Why the universe seems so strange | Richard Dawkins

Translator: Mohammad Tofighi Reviewer: Ali Hasanzadeh

My title: "Queerer than we can suppose: the strangeness of science."

Mənim başlığım: "Təxmin edə daha qəribə: Elmin qəribəliyi."

"Queerer than we can suppose" comes from J.B.S. Haldane, the famous biologist,

"Təxmin edə daha qəribə" ifadəsi məşhur bir bioloq olan

J.B.S. Haldane'e aid. Haldana belə deyir: "Bu anda mənim şübhə,

who said, "Now, my own suspicion is that the universe is not only queerer

kainatın yalnız təxmin etdiyimizdən daha qəribə deyil,

than we suppose, but queerer than we can suppose.

lakin təxmin edə biləcəyimizdən də daha qəribə olduğu.

I suspect that there are more things in heaven and earth

Mənə qalsa cənnət və dünyada xəyal ediləndən,

than are dreamed of, or can be dreamed of, in any philosophy."

ya da hər hansı bir fəlsəfə daxilində xəyal edilə biləcək olandan daha çox şey var. "

Richard Feynman kvant nəzəriyyələrinin təcrübi nəzərdə tutulanının həssaslığını,

Richard Feynman compared the accuracy of quantum theories --

Şimali Amerikanın genişliyini bir saç telinin genişliyi qədərlik yanılma ilə

experimental predictions --

to specifying the width of North America to within one hair's breadth of accuracy.

ifadə etmənin itiliyi ilə kıyaslamıştır.

This means that quantum theory has got to be, in some sense, true.

Bunun mənası kvant nəzəriyyəsinin bir mənada doğru olması lazım olduğudur.

Yet the assumptions that quantum theory needs to make

Digər tərəfdən kvant nəzəriyyəsinin bu təxminləri reallaşdırmaq üçün

in order to deliver those predictions are so mysterious

etməsi lazım olan fərziyyələr o qədər gizlisən ki,

that even Feynman himself was moved to remark,

Feynman'ın özü də bu şəkildə bir şərh etmişdir:

"If you think you understand quantum theory,

"Əgər kvant nəzəriyyəsini anladığınızı düşünürsünüzsə,

you don't understand quantum theory."

kvant nəzəriyyəsini anlamıyorsunuz. "

Elə qəribədir ki, fizikaçılar nəzəriyyənin

It's so queer that physicists resort to one or another

paradoxical interpretation of it.

məntiqə zidd görünən izahatlarına müraciət etmişlər.

David Deutsch, bu konfransda da danışacaq, "The Fabric of Reality" adlı kitabında,

David Deutsch, who's talking here, in "The Fabric of Reality,"

embraces the many-worlds interpretation of quantum theory,

kvant nəzəriyyəsinin "bir çox dünya" şərhini mənimsəyir,

because the worst that you can say about it

çünki bu şərh haqqında söyləyə ən pis şey,

is that it's preposterously wasteful.

axmaqlıq dərəcəsində boş olduğu.

It postulates a vast and rapidly growing number of universes existing in parallel,

Yorum, geniş və sürətlə böyüyən sayda kainatın bir-birinə paralel bir şəkildə

var olduğunu fərz edir və kvant mexaniki təcrübələrinin

mutually undetectable,

except through the narrow porthole of quantum mechanical experiments.

dar lombozları olmadan, qarşılıqlı olaraq təsbit edilə bilməz olduqlarını nəzərdə tutur.

Və bu da Richard Feynman.

And that's Richard Feynman.

Bioloq Lewis Wolpert

The biologist Lewis Wolpert believes

that the queerness of modern physics

müasir fizikanın tuhaflığının

is just an extreme example.

çox uc bir nümunə olduğuna inanır. Elm, texnologiyanın əksinə,

Science, as opposed to technology,

does violence to common sense.

sağlamfikirə zorakılıq edir.

Every time you drink a glass of water, he points out,

Wolpert, içdiyiniz hər stəkan suyun içərisindəki

the odds are that you will imbibe at least one molecule

ən az bir molekulun, Oliver Cromwellin mesanesinden

that passed through the bladder of Oliver Cromwell.

keçmiş olması ehtimalına işarə edir. (Gülüşmələr)

(Laughter)

It's just elementary probability theory.

Yalnız əsas ehtimal nəzəriyyəsi.

(Laughter)

The number of molecules per glassful is hugely greater

Bir stəkan içərisindəki molekul sayı, dünyadakı

than the number of glassfuls, or bladdersful, in the world.

stəkanları sayından da, mesanenin sayından da çox daha böyük

And of course, there's nothing special about Cromwell or bladders --

və, əlbəttə, Cromwell ya da mesanelerle əlaqədar xüsusi bir şey yoxdur.

you have just breathed in a nitrogen atom

Az əvvəlki nəfəsinizlə, uzun palma ağacının soldan üçüncü

that passed through the right lung of the third iguanodon

iguandonunun sağ akciğerinden keçən bir azot atomunun

to the left of the tall cycad tree.

içinə çəkdiniz.

"Queerer than we can suppose."

"Təxmin edə daha qəribə."

What is it that makes us capable of supposing anything,

Bizi hər hansı bir şeyi təxmin edə bilər edən nədir,

and does this tell us anything about what we can suppose?

və bu bizə nə təxmin edebileceklerimize dair bir şey söyləyər mi?

Are there things about the universe that will be forever beyond our grasp,

Kainat ilə əlaqədar sonsuza qədər kavrayamayacağımız,

lakin bəzi daha üstün canlıların qavraya biləcəyi

but not beyond the grasp of some superior intelligence?

şeylər varmı? Kainat ilə əlaqədar, nə qədər üstün olsa olsun

Are there things about the universe

that are, in principle, ungraspable by any mind,

hər hansı bir beyin tərəfindən qavrana bilməz

however superior?

şeylər varmı?

The history of science has been one long series of violent brainstorms,

Bir-birini təqib edən nəsillər kainatın gedərək artan

qəribəliklər ilə uzlaştıkça, elm tarixi,

as successive generations have come to terms with

bir sıra uzun və şiddətli beyin fırtınası

increasing levels of queerness in the universe.

ola gəldi.

We're now so used to the idea that the Earth spins,

Günəşin səmada hərəkət edir olduğundan çox,

rather than the Sun moves across the sky,

Dünyanın dönür olduğu fikrinə artıq alışığız. Bunun nə qədər

it's hard for us to realize

what a shattering mental revolution that must have been.

allak bullak edici bir fikri inqilab olmuş olduğunu dərk çətin.

After all, it seems obvious that the Earth is large and motionless,

Ən nəhayət Dünyanın böyük və hərəkətsiz, Günəşin isə

the Sun, small and mobile.

kiçik və səyyar olduğu aşkar kimi görünür. Lakin yenə də Wittgenstein'ın

But it's worth recalling Wittgenstein's remark on the subject:

bu mövzudakı şərhi xatırlamağa dəyər.

"Tell me," he asked a friend, "why do people always say

"Söylə mənə," deyir Wittgenstein bir yoldaşına, "hər kəs səbəb davamlı insanın Dünyanın öz ətrafında dönməsi yerinə,

it was natural for man to assume that the Sun went 'round the Earth,

Günəşin Dünya ətrafında döndüyünü fərz olması

rather than that the Earth was rotating?"

təbii deyirlər? "

And his friend replied, "Well, obviously,

Yoldaşı cavablayır: "Eh, çünki həqiqətən Günəş Yerin ətrafında

because it just looks as though the Sun is going round the Earth."

dönürmüş kimi görünür da ondan. "

Wittgenstein replied, "Well, what would it have looked like

Wittgenstein belə cavab verir: "Yaxşı,

if it had looked as though the Earth was rotating?"

Dünya öz ətrafında dönürmüş kimi olsaydı necə görünərdi? "(Gülüşmələr)

(Laughter)

Science has taught us, against all intuition,

Elm, bütün önsezilerimize qarşı,

that apparently solid things, like crystals and rocks,

kristallar və qayalar kimi qatı cisimlərin belə

are really almost entirely composed of empty space.

az qala tamamilə boşluqlardan ibarət olduğunu öyrətdi.

And the familiar illustration is the nucleus of an atom

Və tanış bir nümunə də bir atomun nüvəsinin bir stadionun

is a fly in the middle of a sports stadium,

ortasındakı ağcaqanad olduğu, sonrakı atomun isə bir başqa

and the next atom is in the next sports stadium.

stadion olduğu.

So it would seem the hardest, solidest, densest rock

Bu səbəbdən ən sərt, ən aralıqsız, ən sıx qaya belə

is really almost entirely empty space,

həqiqətən də az qala tamamilə bir-birindən uzaq kiçik parçacıqlar tərəfindən pozulan bir

broken only by tiny particles so widely spaced they shouldn't count.

boşluqdan ibarətdir.

Why, then, do rocks look and feel solid and hard and impenetrable?

Elə isə qayalar səbəb sərt və içindən alınmaz görünür və hiss edilir?

As an evolutionary biologist, I'd say this: our brains have evolved

Bir təkamül biyoloğu olaraq belə deyərdim: beyinlerimiz, vücutlarımızın

to help us survive within the orders of magnitude, of size and speed

iş gördüyü böyüklük və sürət şərtlərində həyatda qalmamızı təmin edəcək şəkildə evrildi.

which our bodies operate at.

Heç bir zaman atomların dünyasında hərəkət edəcək şəkildə

We never evolved to navigate in the world of atoms.

evrilmedik.

If we had, our brains probably would perceive rocks

Elə olmuş olsaydı ehtimalla beyinlerimiz qayaları boşluq ilə

as full of empty space.

dolu olaraq algılardı. Qayalar əllərimiz tərəfindən sərt və içinə girmək olmaz

Rocks feel hard and impenetrable

to our hands, precisely because objects like rocks and hands

hiss edilir, çünki qayalar və əllər kimi cisimlər bir-birlərinin içlərinə girə bilməzlər.

cannot penetrate each other.

Bu səbəbdən beyinlerimizin

It's therefore useful

for our brains to construct notions like "solidity" and "impenetrability,"

"Sərtlik" və "nüfuz olunmayan" kimi anlayışlar inşa etmiş olması faydalı,

because such notions help us to navigate our bodies

çünki içində hərəkət etməmiz lazım olan orta boy dünyada,

through the middle-sized world in which we have to navigate.

vücutlarımızı hərəkət ettirebilmemize bu kimi anlayışlar kömək edir.

Moving to the other end of the scale,

Miqyası digər ucuna getdiyimizdə, atalarımız heç bir zaman

our ancestors never had to navigate through the cosmos

kainat içərisində işıq sürətinə yaxın sürətlərlə hərəkət etmək

at speeds close to the speed of light.

məcburiyyətində qalmadı. Qalmış olsaydılar, beyinlerimiz Eynşteyni anlamaqda

If they had, our brains would be much better at understanding Einstein.

çox daha yaxşı olardılar. Içində hərəkət etmə bacarığına sahib olacaq şəkildə

I want to give the name "Middle World" to the medium-scaled environment

evrildiğimiz orta mühitə "Ortancıl Dünya" adını vermək istəyirəm

in which we've evolved the ability to take act --

- Tolkien'in "Orta Dünya" sı ilə əlaqəsi yoxdur.

nothing to do with "Middle Earth" --

"Ortancıl Dünya". (Gülüşmələr)

Middle World.

(Laughter)

We are evolved denizens of Middle World,

Ortancıl Dünyanın sakinləri olaraq evrildik və bu da

and that limits what we are capable of imagining.

nə xəyal edə kısıtlıyor. Bir dovşanın, digər Ortancıl Dünya

We find it intuitively easy to grasp ideas like,

dovşanları və obyektləri kimi ortalama bir sürətlə hərəkət etməsini,

when a rabbit moves at the sort of medium velocity

bir digər Ortancıl Dünya objesine, məsələn, bir qayaya çarpışını

at which rabbits and other Middle World objects move,

and hits another Middle World object like a rock, it knocks itself out.

asanca qavraya, xəyal edə bilərsiniz.

May I introduce Major General Albert Stubblebine III,

Sizə 1983-cü ildə hərbi xəbər alma şefi olan

commander of military intelligence in 1983.

Tümgeneral Albert Stubblebine III'ü tanıtmaq istəyirəm.

"...[He] stared at his wall in Arlington, Virginia, and decided to do it.

Arlington, Virginiada gözlərini divarına tikdi və etməyə qərar verdi.

As frightening as the prospect was, he was going into the next office.

Hədəfi bitişikteki ofis otağına getmək idi.

He stood up and moved out from behind his desk.

Ayağa qalxdı, masasının arxasından çıxdı.

'What is the atom mostly made of?' he thought, 'Space.'

Atom ağırlıqlı olaraq neydən meydana gəlir? deyə düşündü. Boşluq.

He started walking. 'What am I mostly made of? Atoms.'

Getməyə başladı. Mən ağırlıqlı olaraq neydən oluşuyorum? Atomlar.

He quickened his pace, almost to a jog now.

Addımlarını sıxlaşdırdı.

'What is the wall mostly made of?'

Divar ağırlıqlı olaraq neydən meydana gəlirdi? Atomlar.

(Laughter)

'Atoms!'

All I have to do is merge the spaces.

Tək edə biləcəyim boşluqları bərabər gətirmək.

General Stubblebine burnunu ofisinin divarına möhkəm bir şəkildə vurmuşdu.

Then, General Stubblebine banged his nose hard on the wall of his office.

16,000 hərbi rəhbərlik edən Stubblebine, divardan geçmekteki

Stubblebine, who commanded 16,000 soldiers,

was confounded by his continual failure to walk through the wall.

mütəmadi müvəffəqiyyətsizliyi qarşısında çaşmış.

He has no doubt that this ability will one day be a common tool

Bu bacarığının, bir gün, ümumi bir əsgəri vasitə halına gələcəyindən şübhəsi yox idi.

in the military arsenal.

Kim bunu edə bilən bir orduya dalaşabilirdi?

Who would screw around with an army that could do that?"

Bu, keçən gün Playboy jurnalında

That's from an article in Playboy,

which I was reading the other day.

oxuduğum bir makaledendi. (Gülüşmələr)

(Laughter)

I have every reason to think it's true;

Bunun doğru olmadığını düşünməm üçün səbəb yoxdur.

I was reading Playboy because I, myself, had an article in it.

Playboy oxuyurdum, çünki içində mənim yazdığım bir məqalə də var idi. (Gülüşmələr)

(Laughter)

Unaided human intuition, schooled in Middle World,

Ortancıl Dünyada yetişmiş xam insan hissi, Galileo,

finds it hard to believe Galileo when he tells us

havanın sürtünməsi yox sayıldığından ağır və yüngül bir obyekt

a heavy object and a light object, air friction aside,

yerə eyni anda düşər dediyində,

would hit the ground at the same instant.

buna inana bilməz.

And that's because in Middle World, air friction is always there.

Çünki Ortancıl Dünyada havanın sürtünməsi həmişə oradadır.

If we'd evolved in a vacuum,

Əgər boşluq içərisində evrilmiş olsaydıq,

we would expect them to hit the ground simultaneously.

yerə eyni anda çarpmalarını gözləyərdik. Əgər bakteriya olsaydıq,

If we were bacteria,

constantly buffeted by thermal movements of molecules,

və davamlı molekulların termal hərəkətləri ilə boğuşsaydık

it would be different.

vəziyyət fərqli olardı,

But we Middle-Worlders are too big to notice Brownian motion.

lakin biz Ortancıl Dünyalılar Brownian hərəkətini fərq etmək üçün çox büyüğüz.

In the same way, our lives are dominated by gravity,

Eyni şəkildə Həyatlarımız yer çəkilişinin tahakkümüne,

but are almost oblivious to the force of surface tension.

lakin səth geriliminden az qala xəbərsizik.

A small insect would reverse these priorities.

Kiçik bir böcək bu prioritetləri tərsinə çevirirdi.

Steve Grand -- he's the one on the left,

Steve Grand - soldakı.

Douglas Adams is on the right.

Sağdakı də Douglas Adams - Steve Grand, "Creation: Life and How to Make It"

Steve Grand, in his book, "Creation: Life and How to Make It,"

adlı kitabında maddənin özü ilə əlaqədar meşguliyetimizi

is positively scathing about our preoccupation with matter itself.

əmin bir şəkildə yaralayır.

We have this tendency to think that only solid, material things

Yalnız qatı, maddi şeyləri gerçək şeylərdən saymağa dair bir eğilimimiz var.

are really things at all.

Bir boşluq içərisindəki elektromaqnetik dalğalar bizə

Waves of electromagnetic fluctuation in a vacuum seem unreal.

gerçək xarici görünür.

Victorians thought the waves had to be waves in some material medium:

Mühafizəkarlar dalğaların bir şəkildə maddi bir mühit içində olmaq məcburiyyətində olduğunu düşündülər -

the ether.

efir (beşinci element). Lakin biz gerçək maddəni yalnız,

But we find real matter comforting

only because we've evolved to survive in Middle World,

maddənin faydalı bir fantastika olduğu Ortancıl Dünyada evrildiğimiz üçün

where matter is a useful fiction.

komfortlu tapırıq.

A whirlpool, for Steve Grand, is a thing with just as much reality

Grand'e görə bir anafor, bir qayanın sahib olduğu qədər

as a rock.

həqiqətə malikdir.

In a desert plain in Tanzania,

Tanzaniyadakı bir çöl düzənliyində, Ol Donyo Lengai yanardağının kölgəsində,

in the shadow of the volcano Ol Doinyo Lengai,

vulkanik küllərin meydana gəlmiş bir kumul vardır.

there's a dune made of volcanic ash.

The beautiful thing is that it moves bodily.

Gözəl olan, bu kumul hərəkət edər.

It's what's technically known as a "barchan,"

Bu, texniki olaraq 'barchan' olaraq bilinən hadisədir və

and the entire dune walks across the desert in a westerly direction

bütün kumul çöl boyunca ildə 17 metr sürətlə

at a speed of about 17 meters per year.

qərb istiqamətində gedər.

It retains its crescent shape and moves in the direction of the horns.

Hilal şəklindəki gedişatını qoruyar və ayparanın buynuzlarından doğru hərəkət edər.

What happens is that the wind blows the sand up the shallow slope

Olan şey bu: külək, qum dənələrini digər tərəfdən

enişin təpəsinə doğru üfləyər,

on the other side,

and then, as each sand grain hits the top of the ridge, it cascades down

qum kürəyin təpəsinə çatınca,

kumulun digər tərəfindəki Hilalın içinə doğru axar,

on the inside of the crescent,

and so the whole horn-shaped dune moves.

bu yolla buynuz şəkilli kumulun hamısı hərəkət edər.

Steve Grand points out that you and I are, ourselves,

Steve Grand, sizin və mənim, bizim,

more like a wave than a permanent thing.

sabit bir şeydən çox dalğa kimi olduğumuzu söyləyir.

He invites us, the reader,

Oxucusunu düşünməyə dəvət edir: "uşaqlıq günlərinizdə qalma,

to think of an experience from your childhood,

dəqiq bir şəkildə xatırladığınız, həqiqətən oradaymış kimi

something you remember clearly,

something you can see, feel, maybe even smell,

görə bildiyiniz, hissedebildiğiniz bir təcrübəsi

as if you were really there.

düşünün.

After all, you really were there at the time, weren't you?

Nəticədə həqiqətən hər an oradaydım, deyilmi?

How else would you remember it?

Yoxsa necə hatırlardınız?

But here is the bombshell: You weren't there.

Sürpriz isə burada: Artıq deyildiniz.

Not a single atom that is in your body today

Xatırladığınız hadisə reallaşarkən, bu gün bədəninizdə olan

was there when that event took place.

heç bir atom orada deyildi. Maddə məkandan məkana axar,

Matter flows from place to place

and momentarily comes together to be you.

"Siz" olmaq üçün anlıq olaraq bir yerə gəlir.

Whatever you are, therefore,

Bu səbəbdən hər nə deyirsinizsə, əslində sizi meydana gətirən şey

you are not the stuff of which you are made.

deyilsiniz.

If that doesn't make the hair stand up on the back of your neck,

Bu əhəmiyyətli. Buna görə əgər tükləriniz biz-biz

read it again until it does, because it is important.

olmadısa təkrar oxuyun, ta ki olana qədər. Çünki bu əhəmiyyətli. "

So "really" isn't a word that we should use with simple confidence.

Bu səbəbdən "həqiqətən", sadə bir güvən ilə istifadə edə biləcəyimiz bir söz deyil.

If a neutrino had a brain,

Əgər nötrinonun, nötrino-boy atalarından

which it evolved in neutrino-sized ancestors,

evrilmiş bir beyni olsaydı,

it would say that rocks really do consist of empty space.

qayaların həqiqətən boşluqdan ibarət olduğunu söyləyərdi.

We have brains that evolved in medium-sized ancestors

Bizim, daşların içindən yürüyemeyen,

which couldn't walk through rocks.

orta-boy atalarımızdan evrilmiş beyinlerimiz var.

"Really," for an animal, is whatever its brain needs it to be

Bir heyvan üçün "həqiqətən", beynin heyvanın həyatda qalması üçün

in order to assist its survival.

ehtiyacı nəysə odur,

And because different species live in different worlds,

fərqli növlər fərqli dünyalarda yaşadıqları üçün də,

there will be a discomforting variety of "reallys."

narahat edəcək qədər müxtəlif "həqiqətən" lər ortaya çıxar.

What we see of the real world is not the unvarnished world,

Gerçək dünya olaraq gördüyümüz şey sadə dünya deyil,

but a model of the world, regulated and adjusted by sense data,

dünyanın, qəbulun təmin etdiyi məlumatlarla təşkil edilən və nizamlanan bir modelidir,

but constructed so it's useful for dealing with the real world.

lakin gerçək dünyayla başa çıxmaqda faydalı olacaq şəkildə inşa edilmişdir.

The nature of the model depends on the kind of animal we are.

Modelin təbiəti necə bir heyvan olduğumuza bağlıdır.

A flying animal needs a different kind of model

Uçan bir heyvan, gedən, dırmaşan ya da

from a walking, climbing or swimming animal.

üzən bir heyvandan fərqli bir modelə ehtiyac duyar.

A monkey's brain must have software capable of simulating

Bir meymunun beyni yazılımsal olaraq ağac gövdələri və budaqların

a three-dimensional world of branches and trunks.

üç ölçülü simülasyonunu edə bilər olmalıdır.

A mole's software for constructing models of its world will be customized

Bir casusun dünyanı modelleyen proqramı,

yeraltı istifadəsi üçün uyğunlaşdırılmış olar.

for underground use.

A water strider's brain doesn't need 3D software at all,

Bir su ağcaqanadının beyninin üç ölçülü modellemeye ehtiyacı yoxdur,

since it lives on the surface of the pond,

çünki Edwin Abbott'un yaylasındaki

in an Edwin Abbott flatland.

bir gölet səthində yaşar.

I've speculated that bats may see color with their ears.

Yarasaların rəngləri qulaqları ilə görə biləcəyini ortaya atmışdım.

The world model that a bat needs in order to navigate

Yarasaların üçüncü ölçüdə hərəkət etmək və böcək tutmaq

through three dimensions catching insects

üçün ehtiyac duyduğu dünya modeli,

must be pretty similar to the world model that any flying bird --

qaranquş kimi gündüz uçan bir quşun bənzər işləri

a day-flying bird like a swallow -- needs to perform the same kind of tasks.

reallaşdırmaq üçün meydana gətirdiyi modelə

çox bənzər olmalıdır.

The fact that the bat uses echoes in pitch darkness

Serçe modelinin girdilər olaraq işığı istifadə edərkən,

to input the current variables to its model,

yarasanın zülmət qaranlıqda ekoları

while the swallow uses light, is incidental.

istifadə edir olması tesadüfidir.

Bats, I've even suggested, use perceived hues, such as red and blue,

Yarasaların, ekoları rahat şəkildə etiketləmək üçün,

as labels, internal labels, for some useful aspect of echoes --

qəbul etdikləri rəng tonlarını istifadə olduqlarını da ortaya atmışdım,

perhaps the acoustic texture of surfaces, furry or smooth and so on --

- Bunlar bəlkə səthlərin akustik toxumaları; tüklü, hamar kimi -

in the same way as swallows or indeed, we, use those perceived hues --

eynilə qaranquşların və tabe bizim qəbul etdiyimiz rəng tonlarını

- Qırmızılıq və mavilik kimi - işığın uzun və qısa dalğa boylarını

redness and blueness, etc. --

to label long and short wavelengths of light.

etiketlemekte kullanışımız kimi.

There's nothing inherent about red that makes it long wavelength.

Qırmızının təbiətində, onu uzun dalgaboylu edən heç bir şey yox.

The point is that the nature of the model is governed by how it is to be used,

Əhəmiyyətli olan və modelin təbiətini tərbiyə edən şey,

qəbul etmə üsulundan çox, modelin necə istifadə ediləcəyi.

rather than by the sensory modality involved.

J.B.S. Haldane himself had something to say about animals

J. B. S. Haldane'in dünyasında qoxunun hökm sürdüyü

whose world is dominated by smell.

canlılara dair söyləyəcəyi bir şeyi vardı:

Dogs can distinguish two very similar fatty acids, extremely diluted:

İtlər çox bənzər, olduqca seyreltilmiş iki yağ turşusunu ayırt edə bilərlər:

caprylic acid and caproic acid.

kaprilik turşu və kaproik turşu.

The only difference, you see,

Görə biləcəyiniz kimi tək fərq, zəncir içərisindəki əlavə

is that one has an extra pair of carbon atoms in the chain.

iki karbon atomu.

Haldane guesses that a dog would probably be able to place the acids

Heldane'in təxmininə görə bir it, turşuları qoxularından yola çıxaraq

in the order of their molecular weights by their smells,

molekulyar ağırlıqlarına görə, eynilə bir insanın piano tellərini

just as a man could place a number of piano wires

səslərindən yola çıxaraq uzunluklarına görə

in the order of their lengths by means of their notes.

sıralayabileceği kimi sıralayabiliyor.

Now, there's another fatty acid, capric acid,

İndi, bir yağ asidi daha var, kaprik turşu,

which is just like the other two,

digər ikisi kimi,

except that it has two more carbon atoms.

tək fərqi iki dənə daha karbon atomu.

A dog that had never met capric acid would, perhaps,

Daha əvvəl kaprik turşu ilə heç karşılaşmamış bir it, yəqin ki,

have no more trouble imagining its smell

onun qoxusunu xəyal edir, daha əvvəl eşitdiyimiz trompet notalarında

than we would have trouble imagining a trumpet, say,

bir nota daha yüksəkdən çalan bir trompet xəyal edərkən

playing one note higher than we've heard a trumpet play before.

zorlanacağımız qədər çətinlik çəkər.

Perhaps dogs and rhinos and other smell-oriented animals smell in color.

Bəlkə itlər, gergedanlar və digər qoxu mərkəzli heyvanlar

rənglərlə kokluyorlar. Və iddia yarasalarla əlaqədar olanın

And the argument would be exactly the same as for the bats.

eynisi olardı.

Middle World -- the range of sizes and speeds

Ortancıl Dünya, - hissi olaraq rahat hiss edəcək

which we have evolved to feel intuitively comfortable with --

şəkildə evrildiğimiz böyüklükləri və sürətləri -

is a bit like the narrow range of the electromagnetic spectrum

elektromaqnetik tayf, işığı müxtəlif rənglər olaraq gördüyümüz

that we see as light of various colors.

dar aralığı kimidir.

We're blind to all frequencies outside that,

Bir sıra vasitələrdən kömək almadığımız müddətcə,

unless we use instruments to help us.

bu aralığın xaricində qalan tezliklərə körüz.

Middle World is the narrow range of reality

Ortancıl Dünya, həqiqətin, çox kiçik, çox böyük və

which we judge to be normal, as opposed to the queerness

çox sürətli olanın qəribəliyi əksinə "normal" qəbul etdiyimiz

of the very small, the very large and the very fast.

dar bir aralığı.

We could make a similar scale of improbabilities;

Olasılıksızlıkların bənzər bir ölçeklendirmesini edə bilərdik;

nothing is totally impossible.

heç bir şey tamamilə qeyri-mümkün deyil.

Miracles are just events that are extremely improbable.

Möcüzələr, böyük aşağı olasılıklardan başqa bir şey deyildirlər.

A marble statue could wave its hand at us;

Mərmər bir heykəl bizə əl sallayabilirdi; kristal quruluşu meydana gətirən

the atoms that make up its crystalline structure

atomlar, onsuz da halı hazırda irəli geri titreşiyorlar.

are all vibrating back and forth anyway.

Because there are so many of them,

Çox çox olduqları üçün və

and because there's no agreement among them

seçdikləri hərəkət

in their preferred direction of movement,

istiqamətinə dair bir razılaşmaları olmadığı üçün,

the marble, as we see it in Middle World, stays rock steady.

Ortancıl Dünyada gördüyümüz mərmər, qaya kimi hərəkətsiz.

But the atoms in the hand could all just happen to move

Lakin əli meydana gətirən atomlar eyni anda

the same way at the same time, and again and again.

eyni istiqamətə təkrar təkrar hərəkət etsəydilər,

In this case, the hand would move,

Ortancıl Dünyada əlin hərəkət etdiyini və bizə əl yellədiyini

and we'd see it waving at us in Middle World.

görərdik. Əlbəttə bunun olma ehtimalı çox çox aşağı, belə ki,

The odds against it, of course, are so great

that if you set out writing zeros at the time of the origin of the universe,

vergüldən sonrakı sıfırları yan-yana yazmağa kainat

meydana gəldiyi anda başlamış olsaydınız, bu gün,

you still would not have written enough zeros to this day.

hələ yazır olardınız.

Evolution in Middle World has not equipped us

to handle very improbable events; we don't live long enough.

Ömrümüz qısa, buna görə

Ortancıl Dünyada ehtimalı çox aşağı hadisələri qavrayacaq

In the vastness of astronomical space and geological time,

şəkildə evrilmedik. Ortancıl Dünyada "qeyri-mümkün" görünən bir şey,

that which seems impossible in Middle World

kainat və zamanın ənginliyi içərisində

might turn out to be inevitable.

"Qaçınılmaz" ola bilər.

One way to think about that is by counting planets.

Planetləri sayaraq bunu düşünə bilərik.

We don't know how many planets there are in the universe,

Kainatda neçə planet olduğunu bilmirik,

but a good estimate is about 10 to the 20, or 100 billion billion.

amma yaxşı bir təxminlə 10, 20 ya da 100 milyard dəfə milyard dənələr.

And that gives us a nice way to express our estimate of life's improbability.

Bu da bizə canlıların olasılıksızlığını ifadə üçün

yaxşı bir yol verir.

We could make some sort of landmark points along a spectrum of improbability,

Bir olasılıksızlık spektrumunda,

gördüyümüz elektromaqnetik tayf kimi

which might look like the electromagnetic spectrum we just looked at.

bir sıra sərhəd nöqtələri belirleyebilirdik.

If life has arisen only once on any --

Əgər həyat hər bir şey üçün -

life could originate once per planet, could be extremely common

əgər --- demək istədiyim, həyat hər planetdə

ortaya çıxmış ola bilərdi, çox sıravi ola bilərdi, ya da hər ulduz ya da qalaktika başına

or it could originate once per star

or once per galaxy or maybe only once in the entire universe,

bir dəfə ortaya çıxa bilərdi, ya da bəlkə kainat başına bir dənə, ki bu vəziyyətdə də həyat yalnız

in which case it would have to be here.

burada olardı. Və oralarda bir yerlərdə,

And somewhere up there would be the chance

that a frog would turn into a prince,

bir qurbağanın şahzadəyə çevrilməsinə bənzər

and similar magical things like that.

cadulu şeylər üçün bir şans ola bilərdi.

If life has arisen on only one planet in the entire universe,

Əgər həyat kainatda yalnız bir planetdə ortaya çıxsa,

that planet has to be our planet, because here we are talking about it.

o planet bu olmaq məcburiyyətində, çünki buradayıq və haqqında danışırıq.

And that means that if we want to avail ourselves of it,

Bu vəziyyətdə bundan bir fayda təmin etmək istəsək,

we're allowed to postulate chemical events in the origin of life

həyatın ortaya çıxmasına gətirib çıxaracaq kimyəvi hadisələrin

which have a probability as low as one in 100 billion billion.

olma ehtimalının 100 milyard milyardda bir olduğunu önə sürebilirdik.

I don't think we shall have to avail ourselves of that,

Digər tərəfdən məncə, bundan belə bir fayda sağlamamalıyız,

because I suspect that life is quite common in the universe.

çünki həyatın kainat içərisində xeyli sıravi olduğundan şübhələnirəm.

And when I say quite common, it could still be so rare

Xeyli sıravi deyərkən, hələ o qədər nadir ola bilər ki

that no one island of life ever encounters another,

kədərli bir şəkildə, heç bir həyat forması digəri ilə

which is a sad thought.

heç karşılaşmayabilir.

How shall we interpret "queerer than we can suppose?"

"Xəyal edə daha qəribə" ı necə yorumlayalım?

Queerer than can in principle be supposed,

Əsas olaraq xəyal edilə bilərlər daha qəribə olaraq mı,

or just queerer than we can suppose, given the limitations

yoxsa Ortancıl Dünyada evrilmiş beyinlerimizin qoyduğu

of our brain's evolutionary apprenticeship in Middle World?

limitlər üzündən, "bizim" xəyal edə daha qəribə olaraq mı?

Could we, by training and practice,

Özümüzü təhsil və praktik ilə Ortancıl Dünyadan azad edib,

emancipate ourselves from Middle World

həm riyaziyyat, həm də hissi bir səviyyədə

and achieve some sort of intuitive as well as mathematical understanding

çox kiçik və çox böyük olanı anlaya bilərikmi?

of the very small and the very large?

Cavabı həqiqətən bilmirəm.

I genuinely don't know the answer.

I wonder whether we might help ourselves to understand, say, quantum theory,

Maraq edirəm özümüzə, kvant nəzəriyyəsini

if we brought up children to play computer games

anlamaq üçün kömək edə bilərikmi. Uşaqları erkən yaşlardan

beginning in early childhood,

etibarən ekran üzərindəki yarıqlarda keçən

which had a make-believe world of balls going through two slits on a screen,

topların olduğu inandırıcı kompüter oyunları oynatsak,

a world in which the strange goings-on of quantum mechanics were enlarged

içində kvant mekaniğinin garipliklerinin döndüyü

bir dünyanı böyüdərək kompüterin inandırıcılığı ilə önlərinə qoysaq,

by the computer's make-believe,

so that they became familiar on the Middle-World scale of the stream.

bu şəkildə Ortancıl Dünya ölçeğindeki axış içində aydın hala gəlsələr.

And similarly, a relativistic computer game,

Ya da məsələn, uşaqları üzərində düşünəcək nöqtəyə

in which objects on the screen manifest the Lorentz contraction, and so on,

gətirmək üçün obyektlərin Lorenz Transformasyonu'nu

to try to get ourselves -- to get children into the way of thinking about it.

ekranda göstərən bir

rölativistik kompüter oyunu, və sairə.

I want to end by applying the idea of Middle World

Ortancıl Dünya fikirini bir-birimizin algılarına

to our perceptions of each other.

tətbiq bitirmək istəyirəm.

Most scientists today subscribe to a mechanistic view of the mind:

Bu gün bir çox elm insanı qəbula dair mexaniki bir görüşə bağlı:

we're the way we are because our brains are wired up as they are,

biz olduğumuz kimiyik, hormonlarımız olduqları kimilər

our hormones are the way they are.

çünki beynimiz bu şəkildə kablolanmış.

We'd be different, our characters would be different,

Əgər nöroanatomimiz və fizioloji kimyamız

if our neuro-anatomy and our physiological chemistry were different.

fərqli olsaydı, karakterlerimiz fərqli olardı, biz fərqli olardıq.

But we scientists are inconsistent.

Lakin elm insanları olaraq çelişkiliyiz. Ardıcıl olsaydıq,

If we were consistent,

our response to a misbehaving person, like a child-murderer,

səhv davranan birinə, məsələn, bir uşaq qatilinə qarşı

should be something like:

tutumumuz belə olardı: "bu fərd səhv bir komponenti sahib,

this unit has a faulty component; it needs repairing.

düzeltilmeye ehtiyacı var ". Lakin elə demirik.

That's not what we say.

What we say -- and I include the most austerely mechanistic among us,

Aramızdakı ən mexaniki kəsləri də - ki ən mexaniki adam mən ola bilərəm - içinə daxil etdiyim

which is probably me --

bizlər belə,

what we say is, "Vile monster, prison is too good for you."

"Alçaq canavar, həbs sənin üçün çox yaxşı" deyirik.

Or worse, we seek revenge, in all probability thereby triggering

Ya da daha pisi, bunu bu gün dünyanın hər yanında gördüyümüz kimi,

the next phase in an escalating cycle of counter-revenge,

bir sonrakı dövründə ehtimalla daha qüvvətli

which we see, of course, all over the world today.

qarşı intikamları doğuracaq intikamlar axtarırıq.

In short, when we're thinking like academics,

Qısacası, akademiki kimi düşündüyümüzdə,

we regard people as elaborate and complicated machines,

insanları detallı və kompleks maşınlar olaraq görürük,

like computers or cars.

avtomobillər ya da kompüterlər kimi, lakin insan olmağa döndüyümüzdə,

But when we revert to being human,

we behave more like Basil Fawlty, who, we remember,

daha çox, bir Gurme gecəsində bir cür işləməyən avtomobilinə

thrashed his car to teach it a lesson,

bir dərs vermək üçün onu hurdaya çevirən

when it wouldn't start on "Gourmet Night."

Basil Fawlty kimi davranırıq. (Gülüşmələr)

(Laughter)

The reason we personify things like cars and computers

Avtomobillər, kompüter kimi şeylərə şəxsiyyət verişimizin səbəbi,

is that just as monkeys live in an arboreal world

meymunların bir ağac dünyasında,

and moles live in an underground world

köstebeklerin bir yeraltı dünyasında,

and water striders live in a surface tension-dominated flatland,

su sineklerinin səth gərginliyidir hakim olduğu düzənliklərdə yaşaması kimi,

we live in a social world.

bizim də ictimai bir dünya içində yaşayır olmamız. Bir insan dənizində yüzüyoruz -

We swim through a sea of people --

a social version of Middle World.

- Ortancıl Dünyanın ictimai versiyası.

We are evolved to second-guess the behavior of others

Başqalarının davranışlarını təxmin edəcək müdhiş,

by becoming brilliant, intuitive psychologists.

hissi psixoloqlar olaraq evrildik.

Treating people as machines

İnsanlara maşın kimi rəftar etmək

may be scientifically and philosophically accurate,

elmi və fəlsəfi olaraq məqsədəuyğun ola bilər,

but it's a cumbersome waste of time

lakin bu üsulla

if you want to guess what this person is going to do next.

bir adamın edəcəyi sonrakı şeyi təxmin etmək istəyirsinizsə, bu vaxt itkisidir.

The economically useful way to model a person

Bir adamı hesablı şəkildə moedellemenin yolu

is to treat him as a purposeful, goal-seeking agent

onu zövq və ağrılı hiss edən, arzu və məqsəd sahibi,

with pleasures and pains, desires and intentions,

günahkarlıq hiss edən, məqsəd sahibi və müvəffəqiyyət mərkəzli biri

guilt, blame-worthiness.

olaraq görməkdir.

Personification and the imputing of intentional purpose

Kişileştirme, insanları modellemek üçün elə müvəffəqiyyətli bir yoldur ki,

is such a brilliantly successful way to model humans,

istifadə edilməsinin uyğun olmadığı varlıqlar üstündə

it's hardly surprising the same modeling software

işlədildiyində Basil Fawlty və avtomobili

often seizes control when we're trying to think about entities

ya da kainatın hamısı ilə əlaqədar səhv fikirlərə sahib milyonlarda olduğu kimi,

for which it's not appropriate, like Basil Fawlty with his car

eyni modelləşdirmə proqramının

or like millions of deluded people, with the universe as a whole.

nəzarəti tez-tez ələ keçirdiyini görmək çaşdırıcı deyil. (Gülüşmələr)

(Laughter)

If the universe is queerer than we can suppose,

Əgər kainat varsayabileceğimizden daha qəribə isə,

is it just because we've been naturally selected

bunun səbəbi buz dövrünün Afrika'sında həyatda qalmaq üçün,

to suppose only what we needed to suppose

"Yalnız varsaymamız lazım olduğu qədərini" fərz etdiyimiz üçün

in order to survive in the Pleistocene of Africa?

təbii seçilmiş olmamız ola bilərmi?

Or are our brains so versatile and expandable that we can train ourselves

Yoxsa beyinlerimiz evrimimizin yaratdığı ilk təəssüratı

qıracaq şəkildə eğitilecek qədər çox istiqamətli və genişleyebilir bir şey mi?

to break out of the box of our evolution?

Or finally, are there some things in the universe so queer

Ya da, son olaraq, kainatda, nə qədər ilahi olursa olsun

that no philosophy of beings, however godlike, could dream them?

heç bir şey tərəfindən xəyal edilə bilməyəcək qədər qəribə şeylər varmı?

Thank you very much.

(Applause)

Çox təşəkkürlər.