How to buy happiness | Michael Norton

Translator: Jenny Zurawell

Translator: Hiwa Foundation Reviewer: Hanasa-hiwa foundation

ئەمەوێ ئەمڕۆ باسی پارە و دڵخۆشی بکەم

So I want to talk today about money and happiness,

کە دو شتن

which are two things a lot of us spend a lot of our time thinking about,

کە زۆربەمان کاتێکی زۆر بیر لەوە دەکەینەوە

کە هەوڵ بدەین بەدەستیان بهێنین یان زیادیان بکەین

either trying to earn them or trying to increase them.

And a lot of us resonate with this phrase,

و زۆرێک لە ئێمە بەم شێوەیە پاساوی بۆ دەهێنینەوە

ئەمە لە کتێبە ئایینی و خۆفێرکەرییەکاندا دەبینین

we see it in religions and self-help books:

کە پارە ناتوانێ دڵخۆشی بکڕێت.

money can't buy happiness.

ئەمەوێ ئەمڕۆ ئەوە بڵێم کە لە راستیدا ئەمە هەڵەیە.

And I want to suggest today that, in fact, that's wrong.

-پێکەنین

(Laughter)

من لە بەشی بازرگانیم، ئیشمان ئەمەیە.

I'm at a business school, so that's what we do.

ئەوە هەڵەیە، لە راستیدا ئەگەر وا دەزانیت

So that's wrong,

and in fact, if you think that, you're just not spending it right.

هی ئەوەیە کە بە هەڵە خەرجی دەکەیت.

So instead of spending it the way you usually spend it,

کەواتە ئەگەر لە بری ئەوەی بەو شێوازەی ئێستات پارەکە خەرج بکەیت

رەنگە ئەگەر بە شێوەیەکی تر خەرجی بکەیت

maybe if you spent it differently, that might work a little bit better.

رەنگە تۆزێک باشتر بێت.

پێش ئەوەی چەند رێگەیەکتان پێ بڵێم کە بەهۆیەوە پارە خەرج کردن دڵخۆشترتان دەکات

Before I tell you the ways you can spend it that will make you happier,

با باسی ئەو رێگە باوانە بکەین کە پارەی پێ خەرج دەکەین

let's think about the ways we usually spend it

کە لە راستیدا دڵخۆشترمان ناکەن.

that don't, in fact, make us happier.

ئێمە تاقیکردنەوەیەکی سروشتیی بچوکمان ئەنجام دا

We had a little natural experiment.

سی ئێن ئێن ماوەی پێشو ئەم وتارە سەرنجڕاکێشەی بڵاو کردەوە

So CNN, a little while ago, wrote this interesting article

سەبارەت بەوەی کاتێ خەڵک یانسیبی بۆ دەردەچێت چی لێ بەسەر دێت.

on what happens to people when they win the lottery.

It turns out people think when they win the lottery

وا دەردەکەوێ کە کاتێ خەڵک یانسیبیان بۆ دەردەچێ وا دەزانن ژیانیان زۆر خۆش دەبێت

their lives will be amazing.

ئەم وتارە باسی ئەوە دەکات کە چۆن ژیانیان وێران دەبێت.

This article's about how their lives get ruined.

کەواتە کاتێ خەڵک یانسیبیان بۆ دەردەچێت

What happens when people win the lottery

بە پلەی یەکەم هەمو پارەکە خەرج دەکەن و دەکەونە قەرزەوە

is, one, they spend all the money and go into debt;

بە پلەی دووەمیش، هەمو هاوڕێکانیان و هەمو ئەو کەسانەی کە رۆژێک لە رۆژان بینیویانە

and two, all of their friends and everyone they've ever met

دێن بۆ لایان و داوای پارەیان لێ دەکەن

find them and bug them for money.

و لە راستیدا پەیوەندییە کۆمەڵایەتییەکانیان لەناو دەبات

It ruins their social relationships, in fact.

کەواتە قەرزەکانیان زیاتر دەبێت و هاوڕێیەتییەکانیان خراپتر دەبێت

So they have more debt and worse friendships

لەچاو ئەو کاتەی پێش دەرچونی یانسیبەکە.

than they had before they won the lottery.

خاڵی سەرنجڕاکێش لەم وتارەدا

What was interesting about the article was,

ئەوەیە خوێنەرەکان لێدوانیان لەبارەی ئەم وتارەوە نوسیوە.

people started commenting on the article, readers of the thing.

لە بری ئەوەی باسی ئەوە بکەن

And instead of talking about how it made them realize

کە چۆن ئەم بەسەرهاتە وای لێ کردون بزانن پارە بەرەو دڵخۆشییمان نابات

that money doesn't lead to happiness,

هەموان دەستبەجێ وتویانە

everyone started saying, "You know what I'd do if I won the lottery ...?"

"ئەزانی ئەگەر من یانسیبم بۆ دەرچێت چی ئەکەم...؟"

و خەیاڵ پڵاوییان لەبارەوە کردووە.

and fantasizing about what they'd do.

تەنیا دو دانەیان زۆر سەرنجڕاکێشە کە بیریان لێ بکەیتەوە

Here's just two of the ones we saw that are interesting to think about.

کەسێک نوسیوێتی: "ئەگەر من یانسیب ببەمەوە، چیایەکی بچوک بۆ خۆم دەکڕم

One person wrote, "When I win, I'm going to buy my own little mountain

و خانویەکی بچوک لەسەر لوتکەکەی دروست دەکەم."

and have a little house on top."

-پێکەنین

(Laughter)

And another person wrote, "I would fill a big bathtub with money

کەسێکی تریش نوسیوێتی "بانیۆیەکی حەمام پڕ دەکەم لە پارە

and get in the tub while smoking a big fat cigar

و سیگارێکی گەورەی ئەستور دەکێشم و دەچمە ناو بانیۆکەوە

و پەرداخێک شەمپانیاش دەگرم بە دەستەوە."

and sipping a glass of champagne."

This is even worse: "... then I'd have a picture taken

لەوەش خراپتر: "ئینجا وێنەیەکی خۆم دەگرم

و ژمارەیەکی زۆری لەبەر دەگرمەوە

and dozens of glossies made.

Anyone begging for money or trying to extort from me

هەر کەسێک داوای پارەم لێ بکات یان بیەوێت سەرانەم لێ بسەنێت

تەنیا کۆپییەکی وێنەکەی دەدەمێ و هیچی تر."

would receive a copy of the picture and nothing else."

-پێکەنین

(Laughter)

And so many of the comments were exactly of this type,

زۆربەی لێدوانەکان رێک لەم جۆرە بون

کاتێ خەڵک پارەی دەست دەکەوێت

where people got money and, in fact, it made them antisocial.

لە راستیدا دەیانکات بە مرۆڤی دژ بە کۆمەڵ

So I told you it ruins people's lives and their friends bug them.

پێم وتن ئەمە ژیانی خەڵک وێران دەکات و هاوڕێکانیان بێزاریان دەکەن

Also, money often makes us feel very selfish

هەروەها پارە زۆر جار دەمانکاتە مرۆڤی زۆر خۆپەرست

و شت تەنیا بۆ خۆمان دەکەین

and we do things only for ourselves.

We thought maybe the reason money doesn't make us happy

رەنگە هۆکاری ئەوەی کە پارە دڵخۆشمان ناکات

ئەوە بێت کە هەمیشە پارەکە لە شتی هەڵەدا خەرج دەکەین

is that we're spending it on the wrong things;

بەتایبەتی، پارەکە لە خۆماندا خەرج دەکەین.

in particular, we're always spending it on ourselves.

ئێمە بیرمان کردۆتەوە، کە چی رو دەدات

And we wondered what would happen

if we made people spend more of their money on others.

ئەگەر وا بکەین خەڵک بڕێکی زۆری پارەکەیان لە خەڵکی تردا خەرج بکەن.

کەواتە لە بری ئەوەی بە پارەکەمان دژە کۆمەڵایەتی بین

So instead of being antisocial with your money,

what if you were more pro-social with it?

چی دەبێت ئەگەر بە پارەکەت زیاتر لایەنگری کۆمەڵایەتی بیت

We thought, let's make people do it and see what happens.

بیرمان کردەوە وتمان با وا بکەین خەڵک ئەم کارە بکات بزانین چی رو دەدات

کەواتە با هەندێ خەڵک ئەو شتە بکەن کە هەمیشە دەیکەن

Let's have some people do what they usually do,

و پارە لە خۆیاندا خەرج بکەن

spend money on themselves,

و با وا بکەین خەڵک پارەکە خەرج کەن

and let's make some people give money away,

و دڵخۆشییەکەیان بپێوین بزانن ئایا بە راستی دڵخۆشتر بون

and measure their happiness and see if, in fact, they get happier.

یەکەم رێگە کە ئەمەمان ئەنجام دا

The first way we did this was, one Vancouver morning,

لە بەیانییەکی ڤانکوڤەردا، چوین بۆ کەمپەکەی

we went out on the campus at University of British Columbia,

زانکۆی بریتیش کۆڵۆمبیا

approached people and said, "Do you want to be in an experiment?"

و لە خەڵک نزیک بوینەوە و وتمان "دەتەوێت بەشداری لە تاقیکردنەوەیەکدا بکەیت؟"

وتیان "بەڵێ."

They said, "Yes."

لێمان پرسین چەند دڵخۆشن، ئینجا زەرفێکی نامەمان دانێ

We asked them how happy they were, and then gave them an envelope.

یەکێک لە زەرفەکان نامەیەکی تیابو دەیوت

One of the envelopes had things in it that said,

"تا ٥ی ئێوارە ئەم پارەیە لە خۆتدا خەرج بکە."

"By 5pm today, spend this money on yourself."

چەند نمونەیەکیشمان دانێ کە دەتوانن لە چیدا خەرجی بکەن.

We gave some examples of what you could spend it on.

ئەو بەیانییە خەڵکت تریش کاغەزێکیان درایە

Other people got a slip of paper that said,

"تا ٥ی ئێوارە ئەم پارەیە لە کەسێکی تردا خەرج بکە."

"By 5pm today, spend this money on somebody else."

هەروەها لە زەرفی نامەکەدا پارەشی تێدا بو

Also inside the envelope was money.

بڕی جیاوازی پارەشمان تیا دانا

And we manipulated how much money we gave them;

هەندێ کەس ٥ دۆلارمان دانێ

some people got this slip of paper and five dollars,

هەندێکی تریش ٢٠ دۆلار

some got this slip of paper and 20 dollars.

ئینجا رێگەمان پێ دان بچن بەلای کارەکانیانەوە و چییان دەوێ ئەنجامی بدەن

We let them go about their day and do whatever they wanted.

بۆمان دەرکەوت بە هەمان ئەو شێوەیە پارەکەیان خەرج کردبو کە داوامان لێ کردبون

We found out they did spend it in the way we asked them to.

ئینجا شەو بانگمان کردنەوە و لێمان پرسین

We called them up and asked them, "What did you spend it on?

"لە چیدا پارەکەت خەرج کرد و ئێستا چەند دڵخۆشیت؟"

How happy do you feel now?"

لە چیدا خەرجیان کردبو؟

What did they spend it on?

These are college undergrads;

ئەمانە خوێندکاری زانکۆ بون، بۆیە زوربەی ئەو کەسانەی پارەکەیان لە خۆیاندا خەرج کردبو

a lot of what they spent it on for themselves

شتی وەک گوارە و مکیاجیان پێ کڕیبو.

were things like earrings and makeup.

ژنێک وتی ئاژەڵیکی پڕی بۆ خوشکەزاکەی کڕێوە.

One woman said she bought a stuffed animal for her niece.

خەڵک پارەیان دابو بە کەسانی بێ جێگە

People gave money to homeless people.

ستاربەکس کاریگەرییەکی زۆری هەیە.

Huge effect here of Starbucks.

(Laughter)

-پێکەنین

So if you give undergraduates five dollars,

ئەگەر پێنج دۆلارییەک بدەیت بە خوێندکارێکی زانکۆ، وەکو قاوە دیتە بەر چاوی

it looks like coffee to them,

and they run over to Starbucks and spend it as fast as they can.

بۆیە بەوپەڕی خێرایی دەچن لە ستاربەکس خەرجی بکەن

بەڵام هەندێ کەس قاوەیەکیان بۆ خۆیان کڕیبو، وەکو جاران دەیانکرد

Some people bought coffee for themselves, the way they usually would,

بەڵام خەڵکی تر هەبو وتیان قاوەیان بۆ کەسێکی تر کڕیوە

but others bought coffee for somebody else.

کەواتە هەمان كڕین

So the very same purchase,

بەڵام یان بۆ خۆت

just targeted toward yourself or targeted toward somebody else.

یان بۆ کەسێکی تر.

What did we find when we called at the end of the day?

ئێمە کە ئەو رۆژە بانگمان کردنەوە چیمان بۆ دەرکەوت؟

ئەو کەسانەی پارەکەیان لە خەڵکی تردا خەرج کردبو دڵخۆشتر بون.

People who spent money on others got happier;

ئەو کەسانەی کە پارەکەیان لە خۆیاندا خەرج کردبو هیچ نەگۆڕابون.

people who spent it on themselves, nothing happened.

دڵخۆشییەکەی کەمتر نەکردبونەوە، بەڵام سودی زۆری پێ نەگەیاندبون.

It didn't make them less happy, it just didn't do much for them.

ئەو شتەی تر کە بۆمان دەرکەوت ئەوەیە کە بڕی پارەکە زۆر گرنگ نیە

The other thing we saw is the amount of money doesn't matter much.

خەڵک وا بیریان دەکردەوە کە ٢٠ دۆلار زۆر لە ٥ دۆلار باشترە

People thought 20 dollars would be way better than five.

لە راستیدا گرنگ نیە چەند پارە خەرج دەکەیت

In fact, it doesn't matter how much money you spent.

ئەوەی گرنگە ئەوەیە لە خەڵکی تردا خەرجی بکەیت

What really matters is that you spent it on somebody else

نەک لە خۆتدا.

rather than on yourself.

ئێمە چەندین جار ئەم ئەنجامەمان بەدەست هێناوە

We see this again and again

when we give people money to spend on others instead of on themselves.

ئەو کاتەی پارە بە خەڵک دەدەین لە کەسانی تردا خەرجی بکەن

Of course, these are undergraduates in Canada --

بە دڵنیاییەوە، ئەمانە خوێندکارانی زانکۆن لە کەنەدا

ئەمانە نوێنەری زۆربەی جیهان نین.

not the world's most representative population.

ئەمانە تا رادەیەک دەوڵەمەندن و پارەدارن و شتی لەم جۆرە.

They're also fairly wealthy and affluent and other sorts of things.

ئێمە ویستمان بزانین ئایا ئەمە لە هەمو جیهاندا راستە

We wanted to see if this holds true everywhere in the world

یان تەنیا لە وڵاتە دەوڵەمەندەکاندا وایە.

or just among wealthy countries.

So we went to Uganda and ran a very similar experiment.

بۆیە چوین بۆ ئۆگەندا و تاقیکردنەوەیەکی هاوچەشنمان ئەنجامدا

بیهێنە بەر چاوی خۆت، لە بری ئەوەی تەنیا لەسەر خەڵکی کەنەدا ئەنجامی بدەین

Imagine, instead of just people in Canada, we say,

وتمان "باسی دواهەمین جار بکە کە پارەت لە خۆتدا یان لە کەسێکی تردا خەرج کردبێت

"Name the last time you spent money on yourself or others.

باسی بکە. چەند دڵخۆشی کردیت؟"

Describe it. How happy did it make you?"

یان لە ئۆگەندا "باسی دواهەمین جار بکە کە پارەت

Or in Uganda, "Name the last time you spent money on yourself or others

لە خۆتدا یان لە کەسێکی تردا خەرج کردبێت و باسی بکە."

and describe that."

دیسانەوە پرسیارمان لێ کردن تا چەند دڵخۆشن

Then we asked them how happy they are, again.

ئەوەی بۆمان دەرکەوت سەرنجڕاکێش بو

And what we see is sort of amazing,

چونکە پارە خەرج کردن لایەنی گەردونیی هەیە

because there's human universals on what you do with your money,

و هەندێ جیاوازیی کلتورییش هەیە لەسەر ئەو شتەی ئەنجامی دەدەیت.

and real cultural differences on what you do as well.

بۆ نمونو

So for example, one guy from Uganda says this:

کەسێک لە ئۆگەندا دەڵێت

"تەلەفونم بۆ کچێک کرد کە خۆزگەم دەخواست خۆشم بوێت."

"I called a girl I wished to love."

بە راستییەکەی چون بۆ ژوان.

They basically went out on a date,

and he says at the end that he didn't "achieve" her up till now.

و دەڵێت تا ئێستاش ئەو کچەی بەدەست نەهێناوە.

ئەمەش کەسێکە لە کەنەدا

(Laughter)

Here's a guy from Canada.

زۆر لەیەک دەچن.

Very similar thing.

"هاوڕێ کچەکەمم برد بۆ نانخواردنی دەرەوە

"I took my girlfriend out for dinner.

چوین بۆ سینەما، زو گەڕاینەوە

We went to a movie, we left early,

and then went back to her room for ... cake," just cake.

ئینجا چیون بۆ ژوورەکەی بۆ ..." تەنیا کێک، تەنیا قاشێک کێک.

(Laughter)

ئەمە شتێکی گەردونیی مرۆڤە، تۆ پارە لە خەڵکی تردا خەرج دەکەیت

Human universal:

تۆ بە جوانی رەفتاریان لەگەڵ دەکەیت

you spend money on others, you're being nice.

رەنگە شتێکت لە مێشکدا بێت، رەنگە نەبێت.

Maybe you have something in mind, maybe not.

بەڵام دواتر جیاوازی نائاسایی بەدی دەکەین

But then we see extraordinary differences.

تەماشای ئەم دوانە بکە.

So look at these two.

This is a woman from Canada.

ئەمە ژنێکە لە کەنەداوە.

We say, "Name a time you spent money on somebody else."

ئێمە دەڵێین "باسی جارێک بکە کە پارەت لە کەسێکی تردا خەرج کردبێت."

She says, "I bought a present for my mom.

دەڵێت "دیارییەکم بۆ دایکم کڕی.

I drove to the mall, bought a present, gave it to my mom."

بە ئوتومبیلەکەم چوم بۆ مۆڵەکە، دیارییەکەم کڕ و دام بە دایکم."

ئەمە بە تەواوی کارێکی جوانە.

Perfectly nice thing to do.

It's good to get gifts for people you know.

شتێکی باشە دیاری بدەی بەو کەسانەی دەیانناسیت.

ئەمە بەراورد بکە بەم ژنە لە ئۆگەندا.

Compare that to this woman from Uganda:

"پیاسەم دەکرد و هاوڕێیەکی کۆنم بینی

"I was walking and met a longtime friend whose son was sick with malaria.

کە کوڕەکەی توشی نەخۆشی مەلاریا بوبو

پارەیان نەبو، دەچون بۆ نەخۆشخانە و من پارەکەم دانێ."

They had no money, they went to a clinic and I gave her this money."

ئەمە ١٠٠٠٠ دۆلاری ئەمریکی نیە، ئەمە پارەی وڵاتی ئەوانە.

This isn't $10,000, it's the local currency.

So it's a very small amount of money, in fact.

ئەمە لە راستیدا پارەیەکی زۆر کەمە.

But enormously different motivations here.

بەڵام هاندەرەکان زۆر زۆر جیاوازن.

ئەمە پێداویستییەکی تەندروستییە.

This is a real medical need, literally a lifesaving donation.

بەڕاستی بەخشینێکە کە ژیان رزگار دەکات.

Above, it's just kind of, I bought a gift for my mother.

لە سەرو ئەوەشەوە، ئەمە جۆرێکە لەوە، دیارییەکم بۆ دایکم کڕی.

بەڵام ئەوەی دەیبینیت

What we see again, though,

ئەوەیە کە رێگەیەکی تایبەتە کە پارە لە خەڵکدا خەرج بکەیت.

is that the specific way you spend on other people isn't nearly as important

ئەوەندە گرنگ نیە

as the fact that you spend on other people in order to make yourself happy,

بەقەد ئەوەی کە لە کەسی تردا خەرجە بکەیت

بۆ ئەوەی خۆت دڵخۆش بکەیت

which is really quite important.

کە ئەوە بەڕاستی زۆر گرنگ

So you don't have to do amazing things with your money

بۆیە پێویست ناکات بە پارەکەت شتی زۆر سەرنجڕاکێش ئەنجام بدەیت بۆ ئەوەی دڵخۆش بیت.

to make yourself happy.

دەتوانیت شتی بچوکیی لاوەکی ئەنجام بدەیت بەڵام سودیشی لێ ببینیت

You can do small, trivial things and still get the benefits from doing this.

ئەمە تەنیا دو وڵاتە

These are only two countries.

ئێمە ویستمان کە تاقیکردنەوەکە فراوانتر بکەین و لە هەر وڵاتێک توانیمان تاقیکردنەوەکەمان ئەنجام دا

We wanted to look at every country in the world if we could,

بۆ ئەوەی بزانین پەیوەندی نێوان پارە و دڵخۆشی چییە

to see what the relationship is between money and happiness.

We got data from the Gallup Organization,

زانیارییەکەمان لە دەزگای گالەپەوە بەدەست هێنا

which you know from all the political polls happening lately.

کە ئێوە بەهۆی هەمو هەڵبژاردنە سیاسییەکانی ئەم دواییەوە دەیناسن

They asked people, "Did you donate money to charity recently?"

ئەوان لە خەڵک دەپرسن "ئایا تۆ بەم دواییە پارەت لە کاری خێرخوازییدا خەرج کردووە؟"

و لێیان دەپرسن "بە گشتی چەند لە ژیانتدا دڵخۆشیت؟"

and, "How happy are you with life in general?"

دەتوانین پەیوەندی نێوان ئەو دو شتە ببینین

We can see what the relationship is between those two things.

ئایا پەیوەندییەکەیان راستەوانەیە؟ پارە بەخشین دڵخۆشت دەکات.

Are they positively correlated, giving money makes you happy?

یان پەیوەندییەکە پێچەوانەیە؟

Or are they negatively correlated?

لەسەر ئەم نەخشەیە سەوز مانای ئەوەیە کە پەیوەندییەکە راستەوانەیە

On this map, green will mean they're positively correlated,

و سور مانای وایە پەیوەندییەکە پێچەوانەیە

red means they're negatively correlated.

و دەبینیت کە جیهان بە شێوەیەکی شێتانە سەوز دەچێتەوە

And you can see, the world is crazily green.

کەواتە بە نزیکەیی لە هەمو وڵاتێکی جیهاندا

So in almost every country in the world where we have this data,

کە ئێمە ئەم زانیارییەمان هەیە

people who give money to charity are happier people

ئەو کەسانەی کە پارە دەبەخشن بە کاری خێرخوازی دڵخۆشترن

لەو کەسانەی پارە نابەخشن بە کاری خێرخوازی

than people who don't give money to charity.

ئەزانم هەموتان تەماشای ئەو وڵاتە سورەی ناوەڕاست دەکەن

I know you're looking at the red country in the middle.

I would be a jerk and not tell you what it is,

کارێکی ناشرینە پێتان نەڵێم ئەمە چیە

بەڵام لە راستیدا ئەوە کۆماری ناوەندی ئەفریقایە

but it's Central African Republic.

You can make up stories.

دەتوانیت چیرۆکی بۆ دروست بکەیت. رەنگە لەبەر هۆکاری جیاجیا ئەم شوێنە جیاواز بێت.

Maybe it's different there for some reason.

هەر لە خوار ئەوەوە رواندای لێیە

Just below that to the right is Rwanda, though,

کە بە شێوەیەکی سەرنجڕاکێش سەوزە.

which is amazingly green.

کەواتە تەماشای هەر شوێنێک بکەین

So almost everywhere we look,

we see that giving money away makes you happier

دەبینین پارە خەرج کردن دڵخۆشترمان دەکات

لەوەی تەنیا بۆ خۆمانی هەڵگرین

than keeping it for yourself.

What about work, which is where we spend the rest of our time,

ئەی سەبارەت بە ژیانی کارەکەت، کە زوربەی کاتەکانمانی تیا بەسەر دەبەین

when we're not with the people we know.

کە لەگەڵ ئەو کەسانەدا نین کە دەیانناسین

We decided to infiltrate some companies and do a very similar thing.

بڕیارمان دا بچینە ناو چەند کۆمپانیایەکەوە و هەمان شت تاقی بکەینەوە

ئەمە چەند تیمێکی فرۆشتنە لە بولگاریا

These are sales teams in Belgium.

They work in teams, go out and sell to doctors

ئەمانە بە تیم کار دەکەن، ئەمانە دەچنە دەرەوە و شت بە دکتۆرەکان دەفرۆشن

و هەوڵ دەدەن دکتۆرەکان دەرمانیان لێ بکڕن

and try to get them to buy drugs.

دەتوانین بزانین چەند بە باشی شتەکان دەفرۆشن

We can look and see how well they sell things

as a function of being a member of a team.

کە کاری ئەندامانی تیمەکەیە.

هەندێ لە تیمەکان، پارەمان بە هەندێ لە ئەندامانی دا کە بۆ خۆیانی خەرج بکەن

We give people on some teams some money

وتمان "لەو شتەدا خەرجی بکە کە دەتەوێ"

"Spend it however you want on yourself,"

رێک وەک چۆن بە خوێندکارەکانی زانکۆمان وت لە کەنەدا.

just like we did with the undergrads in Canada.

بەڵام بۆ تیمەکانی تر وتمان "ئەمە ١٥ یۆرۆیە

To other teams we say, "Here's 15 euro. Spend it on one of your teammates.

ئەم هەفتەیە بۆ هاوکارێکی تیمەکەتی خەرج بکە

دیارییەکیان بۆ بکڕە و بیاندەرێ

Buy them something as a gift and give it to them.

ئێستا ئەو تیمانەمان هەیە کە پارەکەیان لە خۆیاندا خەرج کردبو

Then we can see, we've got teams that spend on themselves

و ئەو تیمانەمان هەیە کە لایەنگری کۆمەڵایەتیین هەیە

and these pro-social teams who we give money to make the team better.

کە ئێمە پارەمان دانێ بۆ ئەوەی تیمەکە کەمێک باشتر بکەن

The reason I have a ridiculous pinata there

هۆکاری ئەوەی کە (پیناتا)یەکی بێمانام لەوێ داناوە

is one team pooled their money and bought a pinata,

ئەوەیە کە یەکێک لە تیمەکان پارەکەیان کۆکۆدەوە و پیناتایەکیان پێ کڕی

هەمویان لە دەوری کۆبونەوە و پیناتاکەیان شکاند و نوقوڵەکان رژانە دەرێ و شتی لەو جۆرە.

they smashed the pinata, the candy fell out and things like that.

ئەمە کارێکی زۆر بێمانا و لاوەکییە

A silly, trivial thing to do,

but think of the difference on a team that didn't do that at all,

بەڵام بیر لە جیاوازییەکە بکە لەگەڵ ئەو تیمەدا کە ئەم کارەی نەکردووە

کە ١٥ یۆرۆی وەرگرت و خستیە گیرفانییەوە

that got 15 euro, put it in their pocket, maybe bought themselves a coffee,

رەنگە قاوەیان بۆ خۆیان پێ کڕیبێت

or teams that had this pro-social experience

یان ئەو تیمانەی کە ئەم ئەزمونە لایەنگری کۆمەڵایەتتەیان ئەنجام دا

where they bonded together to buy something and do a group activity.

کە هەمویان کۆبونەوە بۆ ئەوەی شتێک بکڕن و چالاکییەکی بە کۆمەڵ ئەنجام بدەن

ئەوەی دەیبینین ئەوەیە کە ئەو گروپانەی کە لایەنگری کۆمەڵایەتیین شتی زیاتر دەفرۆشن

What we see is that the teams that are pro-social sell more stuff

لە چاو ئەو تیمانەدا کە پارەکە بۆ خۆیان هەڵدەگرن

than the teams that only got money for themselves.

و رێگەیەک بۆ بیرکردنەوە لەم بابەتە ئەوەیە

One way to think of it is: for every 15 euro you give people for themselves,

کە بەرامبەر هەر ١٥ یۆرۆیەک کە دەیدەیت بە کەسێک بۆ خۆی

و دەیخەنە گیرفانیان، هیچ شتێکی جیاوازی پێ ناکەن لەوەی پێشتر کردویانە

they put it in their pocket and don't do anything different than before.

بۆیە هیچ سودێکی لێ نابینیت

You don't get money from that;

لە راستیدا زیان دەکەیت چونکە ئەو پارەیە هانی نەداون باشتر کار بکەن

you lose money, since it doesn't motivate them to perform better.

بەڵام کاتێ ١٥ یۆرۆیان دەدەیتێ لە ئەندامەکانی تری تیمەکەیاندا خەرجی بکەن

But when you give them 15 euro to spend on their teammates,

لە تیمەکەیاندا کاری باشتر دەکەن

they do so much better on their teams

بە راستیش سودێکی زۆر لە وەبەرهێنانی ئەم پارەیەدا بەدەست دەهێنیت

that you actually get a huge win on investing this kind of money.

بۆت دەردەکەوێت کە رەنگە لە لای خۆت بڵێیت

You're probably thinking to yourselves, this is all fine,

ئەمە هەموی باشە

but there's a context that's incredibly important for public policy,

بەڵام بارودۆخێک هەیە کە زۆر گرنگە بۆ سیاسەتی گشتی

و بڕوا ناکەم لەوەدا سەرکەوتو بێت.

and I can't imagine it would work there.

و ئەگەر ئەم کەسە نیشانم نەدات کە لەم بوارەدا سەرکەوتووە

And if he doesn't show me that it works here,

ئەوە بڕوا بە هیچ قسەیەکی ناکەم.

I don't believe anything he said.

و دەزانم هەموتان بیر لە تیپی خۆ لە تۆپ لادان دەکەنەوە

I know what you're all thinking about are dodgeball teams.

-پێکەنین

(Laughter)

This was a huge criticism that we got,

ئەمە رەخنەیەکی گەورە بو کە لێمان گیرا

that if you can't show it with dodgeball teams, this is all stupid.

کە وترا ئەگەر نەتوانن ئەمە لەسەر تیپی خۆ لە تۆپ لادان بسەلمێنن، هەمو شتەکەتان بێمانایە.

بۆیە چوین و ئەم تیپی خۆ لە تۆپ دزینەوانەمان دۆزییەوە

So we went and found these dodgeball teams and infiltrated them,

و چوینە ناویانەوە

و هەمان شتی پێشومان دوبارە کردەوە

and did the exact same thing as before.

لە هەندێ لە تیپەکاندا پارەمان دا بە کەسەکانی کە لە خۆیاندا خەرجی بکەن

So we give people on some teams money to spend on themselves.

لە تیپەکانی تردا پارەمان دانێ

Other teams, we give them money to spend on their dodgeball teammates.

کە لە ئەندامانی تری تیپەکەیاندا خەرجی بکەن.

The teams that spend money on themselves

ئەو تیپانەی کە پارەکەیان لە خۆیاندا خەرج کردبو

have the same winning percentages as before.

هەمان ئەو رێژەی بردنەوەیەیان بەدەست هێنا کە پێشتر هەیانبو

ئەو تیپانەش کە پارەمان دانێ بۆ ئەندامەکانی تری خەرج بکەن

The teams we give the money to spend on each other

بون بە تیپێکی جیاواز

become different teams;

they dominate the league by the time they're done.

لە راستیدا لە کۆتاییدا خۆلەکەیان بردەوە

لە هەمو ئەم بارودۆخە جیاوازانەوە

Across all of these different contexts --

لە ژیانی تاکەکەسیتدا، لە ژیانی کارەکەتدا

your personal life, you work life, even things like intramural sports --

تەنانەت شتە بێماناکانی وەک وەرزشە بەکۆمەڵەکان

we see spending on other people has a bigger return for you

دەبینین کە پارە خەرج کردن لە کەسانی تردا ئەنجامی گەورەتری دەبێت بۆت

وەک لەوەی لە خۆتدا پارەکە خەرج بکەیت

than spending on yourself.

So if you think money can't buy happiness, you're not spending it right.

بۆیە تەنیا دەڵێم ئەگەر ئێوە وا دەزانن لە پارە ناتوانێت دڵخۆشی بکڕێت

ئەوا تۆ بە دروستی خەرجی ناکەیت

The implication isn't you should buy this product instead of that product,

گرنگ نیە تۆ ئەم بەرهەمە بکڕیت یان ئەو بەرهەمە

ئەوە دڵخۆشترت ناکات

and that's the way to make yourself happier.

لە راستیدا ئەوەیە کە دەبێت واز لە بیرکردنەوە بهێنیت

It's that you should stop thinking about which product to buy for yourself,

سەبارەت بەوەی کە چ بەرهەمێک بۆ خۆت بکڕیت

و هەوڵ بدەیت هەندێ لەو پارەیە بە خەڵکی تر ببەخشیت.

and try giving some of it to other people instead.

And we luckily have an opportunity for you.

ئێمەش خۆشبەختانە هەلێکمان هەیە بۆتان.

DonorsChoose.org is a nonprofit for mainly public school teachers

donorschoose.org رێکخراوێکی قازانجنەویستە

کە بەشێوەیەکی سەرەکی بایەخ بە قوتابخانە گشتییە کەمدەرامەتەکان دەدات

in low-income schools.

They post projects like,

پرۆژەکانیان بڵاو دەکەنەوە

"I want to teach Huckleberry Finn and we don't have the books,"

دەڵێن "دەمەوێت هەکلبێری فین بە خوێندکارەکانم بڵێمەوە بەڵام کتێبمان نیە"

یان "پێویستم بە وردبینێکە بۆ ئەوەی خوێندکارەکانم فێری زانست بکەم

or, "I want a microscope to teach my students science

بەڵام وردبینمان نیە."

and we don't have a microscope."

ئێوە و من دەتوانین بچین ئەو شتەیان بۆ بکڕین

You and I can go on and buy it for them.

مامۆستاکە نامەیەکی سوپاست بۆ دەنوسێت. مناڵەکان نامەی سوپاست بۆ دەنوسن.

The teacher and the kids write you thank-you notes,

sometimes they send pictures of them using the microscope.

هەندێ جار وێنەی خۆیانت بۆ دەنێرن کە وردبینەکە بەکار دەهێنن.

ئەمە شتێکی زۆر نایابە.

It's an extraordinary thing.

بچۆرە سەر پێگە ئەلکترۆنییەکە و دەست بکەرەوە بە

Go to the website and start yourself on the process of thinking

فەرامۆش کردنی ئەوەی "چۆن دەتوانم پارە لە خۆمدا خەرج بکەم؟"

less about "How can I spend money on myself?"

و زیاتر بیر بکەرەوە لەوەی "ئەگەر ٥ دۆلار یان ١٥ دۆلارم هەبێت

and more about "If I've got five dollars or 15 dollars,

دەتوانم چی بکەم بۆ ئەوەی سود بە خەڵک بگەیەنم؟"

what can I do to benefit other people?"

چونکە دواجار کاتێ تۆ ئەم کارە دەکەیت، بۆت دەردەکەوێت کە سودێکی زۆر زیاتر بە خۆت دەگەیەنیت.

Ultimately, when you do that, you'll find you benefit yourself much more.

سوپاس

Thank you.

-چەپڵە

(Applause)