Why the universe seems so strange | Richard Dawkins

Translator: Nga Nguyen Reviewer: Linh Ta

My title: "Queerer than we can suppose: the strangeness of science."

Bài nói của tôi: "Sự kỳ quặc của khoa học: kỳ lạ hơn ta có thể tưởng."

"Queerer than we can suppose" comes from J.B.S. Haldane, the famous biologist,

"Kỳ lạ hơn ta có thể tưởng tượng", theo lời của J.B.S. Haldane,

nhà sinh vật học nổi tiếng cho rằng, "Tôi nghi ngờ rằng

who said, "Now, my own suspicion is that the universe is not only queerer

vũ trụ không chỉ kỳ lạ hơn ta tưởng

than we suppose, but queerer than we can suppose.

mà còn kỳ lạ hơn cả ta có thể tưởng.

I suspect that there are more things in heaven and earth

Tôi nghi rằng, có nhiều vật chất trên cao và trong lòng đất hơn

than are dreamed of, or can be dreamed of, in any philosophy."

chúng ta mơ tưởng hoặc có thể mơ tưởng, dưới bất kỳ một ngành học thuật nào."

Richard Feynman đã so sánh sự chính xác của thuyết lượng tử,

Richard Feynman compared the accuracy of quantum theories --

những dự đoán qua thực nghiệm, để xác định chiều rộng của Bắc Mỹ

experimental predictions --

to specifying the width of North America to within one hair's breadth of accuracy.

với sai số bé hơn "chiều ngang của một cọng tóc".

This means that quantum theory has got to be, in some sense, true.

Điều này có nghĩa rằng thuyết lượng tử phải chính xác trong một khía cạnh nào đó.

Yet the assumptions that quantum theory needs to make

Tuy nhiên, những giả định mà thuyết lượng tử cần đưa ra,

in order to deliver those predictions are so mysterious

để dẫn đến những kết quả dự đoán, lại quá bí ẩn,

that even Feynman himself was moved to remark,

đến độ bản thân Feynman cũng phải nhận định rằng

"If you think you understand quantum theory,

"Nếu bạn nghĩ bạn hiểu thuyểt lượng tử,

you don't understand quantum theory."

nghĩa là bạn chưa hiểu thuyết lượng tử."

It's so queer that physicists resort to one or another

Thuyết lượng tử kỳ lạ đến mức, các nhà vật lý phải dùng đến

paradoxical interpretation of it.

những cách giải thích chứa đầy nghịch lý.

David Deutsch, viết trong quyển "The Fabric of Reality" rằng

David Deutsch, who's talking here, in "The Fabric of Reality,"

embraces the many-worlds interpretation of quantum theory,

hãy tiếp nhận những cách giải thích đa diện của thuyết lượng tử,

because the worst that you can say about it

bởi vì điều tệ nhất mà chúng ta có thể nói

is that it's preposterously wasteful.

là thuyết lượng tử phung phí đến một cách lố bịch.

It postulates a vast and rapidly growing number of universes existing in parallel,

Nó đưa ra đjnh đề về sự to lớn và gia tăng nhanh chóng của số lượng vũ trụ

tồn tại song song và không thể xác định lẫn nhau,

mutually undetectable,

except through the narrow porthole of quantum mechanical experiments.

trừ khi thông qua một lỗ thông nhỏ, được tao ra bởi các thí nghiệm về cơ học lượng tử.

And that's Richard Feynman.

Đây là học thuyết của Richard Feynman.

Nhà sinh vật học Lewis Wolpert

The biologist Lewis Wolpert believes

that the queerness of modern physics

tin rằng sự kỳ lạ của vật lý hiện đại

is just an extreme example.

chỉ là một ví dụ cực đoan. Đối lập với công nghệ,

Science, as opposed to technology,

does violence to common sense.

khoa học phá vỡ mọi thường thức.

Every time you drink a glass of water, he points out,

Wolpert chỉ ra rằng mỗi khi chúng ta uống một cốc nước

the odds are that you will imbibe at least one molecule

rất có thể rằng bạn sẽ hấp thụ ít nhất một phân tử

that passed through the bladder of Oliver Cromwell.

đã từng trôi qua bàng quang của Oliver Cromwell. (Khán giả cười)

(Laughter)

It's just elementary probability theory.

Chỉ là học thuyết xác xuất cơ bản thôi.

(Laughter)

The number of molecules per glassful is hugely greater

Số lượng phân tử trong mỗi cốc nước lớn hơn nhiều lần

than the number of glassfuls, or bladdersful, in the world.

so với số lượng trong cốc nước, hoặc số lượng bàng quang trên thế giới

And of course, there's nothing special about Cromwell or bladders --

và, tất nhiên là chả có gì đặc biệt về Cromwell

you have just breathed in a nitrogen atom

hay là bàng quang cả. Các bạn đang hít vào một nguyên tử Ni-tơ

that passed through the right lung of the third iguanodon

và nguyên tử này có thể đã đi qua phổi phải của thằn lằn răng giông đời thứ ba

và qua cả phần bên trái của một cây mè.

to the left of the tall cycad tree.

"Queerer than we can suppose."

"Kỳ lạ hơn ta có thể tưởng."

What is it that makes us capable of supposing anything,

Nhưng điều gì mang đến cho chúng ta khả năng tưởng tượng?

and does this tell us anything about what we can suppose?

Và điều này có cho chúng ta biết được giới hạn mà chúng ta có thể tưởng tượng?

Are there things about the universe that will be forever beyond our grasp,

Trong vũ trụ này, liệu có điều gì

luôn nằm ngoài tầm với của chúng ta, nhưng không ngoài tầm với

but not beyond the grasp of some superior intelligence?

của một số trí tuệ bậc cao nào đó? Liệu có điều gì đó trong vũ trụ này,

Are there things about the universe

that are, in principle, ungraspable by any mind,

mà, trên nguyên lý, nằm ngoài tầm với của bất kỳ trí tuệ nào,

however superior?

dù bậc cao cách mấy?

The history of science has been one long series of violent brainstorms,

Lịch sử khoa học là một câu chuyện dài,

với đầy những đột phá, và những thế hệ tiếp sau

as successive generations have come to terms with

trở nên quen thuộc hơn

increasing levels of queerness in the universe.

với sự kỳ lạ ngày càng tăng tiến của vũ trụ.

We're now so used to the idea that the Earth spins,

Hiện nay, chúng ta đã quá quen với hiện thực rằng Trái đất quay

rather than the Sun moves across the sky,

chứ không phải là Mặt trời di chuyển trên bầu trời. Điều này khiến chúng ta khó để hình dung được

it's hard for us to realize

what a shattering mental revolution that must have been.

đây là một bước đột phá làm đảo lộn tư duy của chúng ta.

After all, it seems obvious that the Earth is large and motionless,

Cũng không có gì ngạc nhiên khi chúng ta cảm thấy Trái Đất rộng lớn và bất động,

the Sun, small and mobile.

và Mặt Trời thì nhỏ và di chuyển. Nhưng cũng đáng để nhắc tới

But it's worth recalling Wittgenstein's remark on the subject:

nhận xét của Wittgenstein về vấn đề này

"Tell me," he asked a friend, "why do people always say

"Hãy cho tôi biết", ông hỏi một người bạn "Tại sao người ta luôn thấy rất tự nhiên

it was natural for man to assume that the Sun went 'round the Earth,

khi con người cho rằng Mặt Trời quay xung quanh Trái Đất

rather than that the Earth was rotating?"

chứ không phải rằng Trái Đất đang quay?"

And his friend replied, "Well, obviously,

Và người bạn ấy trả lời "Thì tất nhiên rồi, vì ta nhìn thấy

because it just looks as though the Sun is going round the Earth."

Mặt Trời như thể đang quay quanh trái đất."

Wittgenstein replied, "Well, what would it have looked like

Wittgenstein trả lời "Vậy nó phải như thế nào thì

if it had looked as though the Earth was rotating?"

chúng ta mới nhìn thấy Trái Đất như thế đang quay?" (Khán giả cười)

(Laughter)

Science has taught us, against all intuition,

Khoa học cho chúng ta thấy, ngược lại với trực giác,

that apparently solid things, like crystals and rocks,

thực ra tất cả vật rắn, như pha lê và đá,

are really almost entirely composed of empty space.

được tạo ra phần lớn bởi các khoảng trống.

And the familiar illustration is the nucleus of an atom

Và một minh họa tiêu biểu là hạt nhân của một phân tử

is a fly in the middle of a sports stadium,

như một chú ruồi nằm trong một sân vận động,

and the next atom is in the next sports stadium.

và nguyên tử bên cạnh được ví như một sân vận động gần đó.

So it would seem the hardest, solidest, densest rock

Điều này dẫn tới, hòn đá cứng nhất, vững chắc nhất, đặc nhất,

thực ra chỉ là những khoảng trống liên tục, bị phá vỡ ở một vài chỗ bởi các hạt

is really almost entirely empty space,

broken only by tiny particles so widely spaced they shouldn't count.

và các hạt cách xa nhau đến nỗi chúng ta có thể bỏ qua.

Why, then, do rocks look and feel solid and hard and impenetrable?

Vậy thì tại sao thị giác và xúc giác lại cho chúng ta cảm giác đá cứng và không thể xuyên qua được?

As an evolutionary biologist, I'd say this: our brains have evolved

Với tư cách là một nhà sinh vật học tiến hóa, tôi cho rằng:

não của chúng ta tiến hóa theo lối thích nghi với kích thước và tốc độ,

to help us survive within the orders of magnitude, of size and speed

của cơ thể chúng ta.

which our bodies operate at.

We never evolved to navigate in the world of atoms.

Chúng ta không tiến hóa để thích nghi với thế giới của phân tử.

If we had, our brains probably would perceive rocks

Bằng không, chúng ta đã có thể nhìn thấy đá

as full of empty space.

như thể đầy những khoảng trống. Đá cho tay ta cảm giác cứng và không thể xuyên qua

Rocks feel hard and impenetrable

to our hands, precisely because objects like rocks and hands

chính bởi vì vật thể như đá và tay

cannot penetrate each other.

không thể đi xuyên qua nhau. Vì thế, não chúng ta cần phải

It's therefore useful

for our brains to construct notions like "solidity" and "impenetrability,"

xây dựng những khái niệm như "cứng" và "không thể xuyên qua"

because such notions help us to navigate our bodies

bởi vì những khái niệm như vậy

giúp chúng ta tồn tại được trong một thế giới cỡ vừa.

through the middle-sized world in which we have to navigate.

Moving to the other end of the scale,

Đến với đầu kia của câu chuyện, tổ tiên của chúng ta

our ancestors never had to navigate through the cosmos

không cần phải di chuyển trong vũ trụ với vận tốc

at speeds close to the speed of light.

gần bằng vận tốc ánh sáng. Nếu không, não của chúng ta

If they had, our brains would be much better at understanding Einstein.

đã có thể hiểu các học thuyết của Einstein dễ dàng hơn.

I want to give the name "Middle World" to the medium-scaled environment

Tôi muốn đặt cái tên "Trung Giới"

cho môi trường của các sinh vật cỡ vừa, mà chúng ta đang sống trong.

in which we've evolved the ability to take act --

nothing to do with "Middle Earth" --

Không liên quan gì đến "Trung Địa" nhé! Trung giới. (khán giả cười)

Middle World.

(Laughter)

We are evolved denizens of Middle World,

Chúng ta tiến hóa với tư cách là những cư dân của Trung Giới,

and that limits what we are capable of imagining.

và điều này đặt giới hạn lên những gì ta có thể tưởng tượng

We find it intuitively easy to grasp ideas like,

Trực quan của ta cảm thấy dễ dàng để hình dung một chú thỏ

when a rabbit moves at the sort of medium velocity

di chuyển với vận tốc mà những chú thỏ khác và các sinh vật khác trong Trung Giới di chuyển,

at which rabbits and other Middle World objects move,

và va chạm với một vât thể khác của Trung Giới, ví dụ như một hòn đá, và bị nốc ao.

and hits another Middle World object like a rock, it knocks itself out.

May I introduce Major General Albert Stubblebine III,

Cho phép tôi giới thiệu Đại Tướng Albert Stubblebine Đệ Tam,

commander of military intelligence in 1983.

chỉ huy tình báo quân đội vào năm 1983.

"...[He] stared at his wall in Arlington, Virginia, and decided to do it.

Ông ta nhìn chăm chú vào bức tường ở Arlington, Virginia,

viễn cảnh tiếp theo có thể rất kinh hoàng, nhưng ông ấy quyết đinh đi qua tường để vào phòng làm việc bên cạnh.

As frightening as the prospect was, he was going into the next office.

He stood up and moved out from behind his desk.

Ông ta đứng dây, và di chuyển từ phía sau bàn làm việc.

'What is the atom mostly made of?' he thought, 'Space.'

"Phân tử được cấu tạo phần lớn bởi cái gì?", ông ta suy nghĩ, "Khoảng không."

He started walking. 'What am I mostly made of? Atoms.'

Ông ta đi về phía bức tường. "Tôi được tạo nên bởi cái gì? Phân tử."

He quickened his pace, almost to a jog now.

Ông ta sải bước nhanh hơn, gần như đang chạy bộ.

'What is the wall mostly made of?'

"Và bức tường được tạo nên bởi cái gì? Phân tử."

(Laughter)

'Atoms!'

All I have to do is merge the spaces.

Tất cả những gì cần phải làm là hợp nhất những khoảng không này.

Và rồi, Tướng Stubblebine bị dập mũi khi va chạm với bức trường trong phòng làm việc.

Then, General Stubblebine banged his nose hard on the wall of his office.

Stubblebine, who commanded 16,000 soldiers,

Stubblebine, chỉ huy của 16,000 binh lính,

was confounded by his continual failure to walk through the wall.

bị bẽ mặt bởi những thất bại liên tiếp khi cố đi xuyên tường.

Ông ta không có chút nghi hoặc gì khi cho rằng, sẽ có một ngày

He has no doubt that this ability will one day be a common tool

in the military arsenal.

khả năng đi xuyên tường sẽ là một công cụ thông dụng trong kho vũ khí của quân đội.

Who would screw around with an army that could do that?"

Ai mà dám chọc tức một đội quân như thế chứ?

That's from an article in Playboy,

Đây là một câu chuyện trong tạp chí Playboy, mà tôi mới đọc gần đây. (Khán giả cười)

which I was reading the other day.

(Laughter)

I have every reason to think it's true;

Tôi có mọi lí do để tin rằng đây là sự thật, tôi đã đọc Playboy,

I was reading Playboy because I, myself, had an article in it.

bởi vì, chính tôi cũng có một bài viết trong đó.

(Laughter)

Unaided human intuition, schooled in Middle World,

Trực giác tự nhiên của loài người, được giáo dục bởi Trung Giới,

finds it hard to believe Galileo when he tells us

cảm thấy khó mà tin vào Galileo, khi ông ấy nói rằng

a heavy object and a light object, air friction aside,

một vật thể nặng và một vật thể nhẹ hơn, bỏ qua lực cản không khí,

would hit the ground at the same instant.

sẽ chạm đất vào cùng một thời điểm.

And that's because in Middle World, air friction is always there.

Điều này bởi vì trong Trung Giới, luôn tồn tại lực cản của không khí.

If we'd evolved in a vacuum,

Nếu chúng ta tiến hóa trong môi trường chân không,

we would expect them to hit the ground simultaneously.

chúng ta sẽ mường tượng các vật thể rơi xuống đất đồng thời.

If we were bacteria,

Còn nếu chúng ta là vi khuẩn, luôn luôn phải chống chọi với biến động nhiệt của phân tử

constantly buffeted by thermal movements of molecules,

it would be different.

mọi chuyện sẽ khác.

But we Middle-Worlders are too big to notice Brownian motion.

Nhưng những dân cư của Trung Giới như chúng, quá lớn để cảm nhận chuyển động Brown.

In the same way, our lives are dominated by gravity,

Tương tự, đời sống của chúng ta bị chi phối bởi lực hút

but are almost oblivious to the force of surface tension.

và hầu như không chịu tác động của lực căng bề mặt.

A small insect would reverse these priorities.

Côn trùng, ngược lại, đảo lộn các thứ tự ưu tiên này.

Steve Grand -- he's the one on the left,

Steve Grand, người bên tay trái,

Douglas Adams is on the right.

phia bên phải là Douglas Adams. Steve Grand, viết trong sách của ông ấy

Steve Grand, in his book, "Creation: Life and How to Make It,"

"Sáng tạo: Sự sống và Nguyên lí hình thành", gay gắt nhận định về

is positively scathing about our preoccupation with matter itself.

mối bận tâm của chúng ta với vật chất.

We have this tendency to think that only solid, material things

Chúng ta có xu hướng nghĩ rằng, chỉ có các vật cứng và hiện hữu

are really things at all.

mới là vật chất thật sự.

Waves of electromagnetic fluctuation in a vacuum seem unreal.

Dao động sóng điện từ trong chân không có vẻ không thật.

Victorians thought the waves had to be waves in some material medium:

Các nhà khoa học trong thời Victoria nghĩ rằng sóng chỉ tồn tại trong môi trường dẫn, ê te.

the ether.

Nhưng chúng ta chỉ nhận thức được "vật chất thật sự"

But we find real matter comforting

only because we've evolved to survive in Middle World,

bởi vì chúng ta tiến hóa trong Trung Giới,

where matter is a useful fiction.

nơi mà "vật chất", là một tưởng tượng hữu ích.

A whirlpool, for Steve Grand, is a thing with just as much reality

Nhưng đối với Steve Grand, xoáy nước,

cũng là một vật chất thật sự không kém gì một tảng đá.

as a rock.

In a desert plain in Tanzania,

Trong hoang mạc ở Tanzania, ẩn đằng sau cái bóng của núi lửa Ol Donyo Lengai

in the shadow of the volcano Ol Doinyo Lengai,

there's a dune made of volcanic ash.

có một đụn cát được tạo vởi tro núi lửa.

The beautiful thing is that it moves bodily.

Một điều đặc biệt là nó có thể di chuyển, như một cơ thể.

It's what's technically known as a "barchan,"

Giới chuyên môn gọi hiện tượng này là "barchan"

and the entire dune walks across the desert in a westerly direction

Và cả đụn cát, đi xuyên sa mạc về hướng Tây,

at a speed of about 17 meters per year.

với vận tốc 17cm 1 năm.

It retains its crescent shape and moves in the direction of the horns.

Nó giữ hình dạng bán nguyệt, và di chuyển dọc theo đầu nhọn.

What happens is that the wind blows the sand up the shallow slope

HIện tượng này thực ra là khi gió thổi

cát từ mặt nghiêng thoải hơn lên cao, và

on the other side,

khi từng hạt cát rơi vào phần đỉnh của đụn cát,

and then, as each sand grain hits the top of the ridge, it cascades down

nó chảy xuống, và rơi vào phần bên trong của đụn cát,

on the inside of the crescent,

and so the whole horn-shaped dune moves.

và đụn cát di chuyển.

Steve Grand points out that you and I are, ourselves,

Steve Grand chỉ ra rằng, cả tôi và bạn,

đều giống với sóng hơn là một vật chất vĩnh cửu.

more like a wave than a permanent thing.

He invites us, the reader,

Ông ấy mời chúng ta, những người đọc, nghĩ về một sự kiện

to think of an experience from your childhood,

từ thời thơ ấu, một sự kiện mà bạn có thể nhớ rõ ràng,

something you remember clearly,

something you can see, feel, maybe even smell,

đến độ bạn vẫn có thể nhìn thấy, cảm nhận và thậm chí ngửi được,

as if you were really there.

như thể bạn vẫn đang ở thời điểm đó.

After all, you really were there at the time, weren't you?

Xét cho cùng, thì bạn đã thực sự ở đó.

How else would you remember it?

Làm sao ta có thể nhớ khác đi được?

But here is the bombshell: You weren't there.

Nhưng đây mới là điểm bất ngờ: bạn đã không ở đó.

Not a single atom that is in your body today

Không một phân tử nào đang hiện diện trong cơ thể bạn đã ở đó

was there when that event took place.

khi sự kiện đó diễn ra. Vật chất di chuyển từ vị trí này sang vị trí khác,

Matter flows from place to place

and momentarily comes together to be you.

và, trong một nhất thời, tạo thành bạn.

Whatever you are, therefore,

Vì vậy, bất kể bạn là gì, bạn không phải là

you are not the stuff of which you are made.

thứ mà bạn được tạo thành.

If that doesn't make the hair stand up on the back of your neck,

Nếu điều này không làm bạn dựng tóc gáy thì hãy đọc lại,

read it again until it does, because it is important.

đọc đến khi nào hiểu được ý nghĩa của nó, vì nó rất quan trọng.

So "really" isn't a word that we should use with simple confidence.

Và chúng ta phải thận trọng hơn khi dùng từ "thật sự".

If a neutrino had a brain,

Nếu một neutrino sở hữu một bộ não,

which it evolved in neutrino-sized ancestors,

và tiến hóa lên thành một sinh vật to bằng một neutrino,

it would say that rocks really do consist of empty space.

nó sẽ bảo rằng đá thật sự rỗng.

We have brains that evolved in medium-sized ancestors

Nhưng não bộ của chúng ta, tiến hóa từ tổ tiên có kích thước vừa

which couldn't walk through rocks.

và không thể đi xuyên qua đá.

"Really," for an animal, is whatever its brain needs it to be

"Thật sự", đối với một loài động vật, là bất kể điều gì cần thiết

in order to assist its survival.

cho bộ não của nó để hỗ trợ sinh tồn của chủ thể.

And because different species live in different worlds,

Và bởi vì những sinh vật khác nhau sống ở những thế giới khác nhau,

there will be a discomforting variety of "reallys."

sẽ có rất nhiều, nhiều đến mức khó chịu, dạng của thực sự.

What we see of the real world is not the unvarnished world,

Cái mà chúng ta thấy, không phải là một thế giới ở dạng thô,

but a model of the world, regulated and adjusted by sense data,

mà là một mô hình của thế giới, đã qua điều chỉnh và điều hòa bởi các thông số về giác quan,

but constructed so it's useful for dealing with the real world.

và được xây dựng để giúp chúng ta chống chọi với thế giới thực.

The nature of the model depends on the kind of animal we are.

Bản chất của những mô hình này phụ thuộc vào từng phân lớp sinh vật.

A flying animal needs a different kind of model

Cái loài chim cần một kiểu mô hình khác,

from a walking, climbing or swimming animal.

so với các loài động vật đi chuyển trên mặt đất, leo trèo hay là sống dưới nước.

A monkey's brain must have software capable of simulating

Não bộ của loài khỉ cần được lập trình để có khả năng

a three-dimensional world of branches and trunks.

tái hiện lại không gian ba chiều của các cành và nhánh của cây.

A mole's software for constructing models of its world will be customized

Còn cấu trúc não bộ cần thiết để tái hiện thế giời của chuột chũi

thì phải được cấu tạo để sử dụng trong lòng đất.

for underground use.

A water strider's brain doesn't need 3D software at all,

Còn loài bọ sống trên mặt nước thì không cần cấu tạo 3D

since it lives on the surface of the pond,

vì nó sống ở trên mặt hồ nước

in an Edwin Abbott flatland.

trong bình diện quốc của Edwin Abbott.

I've speculated that bats may see color with their ears.

Tôi suy đoán rằng, dơi có thể nhìn thấy màu sắc bằng tai của nó.

The world model that a bat needs in order to navigate

Mô hình thế giới mà một chú dơi cần

through three dimensions catching insects

để bắt côn trùng và sinh tồn trong thế giới ba chiều,

must be pretty similar to the world model that any flying bird --

ắt hẳn phải khá giống với mô hình thế giới của bất kỳ loài chim nào,

a day-flying bird like a swallow -- needs to perform the same kind of tasks.

vì chim hoạt động ban ngày như chim nhạn,

cũng cần thực hiện những hoạt động gần giống.

The fact that the bat uses echoes in pitch darkness

Trong khi dơi phát sóng âm trong bóng tối hoàn toàn,

to input the current variables to its model,

như là một cách để thu thập thông tin về mô hình của nó,

while the swallow uses light, is incidental.

thì chim nhạn sử dụng ánh sáng, và đây là một sự ngẫu nhiên.

Bats, I've even suggested, use perceived hues, such as red and blue,

Tôi còn cho rằng, dơi sử dụng đỏ và xanh, hai màu sắc nó có thể phân biệt được

as labels, internal labels, for some useful aspect of echoes --

như những nhãn mác, nội nhãn mác, để hỗ trợ các sóng âm,

perhaps the acoustic texture of surfaces, furry or smooth and so on --

có thể là để xác định xúc giác, lông lá hay là mượt mà qua thính giác .

in the same way as swallows or indeed, we, use those perceived hues --

Cũng như vậy, chim nhạn, và ngay cả chúng ta cũng sử dụng

màu sắc, xanh và đỏ và vân vân

redness and blueness, etc. --

to label long and short wavelengths of light.

được dùng để gọi tên các sóng ánh sáng với bước sóng dài và ngắn.

There's nothing inherent about red that makes it long wavelength.

Không có tính chất nào thuộc riêng về màu đỏ mà làm cho nó có bước sóng dài.

The point is that the nature of the model is governed by how it is to be used,

Vấn đề ở đây là bản chất của mô hình sẽ được quy định bởi

nó sẽ được dùng như thế nào, hoàn toàn không phải bởi phương thức mà nó sử dụng các giác quan.

rather than by the sensory modality involved.

J.B.S. Haldane himself had something to say about animals

J.B.S. Haldane có vài điều muốn nói

whose world is dominated by smell.

về những sinh vật mà thế giới của nó được chi phối bởi mùi hương.

Dogs can distinguish two very similar fatty acids, extremely diluted:

Loài chó có thể phân biệt hai axit béo rất giống nhau, đã được pha loãng:

caprylic acid and caproic acid.

capylic axit và caproic axit.

The only difference, you see,

Điểm khác nhau duy nhất, mà bạn có thể thấy,

is that one has an extra pair of carbon atoms in the chain.

là một bên có thêm một cặp carbon trong chuỗi cấu tạo.

Haldane guesses that a dog would probably be able to place the acids

Haldane đoán rằng, loài chó có thể sắp xếp các axit này

in the order of their molecular weights by their smells,

theo thứ tự khối lượng nguyên tử, thông qua khứu giác,

just as a man could place a number of piano wires

cũng như một người có thể phân biệt

in the order of their lengths by means of their notes.

độ dài dây đàn piano, thông qua độ cao của từng nốt.

Now, there's another fatty acid, capric acid,

Ngoài ra, còn có một loại axit khác, axit capric,

which is just like the other two,

nó cũng giống như hai loại axit lúc nãy,

except that it has two more carbon atoms.

chỉ khác là nó có thêm hai phân tử carbon.

A dog that had never met capric acid would, perhaps,

Một chú chó, dù chưa ngửi qua axit capric bao giờ,

have no more trouble imagining its smell

cũng có thể tưởng tượng ra mùi của nó, với không nhiều khó khăn hơn

than we would have trouble imagining a trumpet, say,

khi chúng ta phải tưởng tượng, ví dụ như khi kèn trompet

playing one note higher than we've heard a trumpet play before.

phát ra một nốt cao hơn, bất cử nốt nào chúng ta đã từng nghe.

Perhaps dogs and rhinos and other smell-oriented animals smell in color.

Cũng có thể, loài chó, và loài tê giác và các loài động vật định vị bằng mùi khác

ngửi bằng màu sắc. Mà lý giải cũng giống như

And the argument would be exactly the same as for the bats.

lý giải về loài dơi lúc nãy.

Middle World -- the range of sizes and speeds

Trung Giới - phạm vi của kích thước và tốc độ

which we have evolved to feel intuitively comfortable with --

mà chúng ta được tiến hóa để cảm thấy thoải mái với -

is a bit like the narrow range of the electromagnetic spectrum

cũng giống với phạm vi hẹp của quang phổ trường điện từ

that we see as light of various colors.

mà chúng ta nhìn thấy qua đa dạng các màu sắc.

We're blind to all frequencies outside that,

Chúng ta không thể nhìn thấy ánh sáng với tần số nằm ngoài phạm vi này

unless we use instruments to help us.

trừ khi chúng ta sử dụng các thiết bị hỗ trợ.

Middle World is the narrow range of reality

Trung Giới là một phạm vi hẹp các "thực sự"

which we judge to be normal, as opposed to the queerness

mà đối với chúng ta là những điều bình thường,

of the very small, the very large and the very fast.

trái lại, kỳ lạ đối với các vật chất rất nhỏ, rất lớn và rất nhanh.

We could make a similar scale of improbabilities;

Điều tương tự cũng diễn ra với thước đo của xác suất;

nothing is totally impossible.

không có điều gì là không thể.

Miracles are just events that are extremely improbable.

Điều kỳ diệu thực chất là những điều xảy ra với xác suất cực kì thấp.

A marble statue could wave its hand at us;

Một bức tượng cẩm thạch có thể vẫy tay chào chúng ta.

the atoms that make up its crystalline structure

Những phân tử cấu tạo nên tinh thể cẩm thạch có thể rung động theo nhiều chiều.

are all vibrating back and forth anyway.

Because there are so many of them,

Nhưng bởi vì có quá nhiều phân tử,

and because there's no agreement among them

và chúng không thống nhất về

phương hướng di chuyển,

in their preferred direction of movement,

the marble, as we see it in Middle World, stays rock steady.

nên cẩm thạch, như chúng ta nhìn thấy trong Trung Giới, bất động.

But the atoms in the hand could all just happen to move

Nhưng các phân tử cấu tạo nên bàn tay của bức tượng có khả năng

the same way at the same time, and again and again.

di chuyển theo cùng một hướng vào cùng một thời điểm, lặp đi lặp lại

In this case, the hand would move,

và như thế, bàn tay nhìn như thể đang vẫy chào chúng ta

and we'd see it waving at us in Middle World.

trong Trung Giới. Nhưng xác suất lại quá nhỏ, đến nỗi

The odds against it, of course, are so great

that if you set out writing zeros at the time of the origin of the universe,

nếu bạn bắt đầu viết các số 0

cho dù vào thời điểm bắt đầu của vũ trụ,

you still would not have written enough zeros to this day.

thì ngày hôm nay bạn vẫn chưa viết được hết các số 0.

Evolution in Middle World has not equipped us

Sự tiến hóa trong Trung Giới không cho chúng ta khả năng

to handle very improbable events; we don't live long enough.

xử lý các sự kiện có xác suất quá thấp; vì chúng ta không sống đủ lâu.

In the vastness of astronomical space and geological time,

Sự rộng lớn của không gian trong thiên văn và thời gian đủ để thay đổi địa chất,

that which seems impossible in Middle World

có vẻ như bất khả trong Trung Giới,

might turn out to be inevitable.

lại có thể trở nên chắc chắn.

One way to think about that is by counting planets.

Điển hình như khi chúng ta đếm các hành tinh,

We don't know how many planets there are in the universe,

chúng ta không biết rõ có tất cả bao nhiêu trong vũ trụ này

nhưng dự đoán là khoảng 10 đến 20, hoặc 100 tỷ tỷ hành tinh.

but a good estimate is about 10 to the 20, or 100 billion billion.

And that gives us a nice way to express our estimate of life's improbability.

Và con số này cho chúng ta một phương thức để thể hiện

dự đoán của chúng ta về xác suất của sự sống.

We could make some sort of landmark points along a spectrum of improbability,

Ta có thể đánh dấu một số điểm

trên một phổ dài các xác suất, và nó sẽ nhìn giống như

which might look like the electromagnetic spectrum we just looked at.

quang phổ của điện từ trường mà chúng ta vừa tìm hiểu khi nãy.

If life has arisen only once on any --

Nếu sự sống phát sinh duy chỉ một lần,

nếu sự sống có thể, ý tôi là, nếu sự sống có thể khởi đầu ở mỗi hành tinh một lần,

life could originate once per planet, could be extremely common

nghĩa là sự sống rất phổ biến; hoặc nó cũng có thể khởi đầu một lần ở mỗi ngôi sao,

or it could originate once per star

or once per galaxy or maybe only once in the entire universe,

hoặc một lần ở một thiên hà, hoặc thậm chí một lần ở trong cả vũ trụ,

in which case it would have to be here.

và trường hợp này nghĩa là sự sống chỉ xuất hiện ở đây,

And somewhere up there would be the chance

that a frog would turn into a prince,

và ở mọi nơi khác, xác suất cũng cỡ như một con cóc có thể hóa thành hoàng tử

and similar magical things like that.

hoặc là những điều nhiệm màu tương tự xảy ra.

If life has arisen on only one planet in the entire universe,

Nếu sự sống chỉ xuất hiện ở một hành tinh duy nhất trong toàn bộ vũ trụ này,

that planet has to be our planet, because here we are talking about it.

hành tinh đó phải là hành tinh của chúng ta, vì chúng ta đang ở đây là nói về sự sống.

And that means that if we want to avail ourselves of it,

Và nếu chúng ta công nhận điều này,

we're allowed to postulate chemical events in the origin of life

chúng ta có thể suy ra rằng tiến hóa hóa học

which have a probability as low as one in 100 billion billion.

chỉ xảy ra với xác suất rất thấp là một phần 100 tỷ tỷ,

I don't think we shall have to avail ourselves of that,

Tôi không nghĩ là chúng ta có thể công nhận điều đó.

because I suspect that life is quite common in the universe.

Tôi nghi ngờ rằng sự sống khá là phổ biến trong vũ trụ này.

And when I say quite common, it could still be so rare

Và ngay cả khi tôi nói là khá phổ biến, sự sống vẫn hiếm có

that no one island of life ever encounters another,

đến độ các hành tinh mang sự sống không bao giờ gặp được nhau.

which is a sad thought.

Và đây là một ý nghĩ khá buồn.

How shall we interpret "queerer than we can suppose?"

Chúng ra nên hiểu "kỳ lạ hơn chúng ta có thể tưởng" như thế nào?

Queerer than can in principle be supposed,

"Kỳ lạ hơn" trên lý thuyết có thể tưởng tượng được,

or just queerer than we can suppose, given the limitations

hay "kỳ lạ hơn" chúng ta có thể tưởng tượng được

đặt dưới giới hạn của não bộ sau những bài học về tiếng hóa trong Trung Giới?

of our brain's evolutionary apprenticeship in Middle World?

Could we, by training and practice,

Liệu chúng ta có thể, thông qua rèn luyện và học tập, có thể giải phóng

emancipate ourselves from Middle World

bản thân khỏi Trung Giới và đạt được một trực giác,

and achieve some sort of intuitive as well as mathematical understanding

và cả nền toán học, có thể hiểu được những loài rất bé,

of the very small and the very large?

và rất lớn. Tôi thực sự không biết câu trả lời.

I genuinely don't know the answer.

I wonder whether we might help ourselves to understand, say, quantum theory,

Tôi tự hỏi liệu chúng ta có thể giúp loài người hiểu rõ hơn về,

thuyết lượng tử, thông qua việc cho trẻ em chơi điện tử

if we brought up children to play computer games

thời lúc còn nhỏ, và trò chơi này

beginning in early childhood,

which had a make-believe world of balls going through two slits on a screen,

tái hiện một thế giới ảo, mà trong đó, các quả bóng đi xuyên qua hai khe hở trên màn hình,

a world in which the strange goings-on of quantum mechanics were enlarged

một thế giới mà trong đó những điều kỳ diệu của cơ học lượng tử

được phóng lớn

by the computer's make-believe,

đến độ nó trở nên bình thường trong thước đo của Trung Giới.

so that they became familiar on the Middle-World scale of the stream.

And similarly, a relativistic computer game,

Và, tương tự như vậy, một trò chơi liên quan đến thuyết tương đối,

in which objects on the screen manifest the Lorentz contraction, and so on,

mà trong đó các vật trên màn hình tác động lực Lo-ren-xơ lên nhau,

to try to get ourselves -- to get children into the way of thinking about it.

những game dạng này có thể là hướng đi để giúp chúng ta,

giúp trẻ con làm quen với cách suy nghĩ mới.

I want to end by applying the idea of Middle World

Tôi muốn kết thúc với việc áp dụng tư duy của Trung Giới,

to our perceptions of each other.

vào nhận thức của chúng ta về nhau.

Most scientists today subscribe to a mechanistic view of the mind:

Hầu hết các nhà khoa học hiện đại tán thành với cách nhìn cơ học về tâm trí

we're the way we are because our brains are wired up as they are,

chúng ta là chúng ta bởi vì não bộ đã được cấu tạo như vây,

our hormones are the way they are.

hooc-môn của chúng ta được cấu tạo như vậy.

We'd be different, our characters would be different,

Chúng ta sẽ khác nhau, tính cách mỗi người cũng khác nhau,

if our neuro-anatomy and our physiological chemistry were different.

bởi vì cấu tạo nơ rông của chúng ta khác nhau, và sinh lý học của chúng ta cũng khác nhau.

But we scientists are inconsistent.

Nhưng chúng ta, những nhà khoa học, lại không kiên định.

If we were consistent,

our response to a misbehaving person, like a child-murderer,

Nếu chúng ta kiên định, phản ứng của chúng ta đối với tội phạm, ví dụ như kẻ sát hại trẻ em,

should be something like:

phải giống như là "bộ phận này có cấu tạo bị lỗi,

this unit has a faulty component; it needs repairing.

nó cần được sửa chữa." Nhưng thực tế, chúng ta không nói như thế.

That's not what we say.

What we say -- and I include the most austerely mechanistic among us,

Kể cả những người máy móc nhất, và tôi nghi ngờ đó là tôi,

which is probably me --

sẽ nói rằng

what we say is, "Vile monster, prison is too good for you."

"Tên quái vật đê hèn, tù ngục là quá tốt cho mi."

Or worse, we seek revenge, in all probability thereby triggering

Hoặc tệ hơn, chúng ta tìm cách trả thù, và qua đó, mở đầu

the next phase in an escalating cycle of counter-revenge,

một chuỗi các hành động trả đũa qua lại ngày càng leo thang,

which we see, of course, all over the world today.

và chúng ta có thể nhìn thấy trên khắp thế giới hiện nay.

In short, when we're thinking like academics,

Tóm gọn, khi chúng ta suy nghĩ như một nhà khoa học,

we regard people as elaborate and complicated machines,

chúng ta xem con người như một cỗ máy phức tạp và tỉ mỉ,

like computers or cars.

giống như máy tính và xe hơi, nhưng khi ta nói về sống như một con người,

But when we revert to being human,

we behave more like Basil Fawlty, who, we remember,

chúng ta lại cư xử như Basil Fawlty,

thrashed his car to teach it a lesson,

người đàn ông mà chúng ta nhớ rắng, đã phá hủy chiếc xe hơi

when it wouldn't start on "Gourmet Night."

vì nó không chịu nổ máy vào đêm tiệc (Khán giả cười).

(Laughter)

The reason we personify things like cars and computers

Lí do khiến chúng ta xem xe cộ và máy tính như con người

is that just as monkeys live in an arboreal world

cũng giống như loài khỉ sống trên cây,

and moles live in an underground world

và chuột chũi sống dưới lòng đất,

and water striders live in a surface tension-dominated flatland,

và bọ nước sống trên mặt phẳng bị chi phối bởi sức căng bề mặt,

we live in a social world.

chúng ta sống trong xã hội tập thể. Chúng ta bơi qua biển người,

We swim through a sea of people --

a social version of Middle World.

một phiên bản trong Trung Giới.

We are evolved to second-guess the behavior of others

Chúng ta tiến hóa theo lối dự đoán hành động của những người khác,

by becoming brilliant, intuitive psychologists.

thông qua cách ứng xử như những nhà tâm lý học bẩm sinh và tài năng.

Treating people as machines

Xử trí với loài người như thể họ là những cỗ máy,

may be scientifically and philosophically accurate,

có thể đúng theo ý nghĩa khoa học và triết học,

but it's a cumbersome waste of time

nhưng kết quả lại chỉ là một hỗn độn và lãng phí thời gian.

if you want to guess what this person is going to do next.

Nếu bạn muốn đoán xem một người sẽ làm gì tiếp theo,

The economically useful way to model a person

phương pháp đơn giản nhất chính là thiết lập mô hình về người đó

is to treat him as a purposeful, goal-seeking agent

và xem anh ta như một cá nhân đầy mục đích và toan tính,

with pleasures and pains, desires and intentions,

với những đam mê và đau khổ, với những ước muốn và mục tiêu,

guilt, blame-worthiness.

tội lỗi và đáng trách.

Personification and the imputing of intentional purpose

Thông qua nhân hóa và đưa vào các thông tin về mục đích,

is such a brilliantly successful way to model humans,

là phương pháp hữu hiệu nhất để quan sát loài người.

it's hardly surprising the same modeling software

Hữu hiệu đến độ phần não bộ vận hành mô hình tiên đoán này,

often seizes control when we're trying to think about entities

thường chiếm lấy quyền điều khiển khi chúng ta nghĩ về các thực thể khác

for which it's not appropriate, like Basil Fawlty with his car

dù nó lại không mang lại hiệu quả mấy, cũng giống như Basil Fawlty với chiếc xe của hắn,

or like millions of deluded people, with the universe as a whole.

hoặc cũng giống như hàng triệu người mờ mắt tưởng rằng chúng ta là cả vũ trụ này.

(Laughter)

If the universe is queerer than we can suppose,

Nếu vụ trụ thực sự kỳ lạ hơn chúng ta có thể tưởng tượng,

is it just because we've been naturally selected

điều này có phải là vì chúng ta, theo bản năng, chỉ tin vào

to suppose only what we needed to suppose

những tưởng tượng có thể giúp chúng ta tồn tại

in order to survive in the Pleistocene of Africa?

trông môi trường Châu Phi vào thể Thế Canh Tân?

Or are our brains so versatile and expandable that we can train ourselves

Hay là não bộ của chúng ta rất đa dụng và có khả năng phát triển,

đến độ chúng ta có thể giáo dục bản thân và vượt ra khỏi giới hạn của tiến hóa?

to break out of the box of our evolution?

Or finally, are there some things in the universe so queer

Hay thậm chí, có những hiện tượng trong vũ trụ kỳ lạ đến mức dù là

that no philosophy of beings, however godlike, could dream them?

học thức của bậc thần linh, có thể tưởng tượng được?

Thank you very much.

(Applause)

Cám ơn các bạn rất nhiều.