How I learned to read -- and trade stocks -- in prison | Curtis "Wall Street" Carroll

Translator: Myo Aung Reviewer: sann tint

I was 14 years old

ကျွန်တော်ဟာ အသက် ၁၄ နှစ်အရွယ်တုန်းက

inside of a bowling alley,

ဘိုးလင်း လမ်းကြားထဲရှိ

burglarizing an arcade game,

ဂိမ်းတွေ ကစားတဲ့ နေရာမှာ ဖောက်ထွင်းပြီး ခိုးပြီး

and upon exiting the building

အဲဒီ အဆောက်အဦထဲမှ ထွက်လာတော့

a security guard grabbed my arm, so I ran.

လုံခြုံရေး ငနဲက ကျွန်တော့ လက်မောင်းကို ဖမ်းကိုင်လိုက်တော့ ပြေးရတာပေါ့။

I ran down the street, and I jumped on top of a fence.

ပြေးသွားပြီး ခြံစည်းရိုး တစ်ခုကို ခုန်တက်လိုက်တယ်။

And when I got to the top,

အဲဒါနဲ့ ထိပ်ကို ရောက်တော့၊

the weight of 3,000 quarters in my book bag

ကျောပိုးအိတ်ထဲက မတ်စေ့ ၃၀၀၀ ရဲ့ အလေးချိန်က

pulled me back down to the ground.

ကျွန်တော့ကို မြေကြီးဆီကို ဆွဲချပစ်လိုက်တယ်။

So when I came to, the security guard was standing on top of me,

အဲဒီလိုကျလိုက်တာနဲ့ လုံခြုံရေး အစောင့်က ကျွန်တော့ကို ရပ်စောင့်နေကာ

and he said, "Next time you little punks steal something you can carry."

ပြောလိုက်တာက၊ "နောက်တစ်ခါ ခိုးချင်ရင် ကိုယ်သယ်နိုင်တာကိုသာ ခိုးစမ်း"တဲ့။

(Laughter)

(ရယ်သံများ)

I was taken to juvenile hall

ကျွန်တော့ကို လူငယ်ရေးရာဌာနကို ခေါ်သွားပြီး

and when I was released into the custody of my mother,

မိခင်ရဲ့ တာဝန်ယူမှုနဲ့ လွှတ်ပေးလိုက်ရာ၊

the first words my uncle said was, "How'd you get caught?"

ဦးလေးရဲ့ ပထမဦးဆုံး စကားလုံးတွေက၊ "မင်း ဘယ်လို အဖမ်းခံရတာလဲ။"

I said, "Man, the book bag was too heavy."

"ကျောပိုးအိတ်က အရမ်းလေးခဲ့လို့ပါ"လို့ ရှင်းပြခဲ့တယ်။

He said, "Man, you weren't supposed to take all the quarters."

"မင်းက အဲဒီအကြွေစေ့တွေ အားလုံးယူဖို့ မလိုခဲ့ဘူးလေ။" ပြောတယ်။

I said, "Man, they were small. What am I supposed to do?"

ကျွန်တော်က "အကြွေစေ့တွေ သေးလွန်းတယ်၊ ဘာလုပ်လို့ ရခဲ့မှာလဲ။"

And 10 minutes later, he took me to burglarize another arcade game.

အဲဒီနောက် ၁၀ မိနစ်အကြာတွင် သူဟာ ခိုးယူရန် ဂိမ်းကစားနဲ့ နောက် တစ်နေရာကို ခေါ်သွားတယ်။

We needed gas money to get home.

အိမ်ပြန်ဖို့ ဓာတ်ဆီဖိုးငွေ လိုနေခဲ့လို့လေ။

That was my life.

ကျွန်တော့ဘဝက အဲဒါမျိုးပါ။

Oakland၊ California မှာ ကြီးပြင်းလာခဲ့တယ်။

I grew up in Oakland, California,

with my mother and members of my immediate family

မိခင်နဲ့ ဆွေမျိုးရင်းခြားတွေနဲ့အတူ

addicted to crack cocaine.

ဆေးစွဲနေခဲ့ကြတယ်။

My environment consisted of living with family, friends,

ကိုယ့်ဝန်းကျင်မှာ မိသားစု၊ မိတ်ဆွေတွေနဲ့ အိုးအိမ်မဲ့တဲ့

and homeless shelters.

နေထိုင်ခဲ့ကြပါတယ်။

Oftentimes, dinner was served in breadlines and soup kitchens.

မကြာခဏဆိုသလို ပေါင်မု့န်အတွက် တန်းစီစဉ် စွပ်ပြုပ်ရည် ဆိုင်မှာ ညစာ စားခဲ့ရတယ်။

The big homey told me this:

ငနဲကြီး တစ်ယောက် ပြောခဲ့ဘူးတာက-

money rules the world

ငွေက ကမ္ဘာကြီးကို အုပ်စိုးတယ်

and everything in it.

အဲဒါကိုသာ မှတ်ထားတဲ့။

And in these streets, money is king.

ဒီက လမ်းတွေပေါ်မှာ ငွေဟာ ဘုရင်ပါပဲ။

ကိုယ်က ငွေရဲ့ နောက်ကနေ လိုက်ကြည့်ရင်

And if you follow the money,

it'll lead you to the bad guy or the good guy.

ကိုယ်ဟာ မကောင်းတဲ့ သူဆီ ဒါမှမဟုတ် ကောင်းသူဆီကို ရောက်သွားမယ်။

Soon after, I committed my first crime,

ကျွန်တော့ ပထမဦးဆုံး ရာဇဝတ်မှုကို ကျူးလွန်ပြီး မကြာမီမှာ၊

and it was the first time that I was told that I had potential

ကျွန်တော်ဟာ အလားအလာရှိသူ ဖြစ်တယ်လို့ ပထမ အကြိမ် ပြောခံခဲ့ရတော့

and felt like somebody believed in me.

ငါ့ကို ယုံကြည်တဲ့သူ ရှိပါကလားလို့ ခံစားမိတယ်။

ကျွန်တော်ဟာ ရှေ့နေဖြစ်နိုင်တယ်၊ ဒေါက်တာ၊ အင်ဂျင်နီယာ ဖြစ်နိုင်တယ်

Nobody ever told me that I could be a lawyer,

doctor or engineer.

ပြောခဲ့သူ မရှိခဲ့ပါ။

I mean, how was I supposed to do that? I couldn't read, write or spell.

တကယ်တော့ အဲဒါကို ကျွန်တော် ဘယ်လို လုပ်ရနိုင်မလဲ။ အသုံးလုံး မကျေခဲ့တဲ့သူ။

I was illiterate.

ကျွန်တော် စာမတတ်ခဲ့ပါ။

So I always thought crime was my way to go.

အဲဒါကြောင့် ရာဇဝတ်မှုကသာ ကိုယ်သွားရမယ့် လမ်းလို အစဉ်ယူဆခဲ့တယ်။

အဲဒါနဲ့ တစ်နေ့ကျတော့

And then one day

လူတစ်ယောက်နဲ့ စကားပြောနေတုန်း

I was talking to somebody

and he was telling me about this robbery that we could do.

ထိုသူက သူနဲ့ပေါင်းပြီး ခိုးယူကြမယ့် အကြံအကြောင်းကို ပြောနေခဲ့တယ်။

And we did it.

တကယ်လည်း ကျွန်ုပ်တို့ လုပ်ခဲ့ကြတယ်။

The reality was that I was growing up

အံ့အားသင့်စရာအချက်က ကျွန်တော်ဟာ

in the strongest financial nation in the world,

ကမ္ဘာပေါ်က အားအကောင်းဆုံး ဘဏ္ဍာရေးရှိတဲ့ နိုင်ငံ

the United States of America,

အမေရိကန်ပြည်ထောင်စုမှာ ကြီးပြင်းနေခဲ့ခြင်းပါပဲ။

while I watched my mother stand in line at a blood bank

ကျွန်တော့ မိခင်ဟာ သွေးလှူဖို့ တန်းစီး စောင့်နေတာ မြင်ခဲ့ရတယ်၊

to sell her blood for 40 dollars just to try to feed her kids.

ကလေးတွေကို ကျွေးနိုင်ဖို့ သွေးကို ဒေါ်လာ ၄၀ နဲ့ ရောင်းနေခဲ့ရတယ်။

ဒီနေ့အထိကို သူ့လက်မောင်းတွေမှာ အပ်ထိုးရာတွေကို မြင်လို့ ရနိုင်သေးတယ်။

She still has the needle marks on her arms to day to show for that.

ဒါကြောင့် ကျွန်တော်ဟာ ကိုယ့်ရပ်ကွက်ကို လုံးဝ ဂရုမစိုက်ခဲ့ဘူး။

So I never cared about my community.

They didn't care about my life.

သူတို့ကလည်း ကျွန်တော့ကို ဂရုမစိုက်ခဲ့ကြပါ။

Everybody there was doing what they were doing to take what they wanted,

လူတိုင်းက ကိုယ်လိုချင်တာကို ရဖို့သာ လုပ်ကိုင်နေခဲ့ကြတာ၊

မူးယစ်ဆေးရောင်းသူတွေ၊ ဓားပြတွေ၊ သွေးစုဘဏ် အတူတူပါပဲ။

the drug dealers, the robbers, the blood bank.

Everybody was taking blood money.

လူတိုင်း ငွေကိုချည်းပဲ လိုနေခဲ့ကြတယ်။

So I got mine by any means necessary.

ရတဲ့ နည်းနဲ့ ယူခဲ့ရတာပေါ့။

I got mine.

ကိုယ့်အတွက် ရယူခဲ့တယ်။

Financial literacy really did rule the world,

ဘဏ္ဍာရေး စည်းကမ်းတွေက ကမ္ဘာကြီး အုပ်စိုးနေရာ၊

and I was a child slave to it

ကျွန်တော်က လူဆိုးတွေ နောက်က လိုက်ရင်းနဲ့

following the bad guy.

၎င်းရဲ့ ကျေးကျွန် ဖြစ်ခဲ့တယ်။

At 17 years old, I was arrested for robbery and murder

၁၇ နှစ်အရွယ်မှာ ကျွန်တော်ဟာ လုယက်မှုနဲ့ လူသတ်မှုဖြင့် အဖမ်းခံခဲ့ရရာ

and I soon learned that finances in prison rule more than they did on the streets,

ထောင်ထဲမှာ ဘဏ္ဍာငွေဟာ လမ်းတွေပေါ်မှာနဲ့ စာရင် ပိုလို့ကို ဩဇာရှိတာကို နားလည်လာတယ်၊

so I wanted in.

ကျွန်တော်လည်း အဲဒီထဲ ပါချင်ခဲ့တယ်။

One day, I rushed to grab the sports page of the newspaper

တစ်နေ့တွင် ကျွန်တော်ဟာ သတင်းစာထဲက အားကစားစာမျက်နှာတွေကို လုယူခဲ့တယ်၊

so my cellie could read it to me,

တစ်ခန်းထဲ နေသူကို ဖတ်ပေးခိုင်းဖို့ အတွက်ပါ၊

and I accidentally picked up the business section.

ကျွန်တော်ဟာ မှားပြီး စီးပွားရေးကဏ္ဍကို ယူလာမိတယ်။

And this old man said, "Hey youngster, you pick stocks?"

ဒါနဲ့ ထိုလူကြီးက၊"ဟေ့ကောင်၊ မင်းက ရှယ်ယာတွေကို ကစားတာလား?" မေးတယ်။

အဲဒါနဲ့ ကျွန်တော်က၊ "အဲဒါ ဘာတွေလဲ။" မေးကြည့်တယ်။

And I said, "What's that?"

He said, "That's the place where white folks keep all their money."

"အဲဒါက မျက်နှာဖြူတွေ ငွေထားကြတဲ့ နေရာပဲ"ရှင်းပြတယ်။

(Laughter)

(ရယ်သံများ)

And it was the first time that I saw a glimpse of hope,

အဲဒီတုန်းကမှ ကျွန်တော့ရှေ့တွင် မျှော်လင့်ချက် ရောင်ချည်လေး ပေါ်လာခဲ့တယ်၊

a future.

အနာဂတ်ကို မြင်မိသလိုပဲ။

He gave me this brief description of what stocks were,

အဲဒီလူက ရှယ်ယာတွေ အကြောင်း အနည်းငယ်မျှသာ ပြောပြခဲ့တာ

but it was just a glimpse.

ရောင်ချည် ပေါ်လာသလိုပါပဲ။

ဒါပေမဲ့ အဲဒါကို ဘယ်လိုလုပ်ရမှာလဲ ကျွန်တော် စဉ်းစားမိတယ်။

I mean, how was I supposed to do it?

I couldn't read, write or spell.

ကျွန်တော်ဟာ အဖတ်၊အရေး၊ အသံထွက် မတတ်ခဲ့ပါ။

The skills that I had developed to hide my illiteracy

ကိုယ် စာမတတ်တာကို ဖုန်းကွယ်ရန် ကျွန်တော် လုပ်နေကျ အရာတွေက

no longer worked in this environment.

အခု ဝန်းကျင်ထဲမှာ အလုပ်မလုပ်တော့ပါ။

I was trapped in a cage, prey among predators,

ကျွန်တော်ဟာ လှောင်အိမ်ထဲတွင်၊ သားရဲတွေ အကြားက သားကောင်နဲ့တူခဲ့ကာ

fighting for freedom I never had.

တစ်ခါမှ မရရှိဖူးတဲ့ လွတ်လပ်ခွင့် အတွက် တိုက်ပွဲဝင်နေခဲ့တယ်။

I was lost, tired,

ကျွန်တော်ဟာ လမ်းစပျောက်လျက် ပင်ပမ်းနေလျက်

and I was out of options.

ရွေးချယ်စရာ ဘာမှ မရှိခဲ့ပါ။

So at 20 years old,

အဲဒါနဲ့ အသက် ၂၀ အရွယ်မှာ

I did the hardest thing I'd ever done in my life.

ကျွန်တော်ဟာ မိမိဘဝအတွက် အခက်ဆုံး အရာကို ပြုလုပ်ခဲ့တယ်။

I picked up a book,

စာအုပ် တစ်အုပ် ကောက်ယူလိုက်တယ်၊

and it was the most agonizing time of my life,

ဘဝထဲက အခံရခက်ဆုံး အချိန်ကာလ ဖြစ်ခဲ့တယ်၊

trying to learn how to read,

ဖတ်တတ်ဖို့ သင်ယူဖို့ ကြိုးစားခဲ့တယ်၊

the ostracizing from my family,

ကိုယ့် မိသားစုကို၊ ခင်မင်ခဲ့တဲ့ ငနဲတွေကို

the homeys.

ပစ်ပယ်ရေးဟာ

အတော့ကို မလွယ် ကြမ်းတမ်းခဲ့တယ်။

It was rough, man.

It was a struggle.

တိုက်ပွဲကြီးနဲ့ တူခဲ့တယ်။

But little did I know

အဲဒီတုန်းက နားမလည်ခဲ့ပေမဲ့

I was receiving the greatest gifts I had ever dreamed of:

ကျွန်တော်ဟာ ကိုယ်စိတ်ကူးနိုင်ခဲ့တာထဲက အကြီးမြတ်ဆုံး ဆုလာဘ်ကို ရရှိနေခဲ့တယ်-

self-worth,

ကိုယ့်ကိုကိုယ် တန်ဖိုးထားမှု၊

knowledge, discipline.

အသိပညာနဲ့ စည်းကမ်းတွေပါ။

I was so excited to be reading that I read everything I could get my hands on:

ကျွန်တော်ဟာ ဖတ်ဖို့ စိတ်တက်ကြွနေခဲ့လို့ လက်ထဲ ရသမျှကို ဖတ်တော့တယ်၊

candy wrappers, clothing logos, street signs, everything.

သကြားလုံးထုပ်၊ အဝတ်အစား တံဆိပ်တွေ၊ လမ်းပေါ်က ဆိုင်းဘုတ်တွေ အားလုံးပါပဲ။

I was just reading stuff!

ကျွန်တော်ဟာ တချိန်လုံး ဖတ်နေခဲ့တယ်!

(Applause)

(လက်ခုပ်သံများ)

Just reading stuff.

တွေ့သမျှကို ဖတ်​နေခဲ့တယ်။

ဘယ်လိုဖတ်ရမယ်၊ ဘယ်လို စာလုံးပေါင်းရမယ် ဆိုတာ သိပ်ကို စိတ်ဝင်စားနေခဲ့တယ်။

I was so excited to know how to read and know how to spell.

The homey came up, said, "Man, what you eating?"

ငနဲတစ်ကောင်က လာပြီး၊ "မင်း စားနေတာ ဘာလဲ။" မေးတော့

I said, "C-A-N-D-Y, candy."

ငါ ကျွန်တော်က "C-A-N-D-Y, candy" ဖြေတယ်။

(Laughter)

(ရယ်သံများ)

He said, "Let me get some." I said, "N-O. No."

သူက "ငါလည်း စားချင်တယ်" ဆိုတော့ ကျွန်တော်က "N-O. No." ဖြေတယ်။

(Laughter)

(ရယ်သံများ)

It was awesome.

အရမ်းကိုမိုက်ခဲ့တယ်။

I mean, I can actually now for the first time in my life read.

ကိုယ့်တစ်သက်မှာ ပထမဦးဆုံးအကြိမ် စာဖတ်လာတတ်ခဲ့တယ်။

The feeling that I got from it was amazing.

အဲဒီထဲကနေပြီး ကျွန်တော ရရှိခဲ့တဲ့ ခံစားမှုဟာ အံ့အားသင့်စရာပဲ။

And then at 22, feeling myself,

အဲဒီနောက် ၂၂ နှစ် အရွယ်မှာ၊ ကိုယ့်စိတ်ထဲ ခံစားမိတာက

feeling confident,

ယုံကြည်မှုကို ခံစားမိတာက၊

I remembered what the OG told me.

တချိန်တုန်းက ငနဲကြီး ပြောခဲ့တာကိုပါ။

So I picked up the business section of the newspaper.

အဲဒါနဲ့ ကျွန်တော်ဟာ သတင်းစာထဲက စီးပွားရေး ကဏ္ဍကို ယူကြည့်တယ်။

ချမ်းသာကြတဲ့ မျက်နှာဖြူတွေလို ဖြစ်ချင်ခဲ့တယ်လေ။

I wanted to find these rich white folks.

(Laughter)

(ရယ်သံများ)

အဲဒါနဲ့ ကျွန်တော်ဟာ အဲဒီလို ရှုဒေါင့်နဲ့ ကြည့်လာခဲ့တယ်။

So I looked for that glimpse.

ကျွန်တော်ဟာ ရှေ့ဆက်ပြီး လုပ်ကိုင်လာတာက

As I furthered my career

in teaching others how to financially manage money and invest,

ကိုယ့်ငွေကို ဘယ်လို စီမံခန့်ခွဲလျက် ရင်းနှီးရမှာကို သူများကို သင်လာခဲ့တယ်၊

I soon learned that I had to take responsibility for my own actions.

ကိုယ့် လုပ်ဆောင်ချက် အတွက် ကိုယ်က တာဝန်ယူဖို့ လိုတာကို နားလည်လာတယ်။

ကျွန်တော်ဟာ တော်တော့ကို ရှုပ်ထွေးတဲ့ ပတ်ဝန်းကျင်ထဲ ကြီးပြင်းလာခဲ့လို့

True, I grew up in a very complex environment,

but I chose to commit crimes,

ရာဇဝတ်မှုတွေကို ကျူးလွန်သူ ဖြစ်လာတယ်၊

and I had to own up to that.

အဲဒါ့က ကျွန်တော် ဘဝ ဖြစ်လာခဲ့တယ်။

I had to take responsibility for that, and I did.

ကိုလုပ်ခဲ့တာကို ကိုယ်က တာဝန် ယူခဲ့ရတယ်။

I was building a curriculum that could teach incarcerated men

ထောင်တွင်း အလုပ်အကိုင်မှ ရတဲ့ ငွေ​တွေကို စီမံခန့်ခွဲနိုင်ရန် အကျဉ်းသားတွေကို

how to manage money through prison employments.

သင်ပေးရန် သင်ရိုးညွှန်တမ်းကို ကျွန်တော် ပြုစုနေခဲ့တယ်။

ကိုယ့်ဘဝကို စနစ်တကျ စီမံခန့်ခွဲနိုင်ရင် နောက်ပိုင်း သုံးလို့ ရမယ့် ကိရိယာတွေအဖြစ်

Properly managing our lifestyle would provide transferrable tools

that we can use to manage money when we reenter society,

လူ့အဖွဲ့အစည်းထဲ ပြန်ဝင်တဲ့ အခါမှာ ငွေကို စီမံခန့်ခွဲနိုင်ဖို့ အတွက်ပါ၊

like the majority of people did who didn't commit crimes.

ပြစ်မှု မကျူးလွန်ခဲ့သူ အများစု လုပ်ကိုင်ကြသလို ပေါ့လေ။

Then I discovered

အဲဒီနောက်မှာ တွေ့လိုက်တာက

that according to MarketWatch,

MarketWatch ရဲ့ အဆိုအဆိုင်း ဆိုရင်၊

over 60 percent of the American population

အမေရိကန် လူဦးရေရဲ့ ၆၀ ရာခိုင်နှုန်း ကျော်ဆီမှာ

has under 1,000 dollars in savings.

စုဆောင်းငွေဟာ ၁၀၀၀ ထက် နည်းပါတယ်။

Sports Illustrated said that over 60 percent of NBA players

Sports Illustrated ကျတော့ NBA နဲ့ NFL အားကစားသမားတွေ အထဲက

and NFL players go broke.

၆၀% ကျော် ဘာမှ ရစရာ မရှိကြပါ။

40 percent of marital problems derive from financial issues.

အိမ်ထောင်ရေး ပြဿနာ ၄၀ ရာခိုင်နှုန်းဟာ ဘဏ္ဍာရေး ပြဿနာနဲ့ ဆိုင်ကြတယ်။

What the hell?

သောက်ကျိုးနဲ့ဗျာ။

(Laughter)

(ရယ်သံများ)

You mean to tell me that people worked their whole lives,

ဒီတော့ လူတွေဟာ တစ်သက်လုံး အလုပ်ကို ဖိလုပ်လာခဲ့ကြတယ်၊

buying cars, clothes, homes and material stuff

ကားတွေဝယ်၊ အဝတ်အစားဝယ်၊ အိမ်ယာ ပစ္စည်းတွေ လိုက်ဝယ်ကြ

but were living check to check?

အဲဒါနဲ့ ရသမျှလစာ အကုန် ကုန်သွားရောလား။

How in the world were members of society going to help incarcerated individuals

ကိုယ့်ငွေ​ကြေးကိစ္စကို စီမံနိုင်စွမ်း မရှိကြတဲ့ လူတွေက ဘယ်လိုလုပ်ပြီး

အကျဉ်းသားတွေ လူ့အဖွဲ့အစည်းထဲ

back into society

if they couldn't manage they own stuff?

ပြန်သွားနိုင်ဖို့ကို ကူညီပေးနိုင်ကြမှာလဲ။

We screwed.

မဖြစ်နိုင်တဲ့ဟာကြီး။

(Laughter)

(ရယ်သံများ)

I needed a better plan.

ကျွန်တော်ဟာ ပိုကောင်းတဲ့ အစီအစဉ်ကို ရှာချင်ခဲ့တယ်။

This is not going to work out too well.

ဒါကလည်း သိပ် အကောင်းစားကြီး မဟုတ်သေးပါဘူး။

So ...

ဒီတော့...

I thought.

စဉ်းစားမိတယ်။

I now had an obligation to meet those on the path

အခုတော့ ကျွန်တော်ဟာ လမ်းပေါ်မှာ တွေ့ရသူတွေအတွက် တာဝန် ရှိလာတယ်

and help,

ကူညီပေးရမယ်၊

and it was crazy because I now cared about my community.

ကျွန်တော်ဟာ ကိုယ့် အအသိုင်းအဝိုင်းအတွက် ယူနေရခြင်းဟာ အံ့ဩစရာကြီးပဲ။

Wow, imagine that. I cared about my community.

စိတ်ကူးကြည့်ကြစမ်းပါ။ ကျွန်တော်က ကိုယ့်အသိုင်းအဝိုင်း ကိစ္စ စဉ်းစားလာတာကို။

Financial illiteracy is a disease

ဘဏ္ဍာရေး အသုံးလုံး မကျေမှုဟာ ရောဂါ တစ်ခုပါ၊

that has crippled minorities and the lower class in our society

အဲဒါက ကျွန်တော်တို့ လူ့အဖွဲ့အစည်းထဲက လူနည်းစုတွေနဲ့ နိမ့်တဲ့ လူတန်းစားကို

for generations and generations,

နှိပ်စက်လာခဲ့တာ မျိုးဆက်ပြီး မျိုးဆက်ပါပဲ၊

and we should be furious about that.

အဲဒါ့ကို ကျွန်တော်ဟာ ဒေါသထွက်ရန် လိုပါတယ်။

Ask yourselves this:

ကိုယ့်ကို ဒါကို မေးကြည့်ပါ-

How can 50 percent of the American population

ငွေကြေး ပေါကြွယ်လှတဲ့ အမေရိကမှာ ဘယ်လိုလုပ်ပြီး လူဦးရေရဲ့

be financially illiterate in a nation driven by financial prosperity?

၅၀ ရာခိုင်နှုန်းတို့ဟာ ဘဏ္ဍာရေးကိစ္စ များထဲမှာ အသုံးလုံး မကျေကြတာလဲ။

ကျွန်တော်တို့ရဲ့ တရားမျှတမှုကို ရယူမှု၊ ကျွန်တော်တို့ရဲ့ လူမှုရေးအခြေအနေ။

Our access to justice, our social status,

living conditions, transportation and food

နေထိုင်မှု အ​ခြေအနေ၊ ပို့ဆောင်ရေးနဲ့ အစားအစာ

အားလုံး လူတွေအများစု စီမံခန့်ခွဲနိုင်စွမ်း မရှိကြတဲ့ ငွေရေး​ကြေးရေးနဲ့ ဆက်စပ်နေတယ်။

are all dependent on money that most people can't manage.

It's crazy!

ဘယ်လို ဟာကြီးလဲ။

It's an epidemic

အဲဒါ ကပ်ဘေးကြီးနဲ့ တူပြီး

and a bigger danger to public safety than any other issue.

ကျွန်တော်တို့ လူ့အဖွဲ့အစည်းအတွက ဒီထက်ကို ပိုကြီးတဲ့ အန္တရာယ် မရှိနိုင်ပါ။

According to the California Department of Corrections,

ကယ်လီဖိုးနီးယား ထောင် ဦးစီးဌာနရဲ့ အဆိုအရ၊

over 70 percent of those incarcerated

အကျဉ်းသား ၇၀ ရာခိုင်နှုန်းကျော်တို့ဟာ

have committed or have been charged with money-related crimes:

ငွေနဲ့ ပတ်သက်တဲ့ ပြစ်မှုတွေ အတွက် ထောင်ချ ခံခဲ့ကြရတာပါ။

robberies, burglaries, fraud, larceny, extortion --

လုယက်မှု၊ ဖောင်းထွင်းမှု၊ လိမ်လည်မှု၊ ခိုးယူမှု၊ လုပ်ကြံမှု -

and the list goes on.

စာရင်းဟာ အရှည်ကြီးပါ။

Check this out:

ဒါကို စစ်ဆေးကြည့်ကြပါ-

a typical incarcerated person

ပုံမှန် အကျဉ်းသား တစ်ဦးဟာ

would enter the California prison system

ကယ်လီဖိုးနီးယား ထောင်ကို ဝင်လာချိန်မှာ

with no financial education,

ငွေကြေးဆိုင်ရာ ဘာပညာရေမှ မရှိဘူး၊

earn 30 cents an hour,

တစ်နာရီကို ၃၀ ဆင့် ဝင်ငွေ ရှိမယ်၊

over 800 dollars a year,

တစ်နှစ်လုံးတွင် ဒေါ်လာ ၈၀၀ ကျော်ပါ၊

with no real expenses and save no money.

လက်တွေ့ ဖြုန်းစရာ ဘာမှ မရှိခဲ့ပေမဲ့ ဘာမှ မစုမိပါဘူး။

Upon his parole, he will be given 200 dollars gate money and told,

သူ့ကို လွတ်ပေးချိန်မှာ၊ ဒေါ်လာ ၂၀၀ ကို လက်ထဲ ထည့်ပေးပြီး ​ပြောကြမှာက၊

"Hey, good luck, stay out of trouble. Don't come back to prison."

"ဟေ့၊ မင်း ကံကောင်းပါစေ၊ ပြဿနာတွေကို ရှောင်နေ၊ ထောင်ကို ပြန်မလာနဲ့။"

With no meaningful preparation or long-term financial plan,

မယ်မယ်ရရ ဘယ်လိုမှ မပြင်ဆင်ခဲ့သူ ရေရှည် စီမံကိန်း မရှိသူဟာ

what does he do ... ?

သူဘာများ လုပ်နိုင်ပါလဲ...

At 60?

အသက်က ၆၀ ဆိုရင်ကော။

Get a good job,

အလုပ်ကောင်းကို ရှာမလား၊

or go back to the very criminal behavior that led him to prison in the first place?

ဒါမှမဟုတ် သူ့ကို ထောင်ထဲကို ပို့ခဲ့တဲ့ ရာဇဝတ်မှု ဝန်းကျင်ကိုပဲ ပြန်သွားမလား။

ခင်ဗျားတို့က အခွန်ပေးကြတော့ ခင်ဗျားတို့ပဲ ရွေးကြရမှာပါ။

You taxpayers, you choose.

Well, his education already chose for him, probably.

သူ့ ပညာရေးကိစ္စကတော့ သူ့ဘာသာသူ ရွေးပြီးပြီနဲ့ တူပါတယ်။

So how do we cure this disease?

ဒီတော့ ဒီရောဂါကြီးကို ဘယ်လို ကုစားကြမလဲ။

I cofounded a program

ကျွန်တော်ဟာ အစီအစဉ် တစ်ခု

that we call Financial Empowerment Emotional Literacy.

Financial Empowerment Emotional Literacy ဆိုတာကို ထူထောင်ထားတယ်။

We call it FEEL,

ကျနော်တို့က FEEL လို့ ခေါ်ကြတယ်၊

and it teaches how do you separate your emotional decisions

ကိုယ်ရဲ့ စိတ်ခံစားမှုနဲ့ ဆိုင်တဲ့ ဆုံးဖြတ်ချက်တွေကို

ဘဏ္ဍာရေး ဆုံးဖြတ်ချက်တွေနဲ့ ခွဲခြားတတ်ဖို့ သင်ပေးကြတယ်၊

from your financial decisions,

and the four timeless rules to personal finance:

ပြီးတော့ ကိုယ့်ဘဏ္ဍာရေး အတွက် ထာဝရ ကျင့်သုံးရမယ့် စည်းကမ်း လေးခုကို ပေးကြတယ်-

the proper way to save,

ငွေကို စနစ် တကျ စုဆောင်းပါ၊

control your cost of living,

ကိုယ့် နေထိုင်မှု စရိတ်ကို ထိန်းချုပ်ပါ၊

borrow money effectively

ငွေကို ထိထိရောက် ချေးယူပါ၊

and diversify your finances by allowing your money to work for you

ပြီးတော့ ကိုယ့် ဘဏ္ဍာငွေကို ခွဲသုံးပါ၊ အဲဒီလိုနည်းဖြင့် ငွေရဖို့ လုပ်မယ့်အစား

instead of you working for it.

သင့်အတွက် ငွေကို အလုပ်ခိုင်းပါ။

Incarcerated people need these life skills before we reenter society.

အကျဉ်းချခံနေရသူ လူ့အဖွဲ့အစည်းထဲကို ပြန်မဝင်ခင် ဒီလိုကျွမ်းကျင်မှုတွေ လိုတယ်။

You can't have full rehabilitation without these life skills.

ဒီလိုကျွမ်းကျင်မှု မရှိဘဲနဲ့ ကိုယ့်ဘဝကို အပြည့်အဝ ပြန်လည်ထူထောင် မရနိုင်ပါ။

This idea that only professionals can invest and manage money

ကျွမ်းကျင် ပညာရှင်တွေသာ ငွေကို ရင်းနှီး နိုင်ကြပြီး စီမံခန့်ခွဲနိုင်ကြတယ် ဆိုတာ

is absolutely ridiculous,

ရယ်စရာကြီးပါ၊

and whoever told you that is lying.

အဲဒီလို ​ပြောသူတွေဟာ လိမ်ညာနေကြတာပါ။

(Applause)

(လက်ခုပ်သံများ)

A professional is a person

ကျွမ်းကျင်သူ ဆိုတာဟာ

who knows his craft better than most,

ကိုယ့် အလုပ်ကို အများစုထက် ကောင်းမွန်စွာ နားလည်သူပါ၊

and nobody knows how much money you need, have or want better than you,

ခင်ဗျားတို့ ငွေဘယ်လောက် လိုအပ်သလဲ၊ ရှိသလဲ လိုချင်သလဲ ခင်ဗျားတို့ ကိုယ်တိုင်သာ သိတယ်၊

which means you are the professional.

ဒီတော့ ခင်ဗျားတို့လည်း ကျွမ်းကျင်သူပါပဲ။

Financial literacy is not a skill, ladies and gentlemen.

ဘဏ္ဍာရေးကိစ္စ အသုံးလုံး ကျေမှု ဆိုတာ ကျွမ်းကျင်မှု ပညာ မဟုတ်ပါဘူး။

It's a lifestyle.

အဲဒါဟာ ဘဝ ပုံစံပါ။

Financial stability is a byproduct of a proper lifestyle.

ဘဏ္ဍာရေး တည်ငြိမ်မှု ဆိုတာ စနစ်ကျတဲ့ ဘဝမှ ထွက်လာတဲ့ ဘေးထွက် ရလဒ်ပါ။

A financially sound incarcerated person can become a taxpaying citizen,

ဘဏ္ဍာရေးကို ကျွမ်းကျင်တဲ့ အကျဉ်းသားဟာ အခွန်ထမ်း နိုင်ငံသား ဖြစ်လာနိုင်ပါတယ်။

and a financially sound taxpaying citizen can remain one.

ဘဏ္ဍာရေးကို ကျွမ်းကျင်တဲ့ အခွန်ထမ်းသမားဟာ အဲဒီလို ဆက်ပြီး မြဲနေနိုင်မှာပါ။

This allows us to create a bridge between those people who we influence:

အဲဒါက ကျွန်တော်တို့ ယုံကြည်ကြတဲ့ လူတွေ၊ မိသားစု၊ မိတ်ဆွေတွေနဲ့ ရာဇဝတ်မှုနဲ့ ငွေဟာ

family, friends and those young people

ဆက်စပ်နေကြတယ်လို့ ဆက်ယုံနေကြတဲ့ လူငယ်တွေ အကြားမှာ

who still believe that crime and money are related.

အကြားမှာ ပေါင်းကူး တံတားကို တည်ဆောက်လို့ ရနိုင်ပါတယ်။

So let's lose the fear and anxiety

ဒီတော့ ငွေရေးကြေးရေးဆိုင်ရာ စိုးရိမ်စိတ်တွေ ကြောက်စိတ်တွေ

of all the big financial words

ပြီးတော့ ခင်ဗျားတို့ ကြားလာခဲ့ကြရတဲ့

and all that other nonsense that you've been out there hearing.

အဓိပ္ပါယ် မရှိကြတဲ့ စကားလုံးတွေကို မေ့ပစ်ဖို့ အချိန်တန်ပါပြီ။

And let's get to the heart of what's been crippling our society

ကျွန်တော်တို့ လူ့အဖွဲ့အစည်းကို နှိပ်စက်နေတာရဲ့ ဇာတ်မြစ်ကို နားလည်ပြီး

from taking care of your responsibility to be better life managers.

ကိုယ့်ဘဝအတွက် မန်နေဂျာ ကောင်းဖြစ်ရေး တာဝန်ကို ကိုယ့်ဘာသာကိုယ် ယူကြပါစို့။

And let's provide a simple and easy to use curriculum

ဒီနေရာကနေပြီး လူတိုင်း နားလည်လို့ လွယ်တဲ့ သင်ရိုးညွှန်တမ်းလာ

that gets to the heart, the heart

သာဓက တစ်ခုကို ပေးပါရစေ

of what financial empowerment and emotional literacy really is.

ဘဏ္ဍာရေး ကိစ္စတွေနဲ့ ခံစားချက် ကိစ္စများထဲ အသုံးလုံးကျေမှုရဲ့စွမ်းပကားကို ပြဖို့ပါ။

Now, if you're sitting out here in the audience and you said,

ခင်ဗျားတို့ ဒီမှာ ထိုင်နေရင်း ​ ပြောချင် ပြောနိုင်ကြတာက-

"Oh yeah, well, that ain't me and I don't buy it,"

"ဟုတ်ပါတယ်၊ ဒါပေမဲ့ အဲဒါက ကျွန်တော်အတွက် မဟုတ်ဘူးဗျာ"၊

then come take my class --

အဲ့လို့ဆိုရင် ကျွန်တော့ အတန်းကို လာပါ၊

(Laughter)

(ရယ်သံများ)

so I can show you how much money it costs you every time you get emotional.

ခင်ဗျားတို့ စိတ်လှုပ်ရှားတိုင်း ငွေနဲ့ အချိန် ဘယ်လောက် တန်တယ်ဆိုတာ ပြပေးမှာပါ။

(Applause)

(လက်ခုပ်သံများ)

ကျေးဇူးအများကြီးတင်ပါတယ်။ ကျေးဇူးတင်ပါတယ်။

Thank you very much. Thank you.

(Applause)

(လက်ခုပ်သံများ)