How I learned to read -- and trade stocks -- in prison | Curtis "Wall Street" Carroll

Translator: Uyanga Gantulga Reviewer: Batchansaa Batzorig

I was 14 years old

Би 14 настайдаа

inside of a bowling alley,

боулингийн төв дотор

burglarizing an arcade game,

зоосон тоглоомын машин дээрэмдээд,

and upon exiting the building

яг гарах гэж байтал

a security guard grabbed my arm, so I ran.

хамгаалагч гарнаас минь барьж авахад би зугтсан.

I ran down the street, and I jumped on top of a fence.

Гудамжаар гүйсээр хашлага дээгүүр харайлаа.

And when I got to the top,

Тэгээд яг хашаан дээр гартал

the weight of 3,000 quarters in my book bag

цүнхэнд минь байсан 3000 зоосны жин дарж

pulled me back down to the ground.

би газарт унаж билээ.

So when I came to, the security guard was standing on top of me,

Сэрээд харахад хамгаалагч миний дээр зогсчихсон,

and he said, "Next time you little punks steal something you can carry."

"Дараачийн удаа дааж чадах юмаа хулгайл" гэж хэлсэн.

(Laughter)

(Инээд)

I was taken to juvenile hall

Засан хүмүүжүүлэх рүү явж,

and when I was released into the custody of my mother,

ээжийнхээ батлан даалтаар суллагдахад

the first words my uncle said was, "How'd you get caught?"

авга ах маань "Чи яаж баригдчихав аа?" гэсэн.

I said, "Man, the book bag was too heavy."

Би "Цүнх хэтэрхий хүнд байсан" гэхэд

He said, "Man, you weren't supposed to take all the quarters."

"Бүх зоосыг авах ёсгүй байсан шүү дээ" гэсэн.

"Зооснууд жижигхэн, би яах ёстой байсан юм бэ?" гэхэд

I said, "Man, they were small. What am I supposed to do?"

And 10 minutes later, he took me to burglarize another arcade game.

Арван минутын дараа өөр нэг машин дээрэмдэхээр дагуулж явсан.

We needed gas money to get home.

Гэртээ харих бензиний мөнгө хэрэгтэй байсан юм.

That was my life.

Энэ л миний амьдрал байсан.

I grew up in Oakland, California,

Би Калифорни мужийн Оакланд хотод

with my mother and members of my immediate family

кокайнд донтсон ээж,

addicted to crack cocaine.

хамаатнуудын хамт өссөн.

My environment consisted of living with family, friends,

Миний эргэн тойронд гэр бүл, найз нөхөд

and homeless shelters.

болон орон гэргүйчүүдийн хамгаалах байр л байсан.

Oftentimes, dinner was served in breadlines and soup kitchens.

Ихэнхдээ оройн хоолоо үнэгүй хоолонд дугаарлаж авна.

The big homey told me this:

Сайн найз маань надад

money rules the world

"Мөнгө дэлхийг болон

дэлхий дээрх бүхнийг захирдаг.

and everything in it.

And in these streets, money is king.

Эдгээр гудманд мөнгө бол хаан.

And if you follow the money,

Хэрвээ чи мөнгийг дагавал,

it'll lead you to the bad guy or the good guy.

тэр чамайг муу эсвэл сайн залуу руу чиглүүлнэ" гэсэн.

Soon after, I committed my first crime,

Удалгүй би хамгийн анхны гэмт хэргээ үйлдсэн

and it was the first time that I was told that I had potential

Анх удаа надад ирээдүй байна гэж хэлэхэд

and felt like somebody believed in me.

хэн нэгэн надад итгэсэн мэт санагдсан.

Nobody ever told me that I could be a lawyer,

Хэн ч надад хэзээ ч хуульч,

doctor or engineer.

эмч эсвэл инженер болж болно гэж байсангүй.

I mean, how was I supposed to do that? I couldn't read, write or spell.

Яаж чадах юм бэ? Би уншиж, бичиж үсэглэж ч чадахгүй.

I was illiterate.

Бичиг үсэггүй хүн.

So I always thought crime was my way to go.

Тэгээд би дандаа гэмт хэрэг л миний явах зам гэж боддог байлаа.

And then one day

Нэг өдөр

I was talking to somebody

нэг хүнтэй ярилцаж байтал

and he was telling me about this robbery that we could do.

тэр надад хамтдаа хийж болох дээрмийн талаар хэлсэн.

And we did it.

Бид хийсэн.

The reality was that I was growing up

Бодит байдал дээр би

in the strongest financial nation in the world,

дэлхийн хамгийн хүчирхэг эдийн засагтай

the United States of America,

Америкийн Нэгдсэн Улсад өсч байлаа.

while I watched my mother stand in line at a blood bank

Гэсэн ч би ээжийгээ цусны төвд дараалалд зогсож

to sell her blood for 40 dollars just to try to feed her kids.

хүүхдүүдээ тэжээхийн тулд 40 доллароор цусаа зарахыг нь харсан.

She still has the needle marks on her arms to day to show for that.

Одоо хүртэл ээжийн минь гаран дээр зүүний ормууд байдаг.

Иймд би нийгмийн төлөө санаа зовж байгаагүй.

So I never cared about my community.

Тэд миний амьдралд санаа тавиагүй шүү дээ.

They didn't care about my life.

Everybody there was doing what they were doing to take what they wanted,

Хүн бүр хүссэндээ хүрэхийн тулд хийх ёстойгоо хийж байсан.

Хар тамхины наймаачид, дээрэмчид, цусны төв.

the drug dealers, the robbers, the blood bank.

Everybody was taking blood money.

Бүгд л бохир мөнгө авч байсан.

So I got mine by any means necessary.

Би ч гэсэн боломжтой замаар нь л авсан.

I got mine.

Би өөрийнхийгөө авсан.

Financial literacy really did rule the world,

Санхүүгийн мэдлэг үнэхээр л дэлхийг захирдаг.

and I was a child slave to it

Харин нялх боол би

following the bad guy.

муу залуусыг дагасаар.

At 17 years old, I was arrested for robbery and murder

17 насандаа би дээрэм, хүн амины хэргээр баривчлагдсан.

and I soon learned that finances in prison rule more than they did on the streets,

Удалгүй гадаах гудамжнаас илүү шоронгийн торонд санхүү

илүү хүчтэйг ойлгоод оролцохыг хүссэн.

so I wanted in.

One day, I rushed to grab the sports page of the newspaper

Нэг өдөр камерт хамт хоригддог эрээр уншуулахаар

so my cellie could read it to me,

сонингийн спортын хуудсыг яаран авах гэтэл

and I accidentally picked up the business section.

санаандгүй бизнесийн нүүийг нь авчихсан байсан.

And this old man said, "Hey youngster, you pick stocks?"

Хөгшин эр "Чи хувьцаа авдаг юм уу?" гэсэн.

And I said, "What's that?"

"Тэр чинь юу юм?" гэхэд

He said, "That's the place where white folks keep all their money."

"Цагаан арьстнуудын мөнгөө хадгалдаг газар" гэж хариулав.

(Laughter)

(Инээд)

And it was the first time that I saw a glimpse of hope,

Анх удаа найдварын гал асах шиг л болсон.

a future.

Ирээдүй.

He gave me this brief description of what stocks were,

Хөгшин эр надад хувьцаа гэж юу болохыг товчхон тайлбарлав.

but it was just a glimpse.

Энэ гэхдээ найдварын жижиг хэсэг.

I mean, how was I supposed to do it?

Би яаж хийх вэ?

I couldn't read, write or spell.

Би бичиж, уншиж, үсэглэж ч чадахгүй шүү дээ.

The skills that I had developed to hide my illiteracy

Бичиг үсэггүйгээ нуух гэж хөгжүүлсэн чадварууд маань

no longer worked in this environment.

энэ орчинд нөлөөгүй байсан.

I was trapped in a cage, prey among predators,

Би торонд гацсан, өгөөш мэт

fighting for freedom I never had.

хэзээ ч байгаагүй эрх чөлөөний төлөө тулалдаад л.

I was lost, tired,

Би яахаа мэдэхгүй бас ядарсан,

and I was out of options.

ямар ч сонголтгүй болсон байсан.

So at 20 years old,

20 настайдаа,

I did the hardest thing I'd ever done in my life.

амьдралынхаа хамгийн хэцүү зүйлийг хийсэн.

I picked up a book,

Ном уншиж билээ.

and it was the most agonizing time of my life,

Миний амьдралын хамгийн зовлонт үе байсан.

trying to learn how to read,

Уншиж сурах гэж оролдох,

the ostracizing from my family,

гэр бүл, найзууддаа

шүүмжлүүлэх.

the homeys.

It was rough, man.

Надад хүнд байсан.

It was a struggle.

Тэмцэл, чармайлт байсан.

But little did I know

Гэхдээ миний мэдээгүй зүйл нь

I was receiving the greatest gifts I had ever dreamed of:

би мөрөөдөж байгаагүй хамгийн том бэлгээ авч байсан:

self-worth,

өөрийн үнэ цэнэ,

knowledge, discipline.

мэдлэг, зарчим.

I was so excited to be reading that I read everything I could get my hands on:

Үнэхээр сэтгэл хөдөлж, бүх л зүйлийг уншдаг байлаа.

candy wrappers, clothing logos, street signs, everything.

Чихрийн цаас, хувцасны шошго, гудамжны тэмдэг бүгдийг.

I was just reading stuff!

Би зүгээр л уншсаар байсан!

(Applause)

(Алга ташилт)

Just reading stuff.

Зүгээр л уншсан.

I was so excited to know how to read and know how to spell.

Уншиж, үсэглэж сурахдаа их догдолсон.

The homey came up, said, "Man, what you eating?"

Найз маань "Чи юу идээд байгаа юм?" гэхэд

I said, "C-A-N-D-Y, candy."

би "Ч-И-Х-Э-Р, чихэр" гэж байлаа.

(Laughter)

(Инээд)

He said, "Let me get some." I said, "N-O. No."

"Надад л даа" гэхэд нь би "Ү-Г-Ү-Й, үгүй" гэсэн.

(Laughter)

(Инээд)

It was awesome.

Үнэхээр гайхалтай байсан.

I mean, I can actually now for the first time in my life read.

Би амьдралдаа анх удаа уншиж чадаж байна шүү дээ.

The feeling that I got from it was amazing.

Миний авсан мэдрэмж үнэхээр гоё байсан.

And then at 22, feeling myself,

Тэгээд 22 настай, өөрийгөө мэдэрчихсэн,

feeling confident,

өөртөө итгэлтэй би

I remembered what the OG told me.

хөгшин эрийн хэлсэн үгийг санасан.

So I picked up the business section of the newspaper.

Тэгээд би сонингийн бизнес нүүрийг авч

I wanted to find these rich white folks.

тэр баян, цагаан арьстай хүмүүсийг олохыг хүссэн.

(Laughter)

(Инээд)

So I looked for that glimpse.

Би нөгөө найдвараа хайсан.

As I furthered my career

Карьераа ахиулж,

in teaching others how to financially manage money and invest,

санхүүгээ захиран зарцуулах, хөрөнгө оруулахыг бусдад заахдаа,

I soon learned that I had to take responsibility for my own actions.

би өөрийнхөө үйлдэл бүрт хариуцлага үүрэх ёстойг ойлгосон.

True, I grew up in a very complex environment,

Би хэцүү орчинд өссөн нь үнэн,

but I chose to commit crimes,

гэхдээ би л гэмт хэрэг хийхийг сонгосон.

and I had to own up to that.

Би үүнийгээ хүлээн зөвшөөрөх ёстой.

I had to take responsibility for that, and I did.

Хариуцлагаа ч хүлээсэн.

I was building a curriculum that could teach incarcerated men

Би хоригдлуудад хэрхэн мөнгөө удирдан зарцуулах талаар

how to manage money through prison employments.

хөтөлбөр зохиосон.

Амьдралаа зөв зохицуулах нь дамжуулж болох хэрэгслийг бүтээж

Properly managing our lifestyle would provide transferrable tools

that we can use to manage money when we reenter society,

үүнийг нь ахин нийгэмшиж буй хүмүүс ашиглаж болно.

like the majority of people did who didn't commit crimes.

Яг л ихэнх гэмт хэрэг үйлдээгүй хүмүүс шиг.

Then I discovered

Би зах зээлийн мэдээгээр

that according to MarketWatch,

нэг зүйлийг олж мэдсэн нь

over 60 percent of the American population

Америкчуудын жараас дээш хувь нь

has under 1,000 dollars in savings.

1000 доллараас бага хадгаламжтай.

Sports Illustrated said that over 60 percent of NBA players

Sports Illustrated бичсэнээр NBA тоглогчид

NFL хөлбөмбөгчдийн 80 хувь нь эцэстээ ямар ч мөнгөгүй болдог.

and NFL players go broke.

40 percent of marital problems derive from financial issues.

Гэр бүлийн асуудлын 40 хувь нь санхүүгээс үүсэлтэй.

What the hell?

Юу гээч нь вэ?

(Laughter)

(Инээд)

You mean to tell me that people worked their whole lives,

Хүмүүс амьдралынхаа туршид ажиллаад,

buying cars, clothes, homes and material stuff

машин, хувцас, гэр, материаллаг зүйлс авдаг ч

but were living check to check?

цалингаас цалингийн хооронд амьдардаг гэж үү?

How in the world were members of society going to help incarcerated individuals

Хүмүүс яаж шоронгийн хоригдлуудыг

эргэн нийгэмшихэд нь туслах гээд байгаа юм бэ?

back into society

if they couldn't manage they own stuff?

Тэд өөрсдийнхөө амьдарлыг ч зохицуулж чадахгүй байхад.

We screwed.

Бид ч өнгөрчээ!

(Laughter)

(Инээд)

I needed a better plan.

Тэгэхээр надад илүү дээр төлөвлөгөө хэрэгтэй болсон.

This is not going to work out too well.

Энэ байдлаараа нээх их сайжрахгүй.

So ...

Тэгээд...

I thought.

Би бодсон.

I now had an obligation to meet those on the path

Одоо би замдаа таарсан хүмүүсдээ

and help,

туслах үүрэгтэй болсон.

and it was crazy because I now cared about my community.

Үнэхээр солиотой учир нь би одоо нийгэмдээ санаа тавьж байна.

Wow, imagine that. I cared about my community.

Төсөөлдөө, би нийгмийн төлөө санаа тавьж байна.

Financial illiteracy is a disease

Санхүүгийн мэдлэггүй байдал нь өвчин,

that has crippled minorities and the lower class in our society

энэ нь нийгмийн цөөнх, доод түвшний хүмүүсийг

for generations and generations,

үеийн үед зэрэмдэг болгосон.

and we should be furious about that.

Харин одоо бид үүнээс болж уурлах хэрэгтэй.

Ask yourselves this:

Өөрсдөөсөө энийг асуу.

How can 50 percent of the American population

Яаж эдийн засгийн хөгжлөөр урагшилдаг орны

be financially illiterate in a nation driven by financial prosperity?

50% нь санхүүгийн ойлголтгүй байж болох вэ?

Our access to justice, our social status,

Бидний шудрага ёс, нийгмийн давхрага,

living conditions, transportation and food

амьдрах нөхцөл, тээвэр, хоол хүнс бүгд

are all dependent on money that most people can't manage.

хүмүүсийн зохицуулж чадахгүй мөнгөн дээр тогтож байна.

It's crazy!

Энэ байж болшгүй!!

It's an epidemic

Энэ бол аймшигтай хэрэг.

and a bigger danger to public safety than any other issue.

Мөн нийгмийн аюулгүй байдалд тулгарсан том аюул.

According to the California Department of Corrections,

Калифорнийн Засан хамгаалах хэлтсийн тоогоор

over 70 percent of those incarcerated

хоригдлуудын 70-аас дээш хувь нь

have committed or have been charged with money-related crimes:

бүгд мөнгөтэй холбоотой хэргээс болж яллагдсан байдаг.

robberies, burglaries, fraud, larceny, extortion --

Хулгай, дээрэм, залилан, сүрдүүлэг үзүүлсэн дээрэм гээд

and the list goes on.

жагсаалт үргэлжилнэ.

Check this out:

Энийг сонсдоо.

a typical incarcerated person

Энгийн хоригдол

would enter the California prison system

Калифорнийн шоронгийн системд орохдоо

with no financial education,

ямар ч санхүүгийн боловсролгүй,

earn 30 cents an hour,

цагт 30 цент олж,

over 800 dollars a year,

энэ нь жилд 800 гаруй доллар,

with no real expenses and save no money.

зардалгүй бас хадгаламжгүй байдаг.

Upon his parole, he will be given 200 dollars gate money and told,

Суллагдахдаа тэр 200 доллар аваад

"Hey, good luck, stay out of trouble. Don't come back to prison."

"За амжилт, асуудлаас холхон л байгаарай. Битгий эргэж ирээрэй" гэж хэлүүлнэ.

With no meaningful preparation or long-term financial plan,

Утга учир бүхий урт хугацааны санхүүгийн төлөвлөгөөгүй

what does he do ... ?

тэр юу хийх вэ?

At 60?

60 насандаа?

Get a good job,

Сайн ажил олох уу,

or go back to the very criminal behavior that led him to prison in the first place?

эсвэл анх шорон руу чиглүүлсэн гэмт хэргээ ахин үйлдэх үү?

You taxpayers, you choose.

Татвар төлдөг та нар сонго.

Well, his education already chose for him, probably.

Үнэндээ, бараг боловсрол нь түүний өмнөөс сонгочихсон байх.

So how do we cure this disease?

Тэгэхээр бид хэрхэн энэ өвчнийг анагаах вэ?

I cofounded a program

Би нэг хөтөлбөр үүсгэсэн.

that we call Financial Empowerment Emotional Literacy.

Санхүүгийн болон сэтгэл зүйн чадавхижуулах хөтөлбөр.

We call it FEEL,

Бид үүнийгээ FEEL гэж нэрлэдэг.

and it teaches how do you separate your emotional decisions

Энэ нь хүмүүст хэрхэн сэтгэл хөдлөлийн шийдвэрээ

from your financial decisions,

санхүүгийн шийдвэрээс ялгахыг болоод

and the four timeless rules to personal finance:

хувийн санхүүд мөрдөх дөрвөн дүрмийг заадаг:

the proper way to save,

хадгаламж үүсгэх зөв арга,

control your cost of living,

зардалаа хянах,

borrow money effectively

үр дүнтэй мөнгө зээлэх,

and diversify your finances by allowing your money to work for you

эцэст нь санхүүгээ төрөлжүүлж, мөнгийг өөрт тань ажиллахыг зөвшөөрөх.

instead of you working for it.

Та өөрөө мөнгөнд ажиллаж байхан оронд.

Incarcerated people need these life skills before we reenter society.

Хоригдсон хүмүүст эргэж нийгэмд орохын өмнө эдгээр амьдралын чадварууд хэрэгтэй.

You can't have full rehabilitation without these life skills.

Хүн эдгээр чадваргүйгээр бүрэн хүмүүжих боломжгүй.

This idea that only professionals can invest and manage money

Зөвхөн мэргэжилтнүүд хөрөнгө оруулж, мөнгө зохицуулж чаддаг гэх бодол

is absolutely ridiculous,

үнэхээр инээдтэй, утгагүй.

and whoever told you that is lying.

Мөн чамд ингэж хэлсэн хүн байвал тэр худлаа ярьж байна.

(Applause)

(Алга ташилт)

A professional is a person

Мэргэжилтэн гэдэг нь

who knows his craft better than most,

ажлаа бусдаас илүү мэддэг хүн байдаг.

and nobody knows how much money you need, have or want better than you,

Чамд хэр их мөнгө хэрэгтэйг чамаас өөр хэн ч мэдэхгүй.

which means you are the professional.

Тэгэхээр чи л мэргэжилтэн гэсэн үг.

Financial literacy is not a skill, ladies and gentlemen.

Санхүүгийн мэдлэг бол чадвар биш, ноёд хатагтай нараа.

It's a lifestyle.

Энэ бол амьдралын хэв маяг.

Financial stability is a byproduct of a proper lifestyle.

Санхүүгийн тогтвортой байдал нь зөв амьдралын үр дүн.

A financially sound incarcerated person can become a taxpaying citizen,

Санхүүгийн мэдээлэлтэй хоригдол хүн татвар төлдөг иргэн болж болно.

and a financially sound taxpaying citizen can remain one.

Мөн санхүүгийн мэдээлэлтэй татвар төлдөг иргэн тэр хэвээрээ үлдэж болно.

This allows us to create a bridge between those people who we influence:

Энэ нь бидэнд хүмүүсийн хооронд гүүр барих боломжийг олгож байна.

family, friends and those young people

Гэр бүл, найз нөхөд болон залуу хүмүүс,

who still believe that crime and money are related.

мөнгө болон гэмт хэрэг холбоотой гэдэгт итгэдэг хүн болгонд.

So let's lose the fear and anxiety

Тэгэхээр айдас болон зовнилоо,

of all the big financial words

тэр сүртэй санхүүгийн үгнүүд,

and all that other nonsense that you've been out there hearing.

бусад сонссон утгагүй зүйлсийг орхиё.

And let's get to the heart of what's been crippling our society

Мөн нийгмийг зэрэмдэглүүлж байгаа зүйлийн зүрхийг онилж,

from taking care of your responsibility to be better life managers.

амьдралаа өөрөө илүү сайн зохицуулах хариуцлагаа үүрье.

And let's provide a simple and easy to use curriculum

Бас энгийн бөгөөд амархан мөртлөө, санхүүгийн эрх болон

that gets to the heart, the heart

сэтгэлийн мэдлэгийн гол зүрхэнд, тиймээ зүрхэнд очдог

of what financial empowerment and emotional literacy really is.

хөтөлбөр бий болгоцгоё.

Now, if you're sitting out here in the audience and you said,

Одоо та энд үзэгчдийн дунд сууж байгаад

"Oh yeah, well, that ain't me and I don't buy it,"

"Өө, би ийм хүн биш ээ. Итгэхгүй байна" гэсэн бол

then come take my class --

ирээд миний хичээлд суу...

(Laughter)

(Инээд)

so I can show you how much money it costs you every time you get emotional.

Би танд сэтгэл тань хөдлөх бүрт тань хэр их мөнгө зарцуулдагийг үзүүлье.

(Applause)

(Алга ташилт)

Thank you very much. Thank you.

Баярлалаа. Маш их баярлалаа.

(Applause)

(Алга ташилт)