Why the universe seems so strange | Richard Dawkins

Tłumaczenie: Kinga Skorupska Korekta: Sławomir Apel

My title: "Queerer than we can suppose: the strangeness of science."

Mój tytuł: "Dziwniejszy niż możemy przypuszczać. Dziwactwa nauki"

"Queerer than we can suppose" comes from J.B.S. Haldane, the famous biologist,

Pierwsza część tytułu pochodzi od J.B.S. Haldana

znanego biologa, który powiedział:

who said, "Now, my own suspicion is that the universe is not only queerer

Podejrzewam, że wszechświat jest nie tylko dziwniejszy niż przypuszczamy,

than we suppose, but queerer than we can suppose.

ale dziwniejszy niż jesteśmy w stanie przypuszczać.

I suspect that there are more things in heaven and earth

Na niebie i ziemi jest nie tylko więcej rzeczy

than are dreamed of, or can be dreamed of, in any philosophy."

niż nam się śniło, ale więcej niż możemy wyśnić."

Richard Feynman porównał dokładność teorii kwantowej

Richard Feynman compared the accuracy of quantum theories --

w przewidywaniu eksperymentów do określenia szerokości Ameryki Płn.

experimental predictions --

to specifying the width of North America to within one hair's breadth of accuracy.

z dokładnością do grubości włosa.

This means that quantum theory has got to be, in some sense, true.

To oznacza, że teoria kwantów musi w pewnym sensie być prawdą.

Yet the assumptions that quantum theory needs to make

A jednak założenia w takiej teorii,

in order to deliver those predictions are so mysterious

aby przewidywania się sprawdzały są tak tajemnicze,

that even Feynman himself was moved to remark,

że nawet sam Feynman powiedział:

"If you think you understand quantum theory,

"Jeśli myślisz, że rozumiesz teorię kwantów,

you don't understand quantum theory."

to znaczy, że jej nie rozumiesz."

To jest takie "dziwne", że fizycy uciekają się od jednego

It's so queer that physicists resort to one or another

paradoxical interpretation of it.

do drugiego paradoksalnego wytłumaczenia.

David Deutch w książce "Struktura rzeczywistości"

David Deutsch, who's talking here, in "The Fabric of Reality,"

embraces the many-worlds interpretation of quantum theory,

wychwala interpretację o nazwie "Teoria wielu światów"

because the worst that you can say about it

ponieważ najgorsze, co o niej można powiedzieć

is that it's preposterously wasteful.

to, że jest absurdalnie rozrzutna.

It postulates a vast and rapidly growing number of universes existing in parallel,

Mówi, że wielka i raptownie rosnąca liczba wszechświatów

istnieje równolegle, są niewykrywalne, za wyjątkiem

mutually undetectable,

except through the narrow porthole of quantum mechanical experiments.

szczeliny w eksperymentach mechaniki kwantowej.

To jest właśnie Richard Feynman.

And that's Richard Feynman.

Biolog Lewis Wolpert

The biologist Lewis Wolpert believes

that the queerness of modern physics

jest przekonany, że dziwność współczesnej fizyki

is just an extreme example.

to tylko skrajny przykład. Nauka, w przeciwieństwie do technologii,

Science, as opposed to technology,

does violence to common sense.

krzywdzi zdrowy rozsądek.

Every time you drink a glass of water, he points out,

Wskazuje on, że za każdym razem jak pijesz szklankę wody,

the odds are that you will imbibe at least one molecule

są szanse, że połkniesz cząsteczkę wody,

that passed through the bladder of Oliver Cromwell.

która przeszła kiedyś przez pęcherz Oliviera Cromwella. (Śmiech)

(Laughter)

It's just elementary probability theory.

To podstawowy rachunek prawdopodobieństwa.

(Laughter)

The number of molecules per glassful is hugely greater

Liczba cząsteczek w szklance wody jest znacznie większa

than the number of glassfuls, or bladdersful, in the world.

niż liczba szklanek, czy pęcherzy na świecie.

And of course, there's nothing special about Cromwell or bladders --

Oczywiście, nie ma nic specjalnego w pęcherzu Cromwella.

you have just breathed in a nitrogen atom

Właśnie masz w płucach atom azotu,

that passed through the right lung of the third iguanodon

który przechodził przez prawe płuco iguandona (dinozaur)

trzeciego na lewo obok drzewa cycad.

to the left of the tall cycad tree.

"Queerer than we can suppose."

"Dziwniejsze niż możemy przypuszczać."

What is it that makes us capable of supposing anything,

Co powoduje, że możemy przypuszczać cokolwiek

and does this tell us anything about what we can suppose?

i czy to nam mówi coś o tym, co możemy przypuszczać ?

Are there things about the universe that will be forever beyond our grasp,

Czy istnieje wiedza o wszechświecie

poza naszym zasięgiem, ale nie poza zasięgiem

but not beyond the grasp of some superior intelligence?

bardziej rozwiniętej inteligencji? Czy są we wszechświecie

Are there things about the universe

that are, in principle, ungraspable by any mind,

rzeczy, z natury nieosiągalne dla naszego umysłu,

however superior?

jakkolwiek rozwiniętego?

The history of science has been one long series of violent brainstorms,

Historia nauki to długa seria

gwałtownych burz mózgów, w których kolejne pokolenia

as successive generations have come to terms with

godzą się z coraz dziwniejszą

increasing levels of queerness in the universe.

wiedzą o wszechświecie.

We're now so used to the idea that the Earth spins,

Przyzwyczailiśmy się do tego, że Ziemia się obraca

rather than the Sun moves across the sky,

a nie, że Słońce wędruje po niebie i trudno sobie wyobrazić

it's hard for us to realize

what a shattering mental revolution that must have been.

jak wstrząsającą rewolucją intelektualną było to kiedyś.

After all, it seems obvious that the Earth is large and motionless,

Wydaje się, że Ziemia jest ogromna i nieruchoma,

the Sun, small and mobile.

a Słońce małe i ruchome. Ale warto odnotować

But it's worth recalling Wittgenstein's remark on the subject:

pytanie Wittgensteina:

"Tell me," he asked a friend, "why do people always say

"Powiedz mi dlaczego ludzie zawsze mówią, że to naturalne

it was natural for man to assume that the Sun went 'round the Earth,

założenie, że to słońce porusza się wokół Ziemi,

rather than that the Earth was rotating?"

a nie Ziemia wirowała?"

And his friend replied, "Well, obviously,

Przyjaciel odpowiedział: "Bo to wygląda tak,

because it just looks as though the Sun is going round the Earth."

jakby Słońce okrążało Ziemię."

Wittgenstein replied, "Well, what would it have looked like

Wittgenstein odpowiedział:

if it had looked as though the Earth was rotating?"

A jak by to wyglądało, gdyby Ziemia wirowała?" (Śmiech)

(Laughter)

Science has taught us, against all intuition,

Nauka nauczyła nas, wbrew intuicji,

that apparently solid things, like crystals and rocks,

że rzeczy wyglądające na ciała stałe jak kryształy i skały,

are really almost entirely composed of empty space.

tak naprawdę są "złożone" z pustej przestrzeni.

And the familiar illustration is the nucleus of an atom

Popularną ilustracją jest mucha na środku stadionu,

is a fly in the middle of a sports stadium,

która reprezentuje jądro w atomie,

and the next atom is in the next sports stadium.

a stadion obok to kolejny atom.

So it would seem the hardest, solidest, densest rock

Nawet najtwardszy, najbardziej gęsty materiał

is really almost entirely empty space,

prawie całkowicie składa się z pustki, sporadycznie zajętej przez cząstki,

broken only by tiny particles so widely spaced they shouldn't count.

tak rzadko rozmieszczone, że nie powinny się liczyć.

Why, then, do rocks look and feel solid and hard and impenetrable?

Dlaczego skały wyglądają na nieprzenikalne ciała stałe?

As an evolutionary biologist, I'd say this: our brains have evolved

Jako biolog ewolucyjny powiem tak: nasze mózgi ewoluowały,

to help us survive within the orders of magnitude, of size and speed

by pomóc nam przeżyć w rzędach wielkości skali i prędkości,

which our bodies operate at.

w których działają nasze ciała. Nie ewoluowaliśmy, by poruszać się

We never evolved to navigate in the world of atoms.

w skalach atomowych, gdyby tak było

If we had, our brains probably would perceive rocks

to nasze mózgi postrzegałyby skały jako pustą przestrzeń.

as full of empty space.

Skały wydają się twarde i nieprzenikalne dla naszych rąk

Rocks feel hard and impenetrable

to our hands, precisely because objects like rocks and hands

dokładnie dlatego, że obiekty jak skały i dłonie nie mogą się przenikać wzajemnie.

cannot penetrate each other.

To pożyteczne założenie dla mózgu,

It's therefore useful

for our brains to construct notions like "solidity" and "impenetrability,"

aby tworzyć pojęcia jak "ciało stałe" i "nieprzenikalność".

because such notions help us to navigate our bodies

Takie postrzeganie pomaga w sterowaniu ciałami

through the middle-sized world in which we have to navigate.

przez świat mikro skali, w którym żyjemy.

Moving to the other end of the scale,

Na drugim końcu skali, nasi przodkowie nigdy nie musieli

our ancestors never had to navigate through the cosmos

poruszać się we wszechświecie z szybkościami bliskimi prędkości światła.

at speeds close to the speed of light.

If they had, our brains would be much better at understanding Einstein.

Gdyby tak było, nasze mózgi znacznie lepiej

rozumiałyby Einsteina. Mianem "Śródświata" określę

I want to give the name "Middle World" to the medium-scaled environment

skalę mikro w jakiej ewoluowaliśmy i działamy.

in which we've evolved the ability to take act --

nothing to do with "Middle Earth" --

Nie ma to nic wspólnego ze Śródziemiem.

Middle World.

(Laughter)

Śródświat. (Śmiech)

We are evolved denizens of Middle World,

Ewoluowaliśmy w Śródświecie, co ogranicza

and that limits what we are capable of imagining.

naszą wyobraźnię. Łatwo sobie wyobrazić

We find it intuitively easy to grasp ideas like,

królia poruszającego się z prędkościami,

when a rabbit moves at the sort of medium velocity

z którymi poruszają się króliki i inne rzeczy w innym Śródświecie,

at which rabbits and other Middle World objects move,

and hits another Middle World object like a rock, it knocks itself out.

i zderzającego się z obiektami, jak skała, tracąc przytomność.

May I introduce Major General Albert Stubblebine III,

Przedstawiam wam Generała Alberta Stubblebine'a III,

commander of military intelligence in 1983.

szefa wywiadu w 1983.

"...[He] stared at his wall in Arlington, Virginia, and decided to do it.

Wpatrywał się w ścianę w Arlington, i zdecydował się na coś niewyobrażalnego.

As frightening as the prospect was, he was going into the next office.

Planował przejść do drugiego biura przez ścianę.

He stood up and moved out from behind his desk.

Wyprostował się, wyszedł zza biurka.

'What is the atom mostly made of?' he thought, 'Space.'

Z czego głównie składają się atomy? Pomyślał. Z pustki.

He started walking. 'What am I mostly made of? Atoms.'

Zaczął iść. Z czego ja głównie się składam? Z atomów.

He quickened his pace, almost to a jog now.

Przyśpieszył kroku, prawie biegł.

'What is the wall mostly made of?'

Z czego jest ściana? Z atomów.

(Laughter)

'Atoms!'

All I have to do is merge the spaces.

Muszę jedynie scalić się z "przestrzenią".

Generał Stubblebine mocno wyrżnął nosem w ścianę

Then, General Stubblebine banged his nose hard on the wall of his office.

Stubblebine, który dowodził 16 tys. żołnierzy

Stubblebine, who commanded 16,000 soldiers,

was confounded by his continual failure to walk through the wall.

był zażenowany porażką w przechodzeniu przez ściany.

Nie miał wątpliwości, że taka umiejętność

He has no doubt that this ability will one day be a common tool

in the military arsenal.

będzie narzędziem w arsenale militarnym.

Who would screw around with an army that could do that?"

Kto by zadarł z armią, która to potrafi? To artykuł z Playboya,

That's from an article in Playboy,

which I was reading the other day.

który niedawno czytałem. (Śmiech)

(Laughter)

I have every reason to think it's true;

Wierzę, że ta historia jest prawdziwa, a czytałem Playboya

I was reading Playboy because I, myself, had an article in it.

bo był tam też mój artykuł. (Śmiech)

(Laughter)

Unaided human intuition, schooled in Middle World,

Niewspomagana, wyuczona w Śródświecie ludzka intuicja

finds it hard to believe Galileo when he tells us

ciężko akceptuje to, co powiedział nam Galileo,

a heavy object and a light object, air friction aside,

że ciężki obiekt i lekki obiekt, bez oporu powietrza

uderzą w ziemię w tej samej chwili.

would hit the ground at the same instant.

And that's because in Middle World, air friction is always there.

W Śródświecie, opór powietrza istnieje zawsze.

If we'd evolved in a vacuum,

Gdybyśmy ewoluowali w próżni oczywiste by było

we would expect them to hit the ground simultaneously.

że uderzą w ziemię równocześnie. Gdybyśmy byli bakteriami

If we were bacteria,

constantly buffeted by thermal movements of molecules,

ciągle poruszanymi przez ruchy termiczne cząsteczek,

it would be different.

byłoby jeszcze inaczej, ale Śródświat jest za duży,

But we Middle-Worlders are too big to notice Brownian motion.

aby ruchy Browna były zauważalne.

In the same way, our lives are dominated by gravity,

Nasze życie jest zdominowane przez grawitację,

but are almost oblivious to the force of surface tension.

ale praktycznie nie odczuwamy napięcia powierzchniowego cieczy.

A small insect would reverse these priorities.

Dla małego owada te cechy ulegają odwróceniu.

Steve Grand -- he's the one on the left,

Steve Grand - to ten po lewej,

Douglas Adams is on the right.

Douglas Adams jest po prawej... Steve Grand w swojej książce,

Steve Grand, in his book, "Creation: Life and How to Make It,"

"Stworzenie: życie i jak je stworzyć", jest kąśliwy

is positively scathing about our preoccupation with matter itself.

jeśli chodzi o nasze relacje z samą materią.

We have this tendency to think that only solid, material things

Mamy tendencję do twierdzenia, że tylko solidne, materialne rzeczy

are really things at all.

istnieją naprawdę. Fale elektromagnetyczne

Waves of electromagnetic fluctuation in a vacuum seem unreal.

w próżni wydają się nierealne.

Victorians thought the waves had to be waves in some material medium:

W epoce Wiktoriańskiej uważano, że fale przenoszone są przez medium - eter.

the ether.

Materia wydaje nam się wyjątkowa dlatego,

But we find real matter comforting

only because we've evolved to survive in Middle World,

że ewoluowaliśmy, aby przeżyć w Śródświecie,

where matter is a useful fiction.

gdzie takie postrzeganie materii jest użyteczną fikcją.

A whirlpool, for Steve Grand, is a thing with just as much reality

Wir jest dla Steve'a Granda.

tak samo realny jak skała.

as a rock.

In a desert plain in Tanzania,

Na pustyni w Tanzanii, w cieniu wulkanu Ol Donyo Lengai,

in the shadow of the volcano Ol Doinyo Lengai,

znajduje się wydma z pyłów wulkanicznych.

there's a dune made of volcanic ash.

The beautiful thing is that it moves bodily.

Porusza się w przepiękny sposób.

It's what's technically known as a "barchan,"

Technicznie nazywa się to barchanem - cała wydma

and the entire dune walks across the desert in a westerly direction

porusza się poprzez pustynię na zachód

at a speed of about 17 meters per year.

z szybkością około 17 metrów na rok.

It retains its crescent shape and moves in the direction of the horns.

Utrzymuje swój kształt i porusza się w kierunku swoich "rogów".

What happens is that the wind blows the sand up the shallow slope

Dzieje się to tak, że wiatr dmucha piach

w kierunku płaskiego stoku z jednej strony,

on the other side,

and then, as each sand grain hits the top of the ridge, it cascades down

gdzie ziarenka z góry staczają się

po drugiej stronie wydmowego sierpa,

on the inside of the crescent,

and so the whole horn-shaped dune moves.

i tak właśnie cała wydma w kształcie sierpa się porusza.

Steve Grand points out that you and I are, ourselves,

Steve wskazuje, że ty i ja jesteśmy

bardziej jak fale niż stałe rzeczy.

more like a wave than a permanent thing.

He invites us, the reader,

Prosi, byśmy pomyśleli o doświadczeniu

to think of an experience from your childhood,

z dzieciństwa, które pamiętamy dokładnie, o czymś,

something you remember clearly,

something you can see, feel, maybe even smell,

co możemy zobaczyć, poczuć, czy nawet powąchać,

as if you were really there.

tak jakbyśmy naprawdę tam byli.

After all, you really were there at the time, weren't you?

Tak naprawdę wtedy tam byliśmy. Jak inaczej

How else would you remember it?

moglibyśmy to pamiętać?

But here is the bombshell: You weren't there.

Ale niespodzianka: nie było nas tam.

Not a single atom that is in your body today

Żaden atom waszych ciał nie był częścią was

was there when that event took place.

w chwili kiedy to wydarzenie miało miejsce. Materia porusza się

Matter flows from place to place

and momentarily comes together to be you.

i chwilami łączy się, by stać się wami.

Whatever you are, therefore,

Czymkolwiek jesteśmy,

you are not the stuff of which you are made.

nie jesteśmy tylko materią, która nas tworzy.

If that doesn't make the hair stand up on the back of your neck,

Jeśli nie przeszły was ciarki, to pomyślcie jeszcze raz,

read it again until it does, because it is important.

ponieważ to istotna wiedza.

So "really" isn't a word that we should use with simple confidence.

Nie powinniśmy być tak pewni tego, co jest "prawdziwe".

Gdyby neutrino miało mózg, który ewoluował

If a neutrino had a brain,

which it evolved in neutrino-sized ancestors,

wśród innych przodków w skali świata neutrin,

it would say that rocks really do consist of empty space.

mogłoby nam powiedzieć, że skały składają się z pustki.

We have brains that evolved in medium-sized ancestors

Nasze mózgi ewoluowały w skali naszych przodków,

which couldn't walk through rocks.

którzy nie potrafili przechodzić przez skały.

"Really," for an animal, is whatever its brain needs it to be

"Prawdziwe" dla zwierząt oznacza to, co jest potrzebne mózgowi,

in order to assist its survival.

aby pomóc mu przetrwać,

And because different species live in different worlds,

a ponieważ różne gatunki żyją w różnych środowiskach,

there will be a discomforting variety of "reallys."

istnieje bardzo wiele "prawd".

What we see of the real world is not the unvarnished world,

Nasz "prawdziwy świat" to nie jest prawdziwy świat,

but a model of the world, regulated and adjusted by sense data,

ale model świata, regulowany i dostrajany przez dane jakie odbieramy,

but constructed so it's useful for dealing with the real world.

i skonstruowany tak, aby był dla nas użyteczny w świecie rzeczywistym.

The nature of the model depends on the kind of animal we are.

Rodzaj modelu zależy od zwierzęcia.

A flying animal needs a different kind of model

Ptaki potrzebują innego modelu

from a walking, climbing or swimming animal.

niż zwierzęta chodzące, wspinające się czy pływające.

A monkey's brain must have software capable of simulating

Mózg małpy musi posiadać oprogramowanie zdolne symulować

a three-dimensional world of branches and trunks.

trójwymiarowy świat gałęzi i lian.

A mole's software for constructing models of its world will be customized

Oprogramowanie mózgu kreta tworzy modele

skonfigurowane do użycia pod ziemią.

for underground use.

A water strider's brain doesn't need 3D software at all,

Mózg nartnika wodnego w ogóle nie potrzebuje pojęcia 3D,

since it lives on the surface of the pond,

ponieważ żyje na powierzchni wody,

in an Edwin Abbott flatland.

we flatlandii Edwina Abbotta.

I've speculated that bats may see color with their ears.

Spekulowałem, że nietoperze mogą widzieć kolory uszami,

The world model that a bat needs in order to navigate

Model świata jakiego potrzebuje nietoperz, aby poruszać się

through three dimensions catching insects

w trójwymiarowym świecie i łapać owady

must be pretty similar to the world model that any flying bird --

musi być całkiem podobny to tego, którego używa ptak,

a day-flying bird like a swallow -- needs to perform the same kind of tasks.

np. jaskółka, która poluje

w sposób podobny do nietoperza.

The fact that the bat uses echoes in pitch darkness

To, że nietoperz używa ultradźwięków w ciemnościach,

to input the current variables to its model,

aby "wprowadzić" informację do swojego modelu,

while the swallow uses light, is incidental.

podczas gdy jaskółka używa światła, jest nieistotne.

Bats, I've even suggested, use perceived hues, such as red and blue,

Sugerowałem, że nietoperze używają barw czerwonej lub niebieskiej,

as labels, internal labels, for some useful aspect of echoes --

by zaznaczyć jakieś "użyteczne" odbicia,

perhaps the acoustic texture of surfaces, furry or smooth and so on --

jak faktura powierzchni, jej gładkość itp.,

in the same way as swallows or indeed, we, use those perceived hues --

tak samo jak jaskółki czy my używamy

postrzegania barw, czerwonej, niebieskiej, itd.,

redness and blueness, etc. --

to label long and short wavelengths of light.

do oznaczania długości fal światła.

There's nothing inherent about red that makes it long wavelength.

Nie ma związku fizycznego pomiędzy kolorem, a długością fali.

The point is that the nature of the model is governed by how it is to be used,

Istota modelu jest raczej określana przez to jak będzie

wykorzystywana, a nie przez zaangażowane narządy zmysłów.

rather than by the sensory modality involved.

J.B.S. Haldane himself had something to say about animals

Sam J. B. S. Haldane ma coś do powiedzenia o zwierzętach,

whose world is dominated by smell.

których świat jest zdominowany przez zapach.

Dogs can distinguish two very similar fatty acids, extremely diluted:

Psy potrafią rozróżnić dwa bardzo podobne kwasy tłuszczowe:

caprylic acid and caproic acid.

kwas kaprylowy i kwas kapronowy.

The only difference, you see,

Jedyna różnica to dodatkowa

is that one has an extra pair of carbon atoms in the chain.

para atomów węgla w łańcuchu.

Haldane guesses that a dog would probably be able to place the acids

Haldane podejrzewa, że pies mógłby umieścić te kwasy

in the order of their molecular weights by their smells,

w kolejności ich wagi molowej po zapachu,

just as a man could place a number of piano wires

tak jak człowiek potrafi ułożyć druty w fortepianu

in the order of their lengths by means of their notes.

wg ich długości na postawie ich dźwięku.

Now, there's another fatty acid, capric acid,

Jest jeszcze jednak kwas tłuszczowy, kwas kaprynowy,

which is just like the other two,

który jest bardzo podobny do poprzednich,

except that it has two more carbon atoms.

ale ma o dwa atomy węgla więcej.

A dog that had never met capric acid would, perhaps,

Być może pies, który nigdy nie spotkał tego kwasu,

have no more trouble imagining its smell

bez problemu wyobraziłby sobie jego zapach, tak jak my nie mielibyśmy problemu

than we would have trouble imagining a trumpet, say,

z wyobrażeniem sobie trąbki grającej o ton wyżej,

playing one note higher than we've heard a trumpet play before.

niż trąbki, którą słyszeliśmy wcześniej.

Perhaps dogs and rhinos and other smell-oriented animals smell in color.

Być może psy, nosorożce i inne zorientowane na zapach zwierzęta

odbierają zapachy tak jak my kolory.

And the argument would be exactly the same as for the bats.

Wyjaśnienie jest identyczne jak przy nietoperzach.

Middle World -- the range of sizes and speeds

Śródświat - skala rozmiarów i szybkości

which we have evolved to feel intuitively comfortable with --

w jakich ewoluowaliśmy, aby czuć się komfortowo

is a bit like the narrow range of the electromagnetic spectrum

jest jak wąski wycinek widma elektromagnetycznego,

that we see as light of various colors.

które widzimy jako światło o różnych kolorach.

We're blind to all frequencies outside that,

Jesteśmy ślepi na częstotliwości inne niż światło widzialne,

unless we use instruments to help us.

chyba, że użyjemy stosownych przyrządów.

Middle World is the narrow range of reality

Śródświat to wąski wycinek rzeczywistości,

which we judge to be normal, as opposed to the queerness

który oceniamy jako normalny, w przeciwieństwie do

of the very small, the very large and the very fast.

dziwnie bardzo małej lub dużej skali czy prędkości.

We could make a similar scale of improbabilities;

Można by stworzyć analogiczną skalę nieprawdopodobieństwa;

nothing is totally impossible.

nic nie jest całkowicie niemożliwe.

Miracles are just events that are extremely improbable.

Cuda to wydarzenia skrajnie mało prawdopodobne.

A marble statue could wave its hand at us;

Marmurowy posąg mógłby pomachać do nas ręką gdyby atomy

the atoms that make up its crystalline structure

w strukturze ręki drgały jednocześnie w tę i z powrotem.

are all vibrating back and forth anyway.

Because there are so many of them,

Jest ich tak wiele,

and because there's no agreement among them

że nie mają preferencji

in their preferred direction of movement,

co do kierunku drgań,

the marble, as we see it in Middle World, stays rock steady.

więc marmur pozostaje w Śródświecie nieruchomą skałą.

But the atoms in the hand could all just happen to move

Atomy w dłoni posągu mogłyby przypadkiem drgać

the same way at the same time, and again and again.

wszystkie w tym samym kierunku, raz za razem.

In this case, the hand would move,

W takiej sytuacji zobaczylibyśmy machającą do nas dłoń

and we'd see it waving at us in Middle World.

w Śródświecie. Szanse na takie zdarzenie są tak nikłe,

The odds against it, of course, are so great

that if you set out writing zeros at the time of the origin of the universe,

że pisząc zera od powstania wszechświata

nadal nie napisalibyśmy

you still would not have written enough zeros to this day.

ich wystarczająco dużo.

Evolution in Middle World has not equipped us

Ewolucja w Śródświecie nie nauczyła nas radzić sobie

to handle very improbable events; we don't live long enough.

z takimi zdarzeniami; nie żyjemy wystarczająco długo.

In the vastness of astronomical space and geological time,

W ogromie przestrzeni kosmicznej i w geologicznej skali czasu

that which seems impossible in Middle World

to, co wydaje się niemożliwe w Śródświecie

might turn out to be inevitable.

może okazać się nieuniknione.

One way to think about that is by counting planets.

Jednym sposobem jest policzenie planet.

We don't know how many planets there are in the universe,

Nie wiemy ile jest planet we wszechświecie,

but a good estimate is about 10 to the 20, or 100 billion billion.

ale szacunki mówią o 10 do 20 lub 100 miliardów miliardów.

And that gives us a nice way to express our estimate of life's improbability.

Dzięki temu możemy oszacować

prawdopodobieństwo zaistnienia życia.

We could make some sort of landmark points along a spectrum of improbability,

Moglibyśmy zaznaczyć swego rodzaju markery

wzdłuż skali nieprawdopodobieństwa, tak, że przypominałoby

which might look like the electromagnetic spectrum we just looked at.

widmo elektromagnetyczne, o którym wspomnieliśmy.

If life has arisen only once on any --

Jeśli życie zaistniało tylko raz -

life could originate once per planet, could be extremely common

mam na myśli - raz na każdej planecie,

to byłoby niesamowicie powszechne, lub raz na gwiazdę,

or it could originate once per star

or once per galaxy or maybe only once in the entire universe,

lub raz na galaktykę, lub raz na cały wszechświat,

in which case it would have to be here.

i to oznaczałoby życie jakie znamy. I gdzieś tam

And somewhere up there would be the chance

that a frog would turn into a prince,

byłaby szansa, aby żaba zamieniła się w księżniczkę,

and similar magical things like that.

czy zaistniała inna podobna "magia".

If life has arisen on only one planet in the entire universe,

Jeśli życie pojawiło się tylko raz w całym wszechświecie,

that planet has to be our planet, because here we are talking about it.

to musi być to nasza planeta, bo o tym mówimy.

And that means that if we want to avail ourselves of it,

Oznacza to, że jeśli chcemy z tego skorzystać,

we're allowed to postulate chemical events in the origin of life

możemy założyć, że prawdopodobieństwo powstania życia

which have a probability as low as one in 100 billion billion.

jest bliskie jednemu na 100 miliardów miliardów.

I don't think we shall have to avail ourselves of that,

Nie sądzę jednak, że tak jest.

because I suspect that life is quite common in the universe.

Sądzę, że życie jest powszechne we wszechświecie.

And when I say quite common, it could still be so rare

Ale powszechne, nadal może być taką rzadkością,

that no one island of life ever encounters another,

że jedne wysepki życia

which is a sad thought.

nigdy nie stykają się z innymi, co jest smutne.

How shall we interpret "queerer than we can suppose?"

Jak zinterpretować "dziwniejsze niż się zdaje?"

Queerer than can in principle be supposed,

Dziwniejsze, niż zasadniczo może się wydawać,

or just queerer than we can suppose, given the limitations

albo niż może nam się wydawać, z ograniczeniami

of our brain's evolutionary apprenticeship in Middle World?

naszego mózgu do ewolucyjnego rozumienia Śródświata.

Could we, by training and practice,

Czy możemy, przez wprawę, uwolnić się od myślenia

emancipate ourselves from Middle World

pochodzącego ze Śródświata i osiągnąć intuicyjne

and achieve some sort of intuitive as well as mathematical understanding

matematyczne zrozumienie małych skali

of the very small and the very large?

albo bardzo dużych? Szczerze nie wiem.

I genuinely don't know the answer.

I wonder whether we might help ourselves to understand, say, quantum theory,

Jestem ciekawy czy moglibyśmy pomóc sobie

if we brought up children to play computer games

w zrozumieniu teorii kwantów jeśli od małego dzieci grałyby

beginning in early childhood,

w gry komputerowe, które pokazywałyby świat kulek

which had a make-believe world of balls going through two slits on a screen,

przechodzących przez dwie szczeliny;

a world in which the strange goings-on of quantum mechanics were enlarged

świat, w którym dziwne zjawiska teorii kwantów

zwiększone byłyby realistycznie dzięki komputerom,

by the computer's make-believe,

so that they became familiar on the Middle-World scale of the stream.

tak, by dzieci mogły się zapoznać z pojęciem świata mikro skali.

And similarly, a relativistic computer game,

Relatywistyczna gra komputerowa,

in which objects on the screen manifest the Lorentz contraction, and so on,

która ukazuje wzór Lorentza,

to try to get ourselves -- to get children into the way of thinking about it.

żeby ćwiczyć ten sposób myślenia.

Nauczyć dzieci, by tak myślały.

I want to end by applying the idea of Middle World

Na koniec, pomyślmy o tym jak wykorzystujemy

Śródświat do rozumienia siebie na wzajem.

to our perceptions of each other.

Most scientists today subscribe to a mechanistic view of the mind:

Naukowcy dziś skłaniają się ku mechanicystycznemu obrazowi umysłu:

we're the way we are because our brains are wired up as they are,

jesteśmy tacy, bo nasze mózgi

our hormones are the way they are.

i nasze hormony są tak zaprogramowane.

We'd be different, our characters would be different,

Bylibyśmy inni, nasze osobowości byłyby inne,

if our neuro-anatomy and our physiological chemistry were different.

gdyby neuroanatomia i chemia fizjologiczna były inne.

But we scientists are inconsistent.

Ale naukowcy są niekonsekwentni.

If we were consistent,

our response to a misbehaving person, like a child-murderer,

O kimś, kto źle się zachowuje, jak zabójca dzieci,

should be something like:

powinniśmy myśleć jak o jednostce ze źle funkcjonującą

this unit has a faulty component; it needs repairing.

częścią, którą trzeba naprawić.

That's not what we say.

What we say -- and I include the most austerely mechanistic among us,

Zamiast tego, nawet ci

najbardziej mechanicystyczni, jak ja, mówią

which is probably me --

what we say is, "Vile monster, prison is too good for you."

"Ty potworze, więzienie jest dla ciebie za dobre."

Or worse, we seek revenge, in all probability thereby triggering

Albo, co gorsza, próbujemy się mścić,

the next phase in an escalating cycle of counter-revenge,

co powoduje oscylację konfliktu i cykl zemsty,

which we see, of course, all over the world today.

które stają się powszechne na świecie.

In short, when we're thinking like academics,

Jednym słowem, myśląc jak naukowcy,

we regard people as elaborate and complicated machines,

postrzegamy ludzi jako skomplikowane maszyny,

like computers or cars.

komputery czy samochody, a z ludzkiej perspektywy

But when we revert to being human,

we behave more like Basil Fawlty, who, we remember,

zachowujemy się jak Basil Fawlty,

thrashed his car to teach it a lesson,

który rozwalił swój samochód, by dać mu nauczkę,

when it wouldn't start on "Gourmet Night."

kiedy ten nie chciał zapalić. (Śmiech)

(Laughter)

The reason we personify things like cars and computers

Uosabiamy komputery i samochody

is that just as monkeys live in an arboreal world

bo, zupełnie jak małpy w lesie,

and moles live in an underground world

albo krety pod ziemią

and water striders live in a surface tension-dominated flatland,

lub nartniki na powierzchni wody,

we live in a social world.

żyjemy w społeczeństwie, pływając w oceanie ludzi,

We swim through a sea of people --

a social version of Middle World.

w społecznej wersji Śródświata.

We are evolved to second-guess the behavior of others

Ewoluowaliśmy, by kwestionować zachowania innych,

by becoming brilliant, intuitive psychologists.

jako błyskotliwi, intuicyjni psychologowie.

Traktowanie ludzi jak maszyny

Treating people as machines

may be scientifically and philosophically accurate,

może być filozoficznie i naukowo trafne,

but it's a cumbersome waste of time

ale jest też stratą czasu,

if you want to guess what this person is going to do next.

jeśli chce się przewidywać ich zachowania.

The economically useful way to model a person

Użytecznym modelem zachowania

is to treat him as a purposeful, goal-seeking agent

może być traktowanie go jako celowego,

with pleasures and pains, desires and intentions,

naznaczonego przyjemnością,

bólem, żądzami, intencjami i winą.

guilt, blame-worthiness.

Personification and the imputing of intentional purpose

Personifikacja i założenie świadomości celu

is such a brilliantly successful way to model humans,

to bardzo odpowiedni model zachowania,

it's hardly surprising the same modeling software

więc nie zaskakuje, że ten sam model

often seizes control when we're trying to think about entities

stosujemy gdy myślimy o innych rzeczach.

for which it's not appropriate, like Basil Fawlty with his car

Jak Basil Fawlty i jego samochód,

or like millions of deluded people, with the universe as a whole.

albo miliony naiwnych ludzi, którzy tak widzą wszechświat. (Śmiech)

(Laughter)

If the universe is queerer than we can suppose,

Wszechświat jest dziwniejszy niż może nam się wydawać,

is it just because we've been naturally selected

bo dobór naturalny dał nam możliwość przypuszczania

to suppose only what we needed to suppose

tylko tego, co dawało nam możliwość przetrwania

in order to survive in the Pleistocene of Africa?

podczas plejstocenu w Afryce.

Or are our brains so versatile and expandable that we can train ourselves

Czy może jednak nasze mózgi są tak wszechstronne i giętkie,

że możemy myśleć nieszablonowo o ewolucji?

to break out of the box of our evolution?

Or finally, are there some things in the universe so queer

A może we wszechświecie istnieją rzeczy tak dziwne,

that no philosophy of beings, however godlike, could dream them?

że żadna filozofia, jakkolwiek boska, nie jest w stanie ich wyśnić?

Thank you very much.

Bardzo dziękuję.

(Applause)

(Brawa)