अशा रंगछटांचा वापर

as labels, internal labels, for some useful aspect of echoes --

प्रतिध्वनीच्या कुठल्यातरी महत्त्वाच्या पैलूसाठीची खाजगी लेबलं म्हणून करत असावीत --

perhaps the acoustic texture of surfaces, furry or smooth and so on --

कदाचित पृष्ठभागांचा आवाजानुसारचा पोत (टेक्श्चर) कसा आहे : केसाळ, गुळगुळीत किंवा आणखी कसा त्यासाठी.

in the same way as swallows or indeed, we, use those perceived hues --

ज्या पद्धतीनं चिमण्या किंवा खरंतर आपण मनुष्यप्राणीदेखील

आपल्याला जाणवलेल्या त्या तांबडेपणा, निळेपणा वगैरे रंगछटा

redness and blueness, etc. --

to label long and short wavelengths of light.

प्रकाशाच्या लांब किंवा आखूड तरंगलांबीला लेबलं द्यायला वापरतो तसंच.

There's nothing inherent about red that makes it long wavelength.

लाल रंगामध्ये त्याला ’जास्त तरंगलांबी’ देणारी कोणतीही मूलभूत गोष्ट नाही.

The point is that the nature of the model is governed by how it is to be used,

मुद्दा एवढाच, की एखाद्या मॉडेलचं स्वरूप हे त्याचा उपयोग कसा होणार आहे यावर अवलंबून असतं,

त्यासाठी कोणती ज्ञानेंद्रियं आणि जाणिवा वापरल्या जातात यावर नव्हे.

rather than by the sensory modality involved.

J.B.S. Haldane himself had something to say about animals

खुद्द जे. बी. एस्‌. हॉल्डेननीही गंधाच्या अधिराज्यात जगणाऱ्या

whose world is dominated by smell.

प्राण्यांबद्दल सांगितलं होतं.

Dogs can distinguish two very similar fatty acids, extremely diluted:

कुत्र्यांना एकमेकांसारखी असलेली दोन तैल-आम्लं (फॅटी ऍसिड्स) अगदी विरल (डायल्यूटेड) असली तरी वेगळी ओळखता येतात :

caprylic acid and caproic acid.

कॅप्रिलिक ऍसिड आणि कॅप्रोइक ऍसिड.

The only difference, you see,

या दोन आम्लांमधला फरक इतकाच की एका आम्लातल्या कार्बन अणूंच्या साखळीत दुसऱ्यापेक्षा

is that one has an extra pair of carbon atoms in the chain.

दोन कार्बन जास्त आहेत.

Haldane guesses that a dog would probably be able to place the acids

हॉल्डेनच्या अंदाजाने, एखाद्या कुत्र्याला वेगवेगळ्या आम्लांचा वास घेऊन ती त्यांच्या रेणवीय वस्तुमानांच्या

in the order of their molecular weights by their smells,

(मॉलेक्युलर वेट) क्रमात लावता येतील.

just as a man could place a number of piano wires

(जसं एखाद्या माणसाला पियानोच्या पट्ट्यांमधून निघणारे ध्वनी ऐकून

in the order of their lengths by means of their notes.

त्यांना त्यांच्या तारांच्या कमी-जास्त लांबीनुसार क्रमात लावता येईल.)

Now, there's another fatty acid, capric acid,

कॅप्रिक ऍसिड नावाचं अजून एक फॅटी ऍसिड आहे

which is just like the other two,

- आधीच्या दोघांसारखंच, फक्त त्यात

except that it has two more carbon atoms.

अजून दोन कार्बन अणू जास्त आहेत.

A dog that had never met capric acid would, perhaps,

कॅप्रिक ऍसिडशी कधीही गाठभेट न घडलेल्या एखाद्या कुत्र्याला

have no more trouble imagining its smell

त्याच्या वासाची कल्पना करता येणं हे कदाचित आपल्याला ट्रम्पेटवर आपण पूर्वी ऐकलेल्या

than we would have trouble imagining a trumpet, say,

स्वराहून वरच्या एका स्वराची कल्पना करता

playing one note higher than we've heard a trumpet play before.

येण्याइतपतच अडचणीचं आहे.

Perhaps dogs and rhinos and other smell-oriented animals smell in color.

कदाचित कुत्रे, गेंडे आणि घ्राणेंद्रियं तीक्ष्ण असलेले इतर प्राणी वासावरूनच

रंग ओळखत असतील. आणि यामागचं तर्कशास्त्रही

And the argument would be exactly the same as for the bats.

तंतोतंत वटवाघळांच्या उदाहरणासारखंच आहे.

Middle World -- the range of sizes and speeds

मधलं जग -- म्हणजे उत्क्रांतीमुळे ज्या आकार आणि वेगांच्या मर्यादा

which we have evolved to feel intuitively comfortable with --

आपल्याला आपसूकच सवयीच्या वाटतात -- ते जग म्हणजे आपल्याला

is a bit like the narrow range of the electromagnetic spectrum

इलेक्ट्रोमॅग्नेटिक स्पेक्ट्रमचा थोडासाच भाग जसा वेगवेगळ्या रंगांच्या दृश्य प्रकाशाच्या स्वरूपात दिसतो,

that we see as light of various colors.

तसंच आहे.

We're blind to all frequencies outside that,

दृश्य प्रकाशाखेरीज इतर कुठल्याही वारंवारितेच्या लहरी आपल्याला

unless we use instruments to help us.

काही खास उपकरणं वापरल्याशिवाय ’दिसत’ नाहीत.

Middle World is the narrow range of reality

’मधलं जग’ हा ’खऱ्या’ जगाचा छोटासा तुकडा आहे.

which we judge to be normal, as opposed to the queerness

हा छोटा तुकडा आपल्याला ठीकठाक, साधारण वाटतो आणि

of the very small, the very large and the very fast.

अतिसूक्ष्म, अतिप्रचंड आणि अतिवेगवान गोष्टी ’विचित्र’ वाटतात.

We could make a similar scale of improbabilities;

आपण ’असंभाव्य’पणाची अशीच मोजपट्टी तयार करू शकतो;

nothing is totally impossible.

कोणतीही गोष्ट पूर्णतः अशक्य नसते.

Miracles are just events that are extremely improbable.

’चमत्कार’ म्हणजे अत्यंत असंभाव्य घटना असतात इतकंच.

A marble statue could wave its hand at us;

एखादा संगमरवरी पुतळा आपल्याला पाहून हात हलवू शकतो; तशीही

the atoms that make up its crystalline structure

त्याच्या स्फटिक-संरचनेमधल्या सगळ्या अणूंची पुढे-मागे आंदोलनं चालूच असतात.

are all vibrating back and forth anyway.

Because there are so many of them,

पण त्या अणूंची संख्या खूपच मोठी असते,

and because there's no agreement among them

आणि त्यांच्या हालचालींच्या दिशांमध्ये कसलाही ताळमेळ नसतो -

in their preferred direction of movement,

त्यामुळे मधल्या जगात आपल्याला दिसणारा संगमरवर

the marble, as we see it in Middle World, stays rock steady.

हा दगडासारखाच निश्चल राहतो.

But the atoms in the hand could all just happen to move

पण कधीतरी त्या पुतळ्याच्या हातातले अणू एकाच वेळी एकाच दिशेने हलत आहेत

the same way at the same time, and again and again.

असं घडू शकतं, आणि एकदा नव्हे तर अनेकदा.

In this case, the hand would move,

तसं झालं तर तो हात हलू शकतो आणि मधल्या जगातला तो पुतळा आपल्याकडे पाहून हात हलवतोय

and we'd see it waving at us in Middle World.

असं आपल्याला वाटू शकतं. अर्थात असं घडण्याची शक्यता इतकी कमी आहे,

The odds against it, of course, are so great

that if you set out writing zeros at the time of the origin of the universe,

की शून्य पूर्णांक शून्य शून्य शून्य..अशा पद्धतीनं ती आकड्यात मांडायला गेलं,

तर विश्वाच्या उत्पत्तीच्या वेळी ती शून्यं लिहायला आपण बसलो तरी

you still would not have written enough zeros to this day.

आजच्या या दिवसापर्यंत ती सगळी शून्यं लिहून संपणार नाहीत!

Evolution in Middle World has not equipped us

to handle very improbable events; we don't live long enough.

मधल्या जगातल्या उत्क्रांतीने आपल्याला अत्यंत असंभाव्य घटना पचवणं शिकवलं नाहीये

- आपण तितका जास्त काळ जगतच नाही.

In the vastness of astronomical space and geological time,

अंतराळाएवढी जागा आणि ग्रहांच्या जीवनचक्राएवढा काळ या अफाट जगामध्ये,

that which seems impossible in Middle World

मधल्या जगात अशक्य वाटणारी एखादी गोष्ट

might turn out to be inevitable.

कदाचित अटळ ठरेल.

One way to think about that is by counting planets.

या गोष्टीबद्दल विचार करायची एक पद्धत म्हणजे ग्रहांची मोजदाद करणं.

We don't know how many planets there are in the universe,

विश्वात एकूण ग्रह किती हे आपल्याला नक्की माहिती नाही,

but a good estimate is about 10 to the 20, or 100 billion billion.

पण अंदाजे दहा-वीस ते शंभर अब्ज अब्ज तरी असावेत.

And that gives us a nice way to express our estimate of life's improbability.

आणि ही संख्या जीवसृष्टीच्या असंभाव्यतेबद्दलचा आपला अंदाज मांडायला

एक चांगला मार्ग ठरू शकते.

We could make some sort of landmark points along a spectrum of improbability,

आपण नुकत्याच पाहिलेल्या इलेक्ट्रोमॅग्नेटिक स्पेक्ट्रमसारखा

’असंभाव्यतेचा स्पेक्ट्रम’ बनवून त्याच्यावर

which might look like the electromagnetic spectrum we just looked at.

आपण काही महत्त्वाचे टप्पे दाखवू शकतो.

If life has arisen only once on any --

जर कुठेही जीवसृष्टी फक्त एकदाच निर्माण झाली असती --

life could originate once per planet, could be extremely common

होऊ शकली असती -- म्हणजे मला असं म्हणायचंय की जर प्रत्येक ग्रहावर जीवसृष्टीचा एकदा उगम झाला असता

तर ती अगदीच सर्रास, कॉमन ठरली असती. ती एका ताऱ्यामागे एक या दराने, किंवा

or it could originate once per star

or once per galaxy or maybe only once in the entire universe,

एका आकाशगंगेमागे एक किंवा अख्ख्या विश्वात एक अशीच उगम पावली असती - तर

in which case it would have to be here.

(या शेवटच्या शक्यतेनुसार) ती स्पेक्ट्रममध्ये इथे असायला हवी. आणि त्या तिथे वर कुठेतरी

And somewhere up there would be the chance

that a frog would turn into a prince,

एखाद्या बेडकाचा राजपुत्र बनायची शक्यता असणार,

and similar magical things like that.

किंवा तत्सम जादुई गोष्टी.

If life has arisen on only one planet in the entire universe,

जर अख्ख्या विश्वात जीवसृष्टी फक्त एकाच ग्रहावर निर्माण झाली असेल

that planet has to be our planet, because here we are talking about it.

तर तो आपलाच ग्रह असला पाहिजे, कारण आपण आत्ता इथे त्याबद्दल बोलत उभे आहोत.

And that means that if we want to avail ourselves of it,

आणि याचाच अर्थ, जर आपल्याला तशी समजूत करून घ्यायची असेल तर

we're allowed to postulate chemical events in the origin of life

शंभर अब्ज अब्जांमध्ये एक इतकी संभाव्यता असलेल्या रासायनिक प्रक्रिया

which have a probability as low as one in 100 billion billion.

जीवसृष्टीच्या उगमाच्या वेळी घडल्या असा तर्क आपण मांडू शकतो.

I don't think we shall have to avail ourselves of that,

पण आपल्याला तशी समजूत करून घ्यावी लागेल असं मला वाटत नाही,

because I suspect that life is quite common in the universe.

कारण विश्वामध्ये सजीवसृष्टीचं अस्तित्व बऱ्यापैकी सर्रास असावं असा माझा अदमास आहे.

And when I say quite common, it could still be so rare

आणि मी सर्रास असं म्हणतोय, तरीपण ते इतकं दुर्मीळ असू शकतं

that no one island of life ever encounters another,

की जीवसृष्टीच्या कुठल्याही एका बेटाची दुसऱ्याशी कधीही गाठभेट होणार नाही.

which is a sad thought.

हा जरा उदास करणारा विचार आहे.

How shall we interpret "queerer than we can suppose?"

आता "आपल्याला वाटू शकतं त्याहूनही विचित्र" याचा अर्थ आपण कसा लावायचा?

Queerer than can in principle be supposed,

म्हणजे तत्त्वतः, प्रत्यक्षात जे वाटू शकतं त्याहून विचित्र,

or just queerer than we can suppose, given the limitations

की फक्त मधल्या जगात उत्क्रांत होताना आपल्या मेंदूवर पडलेल्या मर्यादांमुळे

of our brain's evolutionary apprenticeship in Middle World?

आपल्याला वाटू शकतं त्याहून विचित्र?

Could we, by training and practice,

आपण प्रशिक्षण आणि सरावाच्या जोरावर स्वतःला मधल्या जगातून

emancipate ourselves from Middle World

मुक्त करवून घेऊन अतिसूक्ष्म आणि अतिभव्य गोष्टींबद्दलचं

and achieve some sort of intuitive as well as mathematical understanding

एक आंतरिक आणि गणितीय ज्ञानही मिळवू शकतो का?

of the very small and the very large?

मला खरोखरच याचं उत्तर माहिती नाही.

I genuinely don't know the answer.

I wonder whether we might help ourselves to understand, say, quantum theory,

मी कधीकधी विचार करतो की आपण आपल्याला पुंजसिद्धांत कळवून घ्यायला अशी मदत करू शकतो का :

if we brought up children to play computer games

म्हणजे समजा आपण आपल्या मुलांना अगदी लहानपणापासून असे कॉम्प्युटर गेम्स खेळायला दिले

beginning in early childhood,

ज्यात लुटूपुटूचं जग असेल. या जगात

which had a make-believe world of balls going through two slits on a screen,

एका पडद्यातल्या दोन खाचांमधून जाणारे चेंडू असतील,

a world in which the strange goings-on of quantum mechanics were enlarged

पुंजभौतिकीत घडणाऱ्या चित्रविचित्र गोष्टी संगणकाद्वारे

अजूनच मोठ्ठ्या करून दाखवल्या जातील,

by the computer's make-believe,

so that they became familiar on the Middle-World scale of the stream.

आणि मुलांना त्याच्या मधल्या जगातल्या परिमाणांची सवय होईल.

And similarly, a relativistic computer game,

तसाच एखादा सापेक्षतावादी कॉम्प्युटर गेम तयार करायचा, ज्यात

in which objects on the screen manifest the Lorentz contraction, and so on,

पडद्यावरच्या वस्तूंचं लॉरेन्झ कॉन्ट्रॅक्शन होईल - वगैरे वगैरे-

to try to get ourselves -- to get children into the way of thinking about it.

आणि अशा पद्धतीनं आपण आपल्याला, आपल्या मुलांना

तसा विचार करायची सवय लावायचा प्रयत्न करू शकतो.

I want to end by applying the idea of Middle World

मधल्या जगाची संकल्पनेचा वापर आपल्या एकमेकांबद्दलच्या जाणिवेकरता

to our perceptions of each other.

करून मी हे भाषण संपवणार आहे.

Most scientists today subscribe to a mechanistic view of the mind:

सध्या बहुसंख्य शास्त्रज्ञ मन यांत्रिक आहे या दृष्टिकोनावर विश्वास ठेवतात:

we're the way we are because our brains are wired up as they are,

आपण जसे आहोत तसे आहोत, कारण आपले मेंदू जसे घडले गेले आहेत तसे आहेत,

our hormones are the way they are.

आपली संप्रेरकं जशी आहेत तशी आहेत.

We'd be different, our characters would be different,

जर आपल्या मेंदूची संरचना आणि आपल्या शरीराचं रसायनशास्त्र

if our neuro-anatomy and our physiological chemistry were different.

वेगळं असलं असतं तर आपणही वेगळे असलो असतो, आपली वैचारिक घडण वेगळी असली असती.

But we scientists are inconsistent.

पण आम्ही शास्त्रज्ञ लोक विसंगतही असतो. जर आमचे विचार सुसंगत असते,

If we were consistent,

our response to a misbehaving person, like a child-murderer,

तर एखाद्या वाईट वागलेल्या, उदा. लहान मुलाचा खून केलेल्या व्यक्तीवरची आमची प्रतिक्रिया

should be something like:

अशी असली असती: या यंत्राचा एक भाग बिघडला आहे;

this unit has a faulty component; it needs repairing.

त्याला दुरुस्तीची गरज आहे. पण आम्ही असं नाही म्हणत!

That's not what we say.

What we say -- and I include the most austerely mechanistic among us,

आम्ही असं म्हणतो -- आणि या ’आम्ही’ मध्ये आमच्यातला अगदी सगळ्यात कर्मठ यांत्रिकतावादीही आहे

which is probably me --

- म्हणजे बहुतेक मीच --

what we say is, "Vile monster, prison is too good for you."

तर आम्ही म्हणतो ते असं : "अधम राक्षसा, तुझ्यासारख्याला तुरुंगात घालणं म्हणजे तर तुझ्यावर दयाच दाखवल्यासारखं आहे."

Or worse, we seek revenge, in all probability thereby triggering

किंवा त्याहूनही वाईट म्हणजे आपण सूड घेऊ पाहतो, आणि त्यातून प्रति-सूडाच्या

the next phase in an escalating cycle of counter-revenge,

एका वाढत्या चक्राला सुरुवात होण्याची दाट शक्यता असते.

which we see, of course, all over the world today.

हे असं सूडचक्र तर आपण अर्थातच आज जगात सगळीकडे बघतो आहोत.

In short, when we're thinking like academics,

थोडक्यात, जेव्हा आपण तर्काधिष्ठित विचार करत असतो,

we regard people as elaborate and complicated machines,

तेव्हा आपण लोकांकडे ती संगणकासारखी किंवा मोटार कारसारखी खूप विस्तृत आणि गुंतागुंतीची

like computers or cars.

यंत्रं आहेत अशा रीतीनं बघतो, पण जेव्हा आपण परत माणसासारखा विचार करायला लागतो

But when we revert to being human,

we behave more like Basil Fawlty, who, we remember,

तेव्हा आपण जरा बॅसिल फोल्टीसारखं वागायला लागतो. आपल्याला आठवत असेल,

thrashed his car to teach it a lesson,

की (बीबीसीच्या ’फोल्टी टॉवर्स’ या मालिकेतला) फोल्टी एकदा एका खास मेजवानीच्या रात्री त्याची गाडी

when it wouldn't start on "Gourmet Night."

सुरू होत नाही म्हणून तिला धडा शिकवण्यासाठी चांगलं चोपून काढतो. (हशा)

(Laughter)

The reason we personify things like cars and computers

आपण गाड्या आणि संगणक यांच्यासारख्या गोष्टींना मनुष्यरूप देऊ पाहतो याचं कारण म्हणजे

is that just as monkeys live in an arboreal world

माकडं जशी झाडांच्या जगात राहतात,

and moles live in an underground world

घुशी जशा जमिनीखालच्या जगात राहतात

and water striders live in a surface tension-dominated flatland,

आणि पाणकिडे जसे पृष्ठताणाचं अधिराज्य असलेल्या सपाट जगात राहतात

we live in a social world.

तसे आपण एका सामाजिक जगात राहतो. आपण माणसांच्या समुद्रातून पोहत जात असतो --

We swim through a sea of people --

a social version of Middle World.

हे मधल्या जगाचं सामाजिक रूप आहे.

We are evolved to second-guess the behavior of others

आपण इतरांच्या वर्तणुकीचा अंदाज बांधणारे अतिशय तल्लख,

by becoming brilliant, intuitive psychologists.

अंत:प्रेरित मानसशास्त्रज्ञ बनून उत्क्रांत झालो आहोत.

Treating people as machines

माणसांना यंत्राप्रमाणे वागवणं हे

may be scientifically and philosophically accurate,

वैज्ञानिकदृष्ट्या आणि तात्त्विकरित्या अचूक असेल,

but it's a cumbersome waste of time

पण जर तुम्हांला तो माणूस याच्यानंतर काय करणार आहे हे ओळखायचं असेल

if you want to guess what this person is going to do next.

तर तसं करणं ही वेळेची फुकटंफाकट नासाडी ठरेल.

The economically useful way to model a person

एखाद्या व्यक्तीचा आराखडा बनवायचा सर्वात कमी खर्चिक मार्ग म्हणजे

is to treat him as a purposeful, goal-seeking agent

त्या व्यक्तीला एक सहेतुक, काहीतरी मिळवायच्या उद्देशानं काम करणारी, आनंद आणि दुःख , इच्छा-आकांक्षा

with pleasures and pains, desires and intentions,

आणि उद्दिष्टं असणारी, अपराधीपणाची भावना बाळगणारी, ठपका ठेवण्यालायक असलेली

guilt, blame-worthiness.

व्यक्ती असल्यासारखं वागवणं.

Personification and the imputing of intentional purpose

मानवीकरण आणि सहेतुक उद्दिष्टाचं आरोपण हा

is such a brilliantly successful way to model humans,

माणसांचा आराखडा बनवायचा इतका पराकोटीचा यशस्वी मार्ग आहे,

it's hardly surprising the same modeling software

की तसा आराखडा बनवणाऱ्या सॉफ्टवेअरने ते ज्या गोष्टींकरता योग्य नाही

often seizes control when we're trying to think about entities

त्या गोष्टींबद्दल आपण विचार करत असतानाही त्यांच्यावर हुकूमत गाजवणं

for which it's not appropriate, like Basil Fawlty with his car

बॅसिल फ़ोल्टी आणि त्याची गाडी.

or like millions of deluded people, with the universe as a whole.

किंवा अख्ख्या जगातले लाखो भाबडे, फसवले गेलेले लोक. (हशा)

(Laughter)

If the universe is queerer than we can suppose,

जर हे विश्व आपल्याला वाटू शकतं त्याहूनही विचित्र असेल

is it just because we've been naturally selected

तर ते केवळ एवढ्याचसाठी का, की आपण प्लायस्टोसीन युगात आफ्रिकेत असताना

to suppose only what we needed to suppose

तिथे टिकून राहण्यासाठी ज्या गोष्टींची कल्पना करण्याची आपल्याला गरज होती,

in order to survive in the Pleistocene of Africa?

केवळ त्याच गोष्टी कल्पिण्याकरता आपली नैसर्गिक निवड झाली आहे?

Or are our brains so versatile and expandable that we can train ourselves

की आपले मेंदू इतके अष्टपैलू आणि विस्तार करण्याजोगे आहेत

की आपण आपल्याच उत्क्रांतीच्या खोक्यातून बाहेर पडण्यासाठी आपल्या मेंदूला प्रशिक्षण देऊ शकतो?

to break out of the box of our evolution?

Or finally, are there some things in the universe so queer

किंवा, सरतेशेवटी, विश्वात इतक्या विचित्र अशा काही गोष्टी आहेत का

that no philosophy of beings, however godlike, could dream them?

की कुठल्याही जीवमात्रांचं (भले ते कितीही देवासारखे असूदेत) कोणतंही तत्त्वज्ञान, त्या गोष्टींची कल्पनाच करू शकणार नाही?

Thank you very much.

(Applause)

धन्यवाद.