Why do we sleep? | Russell Foster

Translator: Hiwa Foundation II Reviewer: Hiwa Foundation

What I'd like to do today is talk about one of my favorite subjects,

ئەوەی ئەمەوێ بیکەم ئەمڕۆ قسەکردنە لەسەر یەکێک لە بابەتە گرنگەکان و

and that is the neuroscience of sleep.

ئەویش زانستی دەماری نوستنە.

Now, there is a sound --

ئێستا، دەنگێک هەیە --

(Alarm clock)

(دەنگی کاتژمێری ئاگادارکردنەوە)

Ah, it worked!

ئاه، ئیشی کرد!

A sound that is desperately familiar to most of us,

دەنگێک کە زۆربەمان ئاشناین پێی، و

and of course it's the sound of the alarm clock.

بێگومان دەنگی کاتژمێری ئاگادارکردنەوەیە.

And what that truly ghastly, awful sound does

ئەوەی ئەو دەنگە بەرز و ناخۆشە ئەیکات

is stop the single most important behavioral experience

وەستاندنی ئاماژەی دەماری گرنگترین ئەزموونی ڕەفتارییە

that we have, and that's sleep.

کە هەمانە، و ئەویش خەوە.

If you're an average sort of person,

ئەگەر کەسێکی ئاسایی بیت،

36 percent of your life will be spent asleep,

لەسەدا ٣٢ی ژیان بە نوستوویی بەسەر دەبەیت،

which means that if you live to 90,

واتە ئەگەر هەتا ٩٠ ساڵی بژیت،

then 32 years will have been spent entirely asleep.

ئەوا ٣٢ ساڵی تەمەن بە تەواوەتی بە خەوتوویی بەسەربردووە.

Now what that 32 years is telling us is that sleep at some level is important.

ئێستا ئەوەی ئەو ٣٢ ساڵە پێمان ئەڵێت ئەوەیە کە خەوتن لە ئاستێکدا گرنگە. و

And yet, for most of us, we don't give sleep a second thought.

لەگەڵ ئەوەشدا، زۆربەمان، زۆر گرنگی بە خەوتن نایەین.

We throw it away.

دەیخەینە لاوە.

We really just don't think about sleep.

بەڕاستی بیر لە خەوتن ناکەینەوە.

And so what I'd like to do today is change your views,

ئەوەشی ئەمەوێ بیکەین ئەمڕۆ گۆڕینی تێڕوانینتانە،

change your ideas and your thoughts about sleep.

گۆڕینی بیرکردنەوە و بۆچوونتانە دەربارەی خەوتن. و

And the journey that I want to take you on,

بۆ گەشتەکەش کە ئەمەوێت پێکەوە بیکەین،

we need to start by going back in time.

پێویستە کەمێک بگەڕێینەوە بۆ دواوە لە کاتدا.

"Enjoy the honey-heavy dew of slumber."

چێژ لە خەوە قوڵە قورسەکەت ببینە.

Any ideas who said that?

دەزانن کێ ئەوەی وتووە؟

Shakespeare's Julius Caesar.

یولیوس قەیسەڕی شکسپیر.

Yes, let me give you a few more quotes.

بەڵێ، با چەند وتەیەکی تریشتان لێکەم.

"O sleep, O gentle sleep, nature's soft nurse,

"ئاه خەو، خەوی قوڵ، قەرەبووکەرەوەی ماندوێتییەکانی مرۆڤ،

how have I frighted thee?"

چیم کردووە تا ئاوا ئالوودەم بکەیت؟"

Shakespeare again, from -- I won't say it --

دووبارە شەیسکپیر، لە -- خۆم نایڵێم --

the Scottish play.

شانۆگەرییە سکۆتلەندییەکە.

(Laughter)

(پێکەنین)

From the same time:

هەر هەمان سەردەم:

"Sleep is the golden chain that ties health and our bodies together."

خەو زنجیرە ئاڵتوونییەکەیە کە تەندروستی و لەشمان پێکەوە دەبەستێتەوە."

Extremely prophetic, by Thomas Dekker, another Elizabethan dramatist.

وتەیەکی بێوێنە، لەلایەن تۆماس دێکەر، هەر هی سەردەمی ئیلیزابێس.

But if we jump forward 400 years,

بەڵام ئەگەر چوارسەد ساڵ بازبەین،

the tone about sleep changes somewhat.

قسەکردن لەسەر خەوتن کەمێک دەگۆڕێت.

This is from Thomas Edison, from the beginning of the 20th century:

ئەمە هی تۆماس ئەدیسۆنە، لە سەرەتاکانی سەدەی بیستەم:

"Sleep is a criminal waste of time and a heritage from our cave days."

خەوتن تاوانبارێکی بەهەدەردانی کاتە و میراتییەکی سەردەمی ئەشکەوتەکانە.

Bang!

بووم!

(Laughter)

(پێکەنین)

And if we also jump into the 1980s, some of you may remember

ئەگەر بچینە سەر ١٩٨٠کانیش، لەوانەیە هەندێکتان بیرتان بێت

that Margaret Thatcher was reported to have said,

کە مارگارێت ساتچەر گوایە وتوێتی،

"Sleep is for wimps."

"نووستن بۆ کەسە ناکاریگەرەکانە."

And of course the infamous -- what was his name? --

هەروەها وتە بەناوبانگەکەش -- ناوی چی بوو؟ --

the infamous Gordon Gekko from "Wall Street" said,

گۆردۆن گێکۆی بەناوبانگ لە "ۆڵ ستریت" وتوێتی،

"Money never sleeps."

"پارە قەت ناخەوێت."

What do we do in the 20th century about sleep?

لە سەدەی ٢٠ەمدا چی ئەکەین بۆ خەو؟

Well, of course, we use Thomas Edison's light bulb

بێگومان، گڵۆپی تۆماس ئەدیسۆن بەکاردێنین

to invade the night, and we occupied the dark,

بۆ هێرشکردنە سەر شەو، و داگیرکردنی تاریکی، و

and in the process of this occupation,

لە پرۆسەی ئەم داگیرکردنەدا،

we've treated sleep as an illness, almost.

بەزۆری وەک نەخۆشی مامەڵەمان لەگەڵ نوستن کردووە.

We've treated it as an enemy.

وەک دووژمنێک مامەڵەمان لەگەڵ کردووە.

At most now, I suppose, we tolerate the need for sleep,

پێموابێت ئێستا تا ڕادەیەکی زۆر، بەرگەی پێویستی بۆ خەو دەگرین، و

and at worst perhaps many of us think of sleep

لە خراپترین ئەگەردا لەوانەیە زۆربەمان وا بیر لە نوستن بکەینەوە

as an illness that needs some sort of a cure.

وەک نەخۆشییەک کە پێویستی بە جۆرە چارەسەرێکە.

And our ignorance about sleep is really quite profound.

نەزانینیشمان لەسەر نوستن بەڕاستی زۆر بەرچاوە.

Why is it? Why do we abandon sleep in our thoughts?

لەبەر چی؟ بۆچی لە بیرکردنەوەکانمانا نوستن پشتگوێ دەخەین؟

Well, it's because you don't do anything much while you're asleep, it seems.

لەبەر ئەوەیە کە هیچ شتێک ناکەیت کاتێک نوستویت.

You don't eat. You don't drink.

هیچ ناخۆیت. بیرناکەیتەوە.

And you don't have sex.

هیچ سێکس ناکەیت.

Well, most of us anyway.

زۆربەمان بەو شێوەیەین.

And so, therefore it's --

بۆیە ئێمەش دەڵێین --

Sorry.

ببورن.

It's a complete waste of time, right?

بەهەدەردانی تەواوەتی کاتە، وانییە؟

Wrong.

هەڵەیە.

Actually, sleep is an incredibly important part of our biology,

ڕاستییەکەی، نوستن بەشێکی زۆر گرنگی لەشمانە، و

and neuroscientists are beginning to explain

زانا دەمارییەکان خەریکە دەگەنە ڕوونکردنەوەی ئەوەی

why it's so very important.

بۆچی هێندە گرنگە.

So let's move to the brain.

کەواتە با بچینە سەر مێشک.

Now, here we have a brain.

ئێستا، ئەمە مێشکێکە.

This is donated by a social scientist,

ئەمە لەلایەن زانا کۆمەڵایەتییەکانەوە بەخشراوە، و

and they said they didn't know what it was or indeed, how to use it, so --

وتیشیان کە نەیانزانیوە چییە یان چۆن بەکاردێت، بۆیە --

(Laughter)

(پێکەنین)

Sorry.

ببورن.

So I borrowed it.

بۆیە لێم بردن.

I don't think they noticed. OK.

پێموانییە هەستیان کردبێت. باشە.

(Laughter)

(پێکەنین)

The point I'm trying to make is that when you're asleep,

ئەوەی ئەمەوێ بیڵێم ئەوەیە کە کاتێک نوستویت،

this thing doesn't shut down.

ئەم شتە ناکوژێتەوە.

In fact, some areas of the brain are actually more active

ڕاستییەکەی، هەندێک لە بەشەکانی مێشک زیاتر چالاکن

during the sleep state than during the wake state.

لە کاتی خەوتندا وەک لەکاتی بەئاگا بووندا.

The other thing that's really important about sleep

ئەو شتەی تری نوستن کە گرنگە

is that it doesn't arise from a single structure within the brain,

ئەوەیە کە لە یەک پێکهاتەی مێشکەوە سەرچاوە ناگرێت،

but is to some extent a network property.

بەڵکو تا ڕادەیەکی زۆر وەک تایبەتمەندی تۆڕێکە.

If we flip the brain on its back --

ئەگەر مێشک هەڵگێڕینەوە بۆ سەر پشتەوەی --

I love this little bit of spinal cord here --

حەزم لەم بەشەی دڕکە پەتکە لێرەدا --

this bit here is the hypothalamus,

ئەم بەشەی ئێرە ژێر لانکە، و

and right under there is a whole raft of interesting structures,

لەژێر ئەوێشدا چەند پێکهاتەیەکی تەواوی سەرنجڕاکێش هەیە،

not least the biological clock.

نەک تەنیا کاتژمێری زیندەوەری.

The biological clock tells us when it's good to be up,

کاتژمێری زیندەوەری پێمان دەڵێت چ کاتێک باشە بەخەبەر بیت،

when it's good to be asleep,

چ کاتێک باشە بۆ نوستن، و

and what that structure does is interact

ئەوەشی ئەو پێکهاتەیە دەیکات پێکەوە کارکردنە

with a whole raft of other areas within the hypothalamus,

لەگەڵ ژمارەیەکی تر بەشی ژێرلانکدا،

the lateral hypothalamus, the ventrolateral preoptic nuclei.

ژێرلانکی تەنیشت، کۆمەڵە دەمارەخانەی پشت دەمارەخانەی چاو.

All of those combine,

هەموو ئەوانە یەک دەگرن، و

and they send projections down to the brain stem here.

لێرەشەوە ئاماژە دەنێرن بۆ قەدی مێشک لێرەدا.

The brain stem then projects forward

ئینجا قەدی مێشک ئاماژەکە بەرەو پێشەوە دەنێرێت و

and bathes the cortex, this wonderfully wrinkly bit over here,

هەموو توێکڵی مێشک دەگرێتەوە، ئەم بەشە چرچولۆچەی ئێرە،

with neurotransmitters that keep us awake

بە ئاماژە کیمیاییە دەمارەکانی کە بە ئاگایی دەمانهێڵێتەوە و

and essentially provide us with our consciousness.

بەشێوەیەکی بنچینەیی باری هۆشداریمان دابین دەکات.

So sleep arises from a whole raft

کەواتە نوستن بە تەواوەتی لە

of different interactions within the brain,

کارلێکی تەواو جیاوازی ناو مێشکەوە سەرهەڵدەدات، و

and essentially, sleep is turned on and off

بە شێوەیەکی بنچینەییش نوستن هەڵدەکرێت و دەکوژێتەوە

as a result of a range of interactions in here.

دەرئەنجامی زنجیرەیەک لە کارلێک لێرەدا.

OK. So where have we got to?

باشە. کەواتە بەکوێ گەشتین؟

We've said that sleep is complicated

وتمان کە نوستن ئاڵۆزە و

and it takes 32 years of our life.

نزیکەی ٣٢ ساڵی ژیانمان داگیردەکات.

But what I haven't explained is what sleep is about.

بەڵام ئەوەی ڕوونم نەکردۆتەوە ئەوەیە کە نوستن بۆ چییە.

So why do we sleep?

کەواتە بۆچی دەنووین؟

And it won't surprise any of you that, of course,

هیچ کامێکتان سەرتان ناسوڕمێت لەوەی کە بێگومان ئێمە

as scientists, we don't have a consensus.

وەک زانا، کۆدەنگییەکمان نییە.

There are dozens of different ideas about why we sleep,

چەندین بیرۆکەی جیاواز هەیە دەربارەی ئەوەی بۆچی ئەنوین، و

and I'm going to outline three of those.

منیش سیان لەوانە ئەخەمە ڕوو.

The first is sort of the restoration idea,

یەکەمیان جۆرێکە لە بیرۆکەی نوێکردنەوە و

and it's somewhat intuitive.

هەتا ڕادەیەک غەریزانەیە.

Essentially, all the stuff we've burned up during the day,

بەشێوەیەکی بنچینەیی، هەموو شتەکانی کە بەڕۆژ کردوومانە،

we restore, we replace, we rebuild during the night.

بە شەو نوێی دەکەینەوە، شوێنی دەگرینەوە، بنیاتی دەنێینەوە.

And indeed, as an explanation, it goes back to Aristotle,

وە بێگومان، وەک ڕوونکردنەوەیەک، دەگەڕێتەوە بۆ کاتی ئەریستۆ،

so that's what -- 2,300 years ago.

کەواتە ئەوە ئەکاتە -- ٢٣٠٠ ساڵ لەمەوبەر.

It's gone in and out of fashion.

لەبیرکراوە و مۆدەی بەسەرچووە.

It's fashionable at the moment

لەم ساتەدا مۆدەی هەیە

because what's been shown is that within the brain,

چونکە نیشاندراوە کە لە ناو مێشکدا،

a whole raft of genes have been shown to be turned on only during sleep,

کۆکراوەیەکی زۆری جینات نیشاندراوە کە تەنیا لەکاتی خەودا دەکەونە ئیش، و

and those genes are associated with restoration and metabolic pathways.

ئەو جینانەش پەیوەندیان هەیە بە نوێکردنەوە و ڕێڕەوە زیندەپاڵییەکانەوە.

So there's good evidence for the whole restoration hypothesis.

کەواتە بەڵگەی باش هەیە لەسەر هەموو گریمانەی نوێکردنەوە.

What about energy conservation?

ئەی چی دەربارەی هەڵگرتنی وزە؟

Again, perhaps intuitive.

دووبارە، گریمانەیەکی غەریزانە.

You essentially sleep to save calories.

بەشێوەیەکی بنەڕەتی بۆ هەڵگرتنی کالۆری دەنوویت.

Now, when you do the sums, though, it doesn't really pan out.

ئێستا، ئەگەر هەژماری بکەیت، ئەوە زۆر ڕێی تێناچێت.

If you compare an individual who has slept at night,

ئەگەر کەسێک کە شەو خەوتبێت بەراورد بکەیت،

or stayed awake and hasn't moved very much,

بە یەکێک بە ئاگا بووبێت و ئەوەندە نەجوڵابێت،

the energy saving of sleeping is about 110 calories a night.

هەڵگرتنی وزە لەکاتی خەودا شەوی ١١٠ کالۆرییە.

Now, that's the equivalent of a hot dog bun.

ئێستا، ئەوە یەکسانە بە سەموونێکی لەفە.

Now, I would say that a hot dog bun

ئەتوانم بڵێم سەموونێکی لەفە

is kind of a meager return

بەجۆرێک گەڕانەوەیەکی ناکامڵە

for such a complicated and demanding behavior as sleep.

بۆ ڕەفتارێکی ئاڵۆز و پێویستی وەک نوستن.

So I'm less convinced by the energy conservation idea.

بۆیە کەمتر قایلم بە بیرۆکەی هەڵگرتنی وزە.

But the third idea I'm quite attracted to,

بەڵام سەرنجم بۆ بیرۆکەی سێیەم دەچێت،

which is brain processing and memory consolidation.

کە ئەویش ڕێکخستنەوەی مێشک و پتەوکردنی بیرەوەرییەکانە.

What we know is that, if after you've tried to learn a task,

ئەوەی ئەیزانین ئەوەیە، ئەگەر ویستبێت فێری شتێکی نوێ ببیت، و

and you sleep-deprive individuals,

دواتر ئەو کەسانە کەم خەو بووبێتن،

the ability to learn that task is smashed.

توانای فێربوونی ئەو شتە لەناودەچێت.

It's really hugely attenuated.

بەڕاستی کاریگەرییەکی زۆری هەیە.

So sleep and memory consolidation is also very important.

کەواتە خەوتن و پتەوکردنی بیرەوەری شتێکی زۆر گرنگە.

However, it's not just the laying down of memory

بەڵام، مەسەلە تەنیا پتەوکردنی یادەوەری و

and recalling it.

بەهێزکردنی نییە.

What's turned out to be really exciting

ئەوەی دەرکەوتووە زۆر سەرنجڕاکێش بێت

is that our ability to come up with novel solutions to complex problems

توانای دەستکەوتنی چارەسەری نوێیە بۆ کێشە ئاڵۆزەکانی

is hugely enhanced by a night of sleep.

کە بەشێوەیەکی بەرچاو بە خەوی شەوانە بەهێز دەبن.

In fact, it's been estimated to give us a threefold advantage.

ڕاستییەکەی، خەمڵێنراوە کە سێ هێندە بەهێزتری دەکات.

Sleeping at night enhances our creativity.

نوستنی شەوانە توانای داهێنانمان زیاتر دەکات.

And what seems to be going on is that, in the brain,

ئەوەشی لەوە دەچێت کە ڕووبدات لەناو مێشکدا،

those neural connections that are important,

ئەو پەیوەندییە دەمارییانە کە گرنگن،

those synaptic connections that are important,

ئەو پەیوەندییەی نێوان دەمارەخانەکان کە گرنگیان هەیە،

are linked and strengthened,

پێکەوە بەستراون و بەهێزدەبن،

while those that are less important tend to fade away and be less important.

لەکاتێکدا ئەوانەی گرنگیان کەمترە نامێنن و گرنگیان کەمتر دەبێت.

OK.

باشە.

So we've had three explanations for why we might sleep,

کەواتە سێ ڕوونکردنەوەمان هەبوو لەسەر ئەوەی بۆچی دەنوین، و

and I think the important thing to realize is that the details will vary,

پێموابێت ئەوەی گرنگە درکی بکەین ئەوەیە وردەکارییەکان دەگۆڕێن، و

and it's probable we sleep for multiple different reasons.

لەوانەیە لەبەر چەند هۆکارێکی جیاواز بێت کە بنووین.

But sleep is not an indulgence.

بەڵام نوستن شتێک نییە جڵەوی بۆ شل بکەین.

It's not some sort of thing that we can take on board rather casually.

شتێک نییە بە ئاسایی وەربگیرێت.

I think that sleep was once likened to an upgrade

پێموابێت نوستن شوبهێنراوە بە پەرەپێدانێک

from economy to business class, you know, the equivalent of.

لە چینی مامناوەندە و بۆ چینی خاوەنکارەکان، یان هاوتای ئەوە.

It's not even an upgrade from economy to first class.

تەنانەت پەرەپێدانیش نییە لە چینی مامناوەندەوە بۆ چینی یەکەم.

The critical thing to realize is that if you don't sleep,

ئەوەی هەستیارە درکی پێبکرێت ئەوەیە ئەگەر نەنویت،

you don't fly.

ئەوا نافڕیت.

Essentially, you never get there.

بەشێوەیەکی بنەڕەتی، قەت ناگەیتە ئەوێ.

And what's extraordinary about much of our society these days

ئئەوەی شتێکی نائاساییە دەربارەی بەشێکی زۆری کۆمەڵگاکەمان

is that we are desperately sleep-deprived.

ئەوەیە کە ئێمە زۆر کەمخەوین.

So let's now look at sleep deprivation.

کەواتە ئێستا با سەیری کەمخەوی بکەین.

Huge sectors of society are sleep-deprived,

بەشی گەورەی کۆمەڵگا وەک پێویست ناخەون و

and let's look at our sleep-o-meter.

با سەیری پێوەری نوستنمان بکەین.

So in the 1950s, good data suggests that most of us

ساڵی ١٩٥٠کان، داتایەکی باش پێشنیاری ئەوە ئەکات زۆربەمان

were getting around eight hours of sleep a night.

شەوانە نزیکەی هەشت کاتژمێر خەومان هەبووە.

Nowadays, we sleep one and a half to two hours less every night,

ئێستا، شەوانە کاتژمێر و نیوێک بۆ دوو کاتژمێر کەمتر دەنووین شەوانە،

so we're in the six-and-a-half-hours every-night league.

کەواتە ئێستا بە تێکڕا شەش کاتژمێر و نیو دەخەوین.

For teenagers, it's worse, much worse.

بۆ هەرزەکارەکان، خراپترە، زۆر خراپترە.

They need nine hours for full brain performance,

پێویستیان بە نۆ کاتژمێر خەوە بۆ ئەوەی مێشکیان بەباشی کاربکات، و

and many of them, on a school night, are only getting five hours of sleep.

بەشێکی زۆریان، شەوانی کاتی قوتابخانە، تەنیا پێنج کاتژمێر دەخەون.

It's simply not enough.

بێگومان بەس نییە.

If we think about other sectors of society -- the aged;

ئەگەر بیر لە بەشەکانی تری کۆمەڵگا بکەینەوە -- بەتەمەنەکان؛

if you are aged, then your ability to sleep in a single block

ئەگەر تەمەن هەبێت، توانای ئەوەت بۆ ئەوەی خەوێکی باشت هەبێت

is somewhat disrupted, and many sleep, again,

کەمێک تێکدەچێت و دووبارە زۆربەیان شەوانە،

less than five hours a night.

کەمتر لە پێنج کاتژمێر دەنوون.

Shift work.

شەفتی کارکردن.

Shift work is extraordinary,

کارکردنی بەشەفت شتێکی نائاساییە،

perhaps 20 percent of the working population,

لەوانەیە لەسەدا ٢٠ی ئەوانە بگرێتەوە کە کار دەکەن، و

and the body clock does not shift to the demands of working at night.

کاتژمێر لەش گۆڕانکاری بەسەر خۆیدا ناهێنێت بۆ پێویستی ئیشکردن لە شەودا.

It's locked onto the same light-dark cycle as the rest of us.

لەسەر هەمان سیستمی تاریکی و ڕووناکی قفڵ بووە وەک هەر یەکێکمان.

So when the poor old shift worker is going home

کەواتە کاتێک کارمەندی شەفتەکە ئەچێتەوە ماڵەوە و

to try and sleep during the day, desperately tired,

هەوڵ ئەیات بە ڕۆژ بخەوێت، بەوپەڕی ماندوێتییەوە،

the body clock is saying, "Wake up. This is the time to be awake."

کاتژمێری لەشی دەڵێت، هەستە. ئەمە کاتی خەو نییە.

So the quality of sleep that you get as a night shift worker

کەواتە جۆرێتی خەوەکەی دەتبێت وەک کارمەندێکی شەفتی شەوان

is usually very poor, again in that sort of five-hour region.

جۆرێتییەکی زۆر خراپە، دووبارە وەک پێنج کاتژمێر خەوتن وایە.

And then, of course, tens of millions of people suffer from jet lag.

ئینجا بێگومان، دەیان ملیۆن کەس بەدەست تێکچونی خەوی دوای گەشتی ئاسمانییەوە دەناڵێنن.

So who here has jet lag?

کێ لێرە ئەو شتەی هەیە؟

Well, my goodness gracious.

ئای خوایە گیان.

Well, thank you very much indeed for not falling asleep,

کەواتە بێگومان زۆر سوپاس بۆتان کە تا ئێستا خەوتان لێنەکەوتووە،

because that's what your brain is craving.

چونکە ئەوە ئەو شتەیە کە مێشکتان حەزی لێیەتی.

One of the things that the brain does is indulge in micro-sleeps,

یەکێک لەو شتانەی کە مێشک دەیکات ئەوەیە کە تووشی لەخۆوە نووستن دەبێت،

this involuntary falling asleep,

ئەم خەولێکەوتنە خۆنەویستانەیە،

and you have essentially no control over it.

هیچ جڵەوێک نییە بەسەریدا.

Now, micro-sleeps can be sort of somewhat embarrassing,

لەوانەیە ئەو خەولێکەوتنانە کەمێک ئابڕووبەر بن، و

but they can also be deadly.

بەڵام دەشکرێت کوشندە بن.

It's been estimated that 31 percent of drivers

خەمڵێنراوە کە لەسەدا ۳۱ شۆفێرەکان

will fall asleep at the wheel at least once in their life,

بەلایەنی کەمەوە لە ژیانیانا جارێک بەسەر سوکانەوە خەویان لێدەکەوێت، و

and in the US, the statistics are pretty good:

لە ویلایەتە یەکگرتووەکانیش ئاماری باش هەیە:

100,000 accidents on the freeway have been associated with tiredness,

سەد هەزار ڕووداوی هاتوچۆ لەسەر ڕێگای کراوە بەستراوەتەوە بە ماندوێتی،

loss of vigilance, and falling asleep -- a hundred thousand a year.

لەدەستدانی تەرکیز، و خەوتلێکەوتن -- ساڵانە سەد هەزار.

It's extraordinary.

زۆر نائاساییە.

At another level of terror,

لەسەر ئاستێکی تری تیرۆر،

we dip into the tragic accidents at Chernobyl

خۆمان تووشی ڕووداوە کاراستبارەکانی وەک چێرنۆبڵ و

and indeed the space shuttle Challenger,

کەشتی ئاسمانی چالێنجەر دەکەین،

which was so tragically lost.

کە بەشێوەیەکی کارەساتبار لەدەست دران.

And in the investigations that followed those disasters,

لێکۆڵینەوەکانی دوای ڕووداوەکانیش ئەو ڕاستیەی دەرخستن کە،

poor judgment as a result of extended shift work

بڕیاردانی هەڵە دەرئەنجامی شەفتی درێژی کارکردن و

and loss of vigilance and tiredness

لەدەستدانی هۆشیاری و ماندووبوون

was attributed to a big chunk of those disasters.

ڕۆڵێکی گەورەیان گێڕاوە لەو کارەساتانەیا.

When you're tired and you lack sleep,

کاتێک ماندوو کەم خەویت،

you have poor memory, you have poor creativity,

بیرەوەریت لاوازە، داهێنەریت لاوازە،

you have increased impulsiveness,

هەڵەشەبوونت زیاتر دەبێت، و

and you have overall poor judgment.

بەگشتی توانای بڕیاردان لاواز دەبێت.

But my friends, it's so much worse than that.

بەڵام هاوڕێیان، زۆر لەوەش خراپترە.

(Laughter)

(پێکەنین)

If you are a tired brain,

ئەگەر مێشکێکی ماندوو بیت،

the brain is craving things to wake it up.

مێشکەکە شتی ئەوێت بۆ بەئاگا هاتنەوە.

So drugs, stimulants.

کەواتە دەرمانەکان، بزوێنەرەکان.

Caffeine represents the stimulant of choice

کافاین ئێستا بزوێنەری هەڵبژێردراوە

across much of the Western world.

لە زۆربەی جیهانی خۆرئاوادا.

Much of the day is fueled by caffeine,

بەشی زۆری ڕۆژەکە بە کافایین بەڕێدەکەین، و

and if you're a really naughty tired brain, nicotine.

ئەگەر مێشکێکی ئێجگار ماندووش بێت پەنا بۆ نیکۆتین دەبەیت.

Of course, you're fueling the waking state with these stimulants,

بێگومان، بەم بزوێنەرانە ماوەی بەئاگابوونی خۆت زیاتر دەکەیت، و

and then, of course, it gets to 11 o'clock at night,

ئینجا، بێگومان، هەتا ١١ی شەو دەڕۆیت، و

and the brain says to itself,

مێشک بەخۆی دەڵێت،

"Actually, I need to be asleep fairly shortly.

ڕاستییەکەی، پێویستە کەمێکی تر من بچم بنووم.

What do we do about that when I'm feeling completely wired?"

چۆن ئەوە بکەم لەکاتێکدا من هەست بە چالاکییەکی زۆر ئەکەم؟

Well, of course, you then resort to alcohol.

بێگومان، ئینجا دواتر پەنا بۆ مەی دەبەیت.

Now alcohol, short-term, you know, once or twice,

مەی، بە شێوەیەکی کەم، جارێک یان دوو جار،

to use to mildly sedate you, can be very useful.

بۆ ئەوەی کەمێک هۆشت کەمکاتەوە، دەکرێت زۆر بەسوود بێت.

It can actually ease the sleep transition.

دەکرێت واتلێکات بەئاسانی بخەویت.

But what you must be so aware of is that alcohol doesn't provide sleep.

بەڵام ئەوەی دەبێت زۆر باش ئاگاداری بیت ئەوەیە کە مەی خەوتن دابین ناکات.

A biological mimic for sleep,

لاساییکەرەوەیەکی زیندەیی بۆ نوستن،

it sedates you.

وەک دەرمانێک هۆشت کەمدەکاتەوە.

So it actually harms some of the neural processing

کەواتە ڕاستییەکەی زیان بە هەندێک لە ڕێکخستنە دەمارییەکان دەگەیەنێت

that's going on during memory consolidation and memory recall.

کە ڕوودەدات لەکاتی پتەوکردنی بیرەوەری و بەبیرهاتنەوەی یادەوەرییەکان.

So it's a short-term acute measure,

کەواتە چارەسەرێکە بۆ ماوەیەکی کورت،

but for goodness sake,

بەڵام تخوا،

don't become addicted to alcohol

نەچن خۆتان ئالوودەی مەی بکەن

as a way of getting to sleep every night.

وەک ڕێگایەک بۆ ئەوەی هەموو شەوێک خەوتان لێکەوێت.

Another connection between loss of sleep is weight gain.

کێشەیەکی تری کەمخەوی زیادبوونی کێشی لەشە.

If you sleep around about five hours or less every night,

ئەگەر شەوانە پێنج کاتژمێر یان کەمتر بخەویت،

then you have a 50 percent likelihood of being obese.

ئەوا ئەگەری قەڵەوبوونت لەسەدا ٥٠ دەبێت.

What's the connection here?

پەیوەندییەکە چییە لێرەدا؟

Well, sleep loss seems to give rise to the release of the hormone ghrelin,

کەم خەوی دەکرێت ببێتە هۆی دەردانی هۆرمۆنێک بەناوی گریلین،

the hunger hormone.

هۆرمۆنی برسێتی.

Ghrelin is released.

گریلین دەردەدرێت.

It gets to the brain.

دەچێتە ناو مێشکەوە.

The brain says, "I need carbohydrates,"

مێشک دەڵێت، "من کاربۆهایدرەیتەکانم دەوێت،"

and what it does is seek out carbohydrates and particularly sugars.

ئەوەشی ئەیکات ئەوەیە کە پێویستی بە کاربۆهایدرەیت دەبێت بەتایبەتی شەکر.

So there's a link between tiredness

کەواتە ئەمەش پێکەوە بەستنەوەیە لە نێوان ماندوێتی و

and the metabolic predisposition for weight gain: stress.

والێکردنێکی زیندەپاڵی بۆ زیادبوونی کێش: فشاری دەروونی.

Tired people are massively stressed.

کەسە ماندووەکان فشارێکی دەروونی زۆریان لەسەرە.

And one of the things of stress, of course, is loss of memory,

یەکێک لە شتە گرنگەکانی فشاری دەروونیش، بێگومان، لەدەستدانی بیرەوەرییە،

which is what I sort of just then had a little lapse of.

کە من بەجۆرێک پێشتر ئەو کێشەیەم هەبوو.

But stress is so much more.

بەڵام فشاری دەروونی زۆر لەوە زیاترە.

So, if you're acutely stressed, not a great problem,

کەواتە ئەگەر کەمێک فشاری دەروونیت هەبێت کێشەیەکی وانییە،

but it's sustained stress associated with sleep loss that's the problem.

بەڵام بەردەوامی فشاری دەروونی کە ببێتە هۆی کەمخەوی کێشەیە.

Sustained stress leads to suppressed immunity.

بەردەوامی فشاری دەروونی دەبێتە هۆی کپبوونەوەی کۆئەندامی بەرگری. و

And so, tired people tend to have higher rates of overall infection,

کەسە ماندووەکانیش ئەگەری هەوکردنی میکرۆبیان زیاتر دەبێت، و

and there's some very good studies

توێژینەوەی باش هەیە

showing that shift workers, for example, have higher rates of cancer.

نیشانی دەدات ئەوانەی بەشەفتی شەوان کاردەکەن ڕێژەی شێرپەنجە تیایاندا زیاترە.

Increased levels of stress throw glucose into the circulation.

زۆربوونی ئاستی فشاری دەروونی گلوکۆز دەخاتە سوڕی خوێنەوە.

Glucose becomes a dominant part of the vasculature

گلوکۆس دەبێت بە بەشی زاڵی بۆرییەکانی خوێن و

and essentially you become glucose intolerant.

دەبیت بە کەسێک کە چیتر لەشت بەرگەی گلوکۆس ناگرێت.

Therefore, diabetes 2.

دەرئەنجام، جۆری دووەمی شەکرە.

Stress increases cardiovascular disease as a result of raising blood pressure.

فشاری دەروونی دەرئەنجامی بەرزی فشاری خوێن نەخۆشی دڵ و بۆرییەکانی خوێن زیاد دەکات.

So there's a whole raft of things associated with sleep loss

کەواتە چەندین کێشە هەیە پەیوەندی بە کەمی خەوەوەیە

that are more than just a mildly impaired brain,

کە زۆر لە شێوانێکی ئاسایی باری مێشک زیاترە،

which is where I think most people think that sleep loss resides.

کە پێموابێت زۆربەی خەڵک پێیان وایە ئەوە تەنیا کێشەی کەمخەوییە.

So at this point in the talk, this is a nice time to think,

کەواتە لەم ساتەی قسەکانمدا، کاتێکی گونجاوە بیربکەیتەوە،

"Well, do you think on the whole I'm getting enough sleep?"

ئایا پێتوایە بەشێوەیەکی گشتی وەک پێویست دەنویت؟

So a quick show of hands.

بەخێرایی دەست بەرزکەنەوە.

Who feels that they're getting enough sleep here?

کێ لێرە پێی وایە وەک پێویست دەخەوێت؟

Oh. Well, that's pretty impressive.

ئاه. ئەوە زۆر سەرنجڕاکێشە.

Good. We'll talk more about that later, about what are your tips.

باشە. دواتر زیاتر باسی ئەوە ئەکەین، دەربارەی ئەوەی ڕێنماییەکانتان چین.

So most of us, of course, ask the question,

کەواتە بێگومان زۆربەیمان ئەو پرسیارەش دەکەین،

"How do I know whether I'm getting enough sleep?"

"چۆن بزانم ئایا وەک پێویست دەخەوم یان نا؟"

Well, it's not rocket science.

ئەوە زانستی مووشەکی نییە.

If you need an alarm clock to get you out of bed in the morning,

ئەگەر بەیانیان پێویست بە کاتژمێری ئاگادارکردنەوەیە بۆ هەستان،

if you are taking a long time to get up,

ئەگەر زۆر پێئەچێ تا هەڵئەسی لە جێگە،

if you need lots of stimulants,

ئەگەر پێویست بە بزوێنەری زۆرە،

if you're grumpy, if you're irritable,

ئەگەر دەم و چاو یاوە بەیەکا، ئەگەر بێ ئۆقرەیت،

if you're told by your work colleagues that you're looking tired and irritable,

ئەگەر هاوپیشەکانی کارەکەت بڵێن کە لە ماندوو بێتاقەت ئەچیت،

chances are you are sleep-deprived.

ئەگەری زۆر کە کەمخەو بیت.

Listen to them. Listen to yourself.

گوێیان لێگرە. گوێ لەخۆت بگرە.

What do you do?

چی بکەیت باشە؟

Well -- and this is slightly offensive --

ئاه.. ئەمە کەمێک بێڕێزیشە --

sleep for dummies.

نوستن بۆ گێلەکان.

(Laughter)

(پێکەنین)

Make your bedroom a haven for sleep.

وا لە ژووری نوستن بکە بەهەشتێک بێت بۆ نوستن.

The first critical thing is make it as dark as you possibly can,

گرنگترین شت بیکەیت ئەوەیە کە تا ئەکرێت ژوورەکە تاریک بێت، و

and also make it slightly cool.

هەروەها کەمێکیش فێنک بێت.

Very important.

زۆر گرنگە.

Actually, reduce your amount of light exposure

ئینجا، بەرکەوتن بە ڕووناکی کەمکەرەوە

at least half an hour before you go to bed.

بەلایەنی کەمەوە نیو کاتژمێرێک پێش ئەوەی بچیتە جێگەوە.

Light increases levels of alertness and will delay sleep.

ڕووناکی ئاستی بەئاگابوونی بەرزدەکاتەوە و خەولێکەوتن دوائەخات.

What's the last thing that most of us do before we go to bed?

دوایین شت چییە کە زۆربەمان ئەیکەین پێش ئەوەی بنوین؟

We stand in a massively lit bathroom,

ئەچینە بەر دەستشۆرەکەوە لە شوێنێکی زۆر ڕووناکدا

looking into the mirror cleaning our teeth.

سەیری ئاوێنە ئەکەین و دانمان ئەشۆین.

It's the worst thing we can possibly do before we go to sleep.

خراپترین شتە بیکەین پێش ئەوەی بچین بنووین.

Turn off those mobile phones. Turn off those computers.

ئەو مۆبایلانەتان بکوژێننەوە. کۆمپیتەرەکانتان بکوژێننەوە.

Turn off all of those things that are also going to excite the brain.

هەموو ئەو شتانەش بکوژێننەوە کە مێشک دەبزوێنێت.

Try not to drink caffeine too late in the day,

هەوڵبە درەنگانی ڕۆژ هیچ بڕێک کافاین نەخۆیتەوە،

ideally not after lunch.

بەتایبەتی دوای نانی نیوەڕۆ.

Now, we've set about reducing light exposure before you go to bed,

باسی ئەوەمان کرد کە بەرکەوتن بە ڕووناکی کەمکرێتەوە پێش چوونە جێگە،

but light exposure in the morning

بەڵام بەرکەوتنی ڕووناکی لە بەیانیاندا

is very good at setting the biological clock to the light-dark cycle.

زۆر باشە و سوڕی ڕووناکی تاریکی کاتژمێری زیندەوەری ڕێکدەخاتەوە.

So seek out morning light.

کەواتە با بەیانیان ڕووناکی لێتبات.

Basically, listen to yourself.

بەشێوەیەکی بنچینەیی، گوێ لەخۆت بگرە.

Wind down.

بەرەو کۆتایی بەرە.

Do those sorts of things

ئەو جۆرە شتانە بکە

that you know are going to ease you off

کە ئەزانیت ئاسانکاریت بۆ ئەکات

into the honey-heavy dew of slumber.

بۆ ئەوەی بچیتە خەوێکی قوڵی خۆشەوە.

OK.

زۆرباشە.

That's some facts. What about some myths?

ئەوە هەندێک ڕاستی بوون. ئەی هەندێک لە بیروباوەڕەکان چین؟

Teenagers are lazy.

هەرزەکارەکان تەمەڵن.

No. Poor things.

نەخێر. ئەو بەسەزمانانە

They have a biological predisposition to go to bed late and get up late,

ئەوان بەشێوەیەکی زیندەوەریی لەشیان وایە درەنگ بچنە جێگەوە و درەنگیش هەستن،

so give them a break.

بۆیە پشوێکیان بەنێ.

We need eight hours of sleep a night.

شەوانە هەشت کاتژمێر خەومان ئەوێت.

That's an average.

ئەوە بە تێکڕا.

Some people need more. Some people need less.

هەندێک کەس زیاتریان ئەوێت. هەندێک کەس کەمتریان ئەوێت.

And what you need to do is listen to your body.

ئەوەشی پێویستە بیکەیت ئەوەیە گوێ لە لەشت بگریت.

Do you need that much or do you need more?

پێویست بەوەنەیە یان پێویست بە زیاترە؟

Simple as that.

هێندەی ئەوە سادەیە.

Old people need less sleep.

بەتەمەنەکان خەوی کەمتریان ئەوێت.

Not true.

ئەوە ڕاست نییە.

The sleep demands of the aged do not go down.

پێویستی خەوی بەتەمەنەکان هیچ کەم ناکات.

Essentially, sleep fragments and becomes less robust,

لەوانەیە چەند جارێک بخەون و کەمتر ڕێکخراو بێت،

but sleep requirements do not go down.

بەڵام پێویستی خەو کەمنابێتەوە.

And the fourth myth is early to bed, early to rise

چوارەم بیروباوەڕیش زوو نوستن، و زوو هەستان

makes a man healthy, wealthy and wise.

پیاو تەندروست، و دەوڵەمەند و ژیر دەکات.

Well, that's wrong at so many different levels.

ئەوە لەسەر چەند ئاستێک هەڵەیە.

(Laughter)

(پێکەنین)

There is no evidence that getting up early and going to bed early

هیچ بەڵگەیەک نییە لەسەر ئەوەی زوو نوستن و زوو هەستان

gives you more wealth at all.

هیچ سامانێکی زیادت باتێ.

There's no difference in socioeconomic status.

هیچ جیاوازییەک نییە لە پێگەی کۆمەڵایەتی و ئابوریدا.

In my experience,

بەپێی ئەزموونی خۆم،

the only difference between morning people and evening people

تەنیا جیاوازی نێوان کەسانی بەیانیان و کەسانی ئێواران

is that those people that get up in the morning early

ئەوەیە ئەو کەسانەی بەیانیان زوو لەخەو هەڵدەستن.

are just horribly smug.

زۆر ڕازین لە ژیانی خۆیان.

(Laughter)

(پێکەنین)

(Applause)

(چەپڵەلێدان)

OK.

باشە.

So for the last few minutes,

بۆ دوایین چەند خولەک،

what I want to do is change gears

ئەوەی ئەمەوێت بیکەم کەمێک گۆڕینی بابەتەکەیە و

and talk about some really new, breaking areas of neuroscience,

باسی هەندێک لە بوارە تازەکانی زانستی دەماری بکەم،

which is the association between mental health,

کە پەیوەندی نێوان تەندروستی دەروونی،

mental illness and sleep disruption.

نەخۆشی دەروونی و تێکچوونی خەوە.

We've known for 130 years that in severe mental illness,

ئەوە ١٣٠ ساڵە ئەو ڕاستییە دەزانین کە لە نەخۆشی دەروونی قورسدا،

there is always, always sleep disruption,

هەمووکات تێکچوونی خەو هەیە،

but it's been largely ignored.

بەڵام زۆر فەرامۆش کراوە.

In the 1970s, when people started to think about this again,

ساڵی ١٩٧٠کان، کاتێک خەڵک دووبارە دەستیانکرد بە بیرکردنەوە لەمە،

they said, "Yes, well, of course you have sleep disruption in schizophrenia,

وتیان، "بەڵێ، بێگومان لەکاتی شیزۆفرینیادا تێکچوونی خەو دەبێت،

because they're on antipsychotics.

چونکە دەرمانی دژە تێکچوونی مێشک بەکاردەهێنن.

It's the antipsychotics causing the sleep problems,"

ئەو دەرمانانەن دەبنە هۆی کێشەکانی نووستن،"

ignoring the fact that for a hundred years previously,

ئەو ڕاستیەشیان فەرامۆش کردووە کە سەد ساڵ زیاتر لەمەوبەر،

sleep disruption had been reported before antipsychotics.

تێکچوونی خەو تێبینی کراوە پێش داهێنانی ئەو دەرمانانە.

So what's going on?

کەواتە چی ڕووئەیات؟

Several groups are studying

چەندین کۆمەڵ توێژینەوە دەکەن

conditions like depression, schizophrenia and bipolar

لەسەر نەخۆشییەکانی وەک خەمۆکی، شیزۆفرینیا و دوانەی مانیا و خەمۆکی و

and what's going on in terms of sleep disruption.

لەو کاتانەدا چی ڕووئەیات لە ڕووانگەی تێکچوونی خەوەوە.

We have a big study which we published last year on schizophrenia,

توێژینەوەیەکی گەورەمان هەیە کە ساڵی پار دەرمانکرد لەسەر شیزۆفرینیا، و

and the data were quite extraordinary.

زانیارییەکان زۆر بێوێنە بوون.

In those individuals with schizophrenia,

ئەو کەسانەی شیزۆفرینیایان هەبووە،

much of the time, they were awake during the night phase

زۆربەی کات، بە شەو بەخەبەر بوون و

and then they were asleep during the day.

بەدرێژایی ڕۆژیش نوستوون.

Other groups showed no 24-hour patterns whatsoever --

کۆمەڵەکانی تر هیچ سووڕی ٢٤ کاتژمێریان نەماوە --

their sleep was absolutely smashed.

خەوەکەیان بە تەواوەتی شێواوە.

And some had no ability to regulate their sleep by the light-dark cycle.

هەندێکیشیان توانای ئەوەیان نەبووە بە سوڕی ڕووناکی تاریکی خەویان ڕێکخەن.

They were getting up later and later and later and later each night.

هەموو شەوێک درەنگتر و درەنگتر و درەنگتر هەستاون.

It was smashed.

بە تەواوەتی تێکچووە.

So what's going on?

کەواتە چی ڕووئەیات؟

And the really exciting news

هەواڵە سەرنجڕاکێشەکەش ئەوەیە

is that mental illness and sleep are not simply associated,

کە نەخۆشی دەروونی و خەو نەک تەنیا پێکەوە بەستراون،

but they are physically linked within the brain.

بەڵکو لەناو مێشکیشدا پێکەوە بەستراون.

The neural networks that predispose you to normal sleep,

تۆڕە دەمارییەکەی کە واتلێدەکات بەرەو خەوی ئاسایی بچیت،

give you normal sleep,

خەوی ئاساییت ئەیاتێ، و

and those that give you normal mental health, are overlapping.

دەمارەخانەکانیش کە تەندروستییەکی دەروونی ئاساییت ئەیاتێ بەسەریانەوەن.

And what's the evidence for that?

ئەی بەڵگە چییە بۆ ئەوە؟

Well, genes that have been shown

جینەکانی کە نیشاندراوە

to be very important in the generation of normal sleep,

زۆر گرنگ بن لە درووستکردنی باری خەوی ئاساییدا،

when mutated, when changed,

کاتێک گۆڕانکاریان بەسەردا دێت،

also predispose individuals to mental health problems.

دەبنە پێشینەیەک بۆ درووستبوونی کێشەی تەندروستی دەروونی بۆ کەسەکە.

And last year, we published a study

ساڵی پاریش، توێژینەوەیەکمان بڵاوکردەوە

which showed that a gene that's been linked to schizophrenia,

نیشانی یاوە کە جینێک کە بەستراوەتەوە بە شیزۆفرینیاوە،

when mutated, also smashes the sleep.

کاتێک گۆڕانکاری بەسەردا دێت، خەوتنیش تێکدەدات.

So we have evidence of a genuine mechanistic overlap

کەواتە بەڵگەمان هەیە لەسەر چوونە سەر یەکێکی میکانیکی

between these two important systems.

نێوان ئەم دوو سیستمە گرنگە.

Other work flowed from these studies.

توێژینەوەکانی تر لەمەوە سەرچاوەیان گرتووە.

The first was that sleep disruption

یەکەمیان ئەڵێت کە تێکچوونی خەو

actually precedes certain types of mental illness,

پێش هەندێک جۆری دیاریکراوی نەخۆشی دەروونی یەت، و

and we've shown that in those young individuals

نیشانماندراوە کە لەو کەسە گەنجانەدا

who are at high risk of developing bipolar disorder,

کە لە مەترسیدان بۆ پەرەسەندنی نەخۆشی دوانی مانیا و خەمۆکی،

they already have a sleep abnormality

بارێکی نائاسایی خەویان هەیە

prior to any clinical diagnosis of bipolar.

پێش ئەوەی نەخۆشییەکەیان بە تەواوەتی بناسرێتەوە.

The other bit of data was that sleep disruption

زانیارییەکەی تر ئەوەبوو کە تێکچوونی خەو

may actually exacerbate, make worse, the mental illness state.

لەوانەیە نەخۆشییە دەروونییەکە زیاتر قورستر یان خراپتر بکات.

My colleague Dan Freeman has used a range of agents

هاوپیشەم دان فریمان زنجیرەیەک ئامرازی بەکارهێناوە

which have stabilized sleep and reduced levels of paranoia

کە خەوی جێگیر کردووە و لەو نەخۆشانەدا ئاستی نەخۆشییەکەی

in those individuals by 50 percent.

بە ڕێژەی لەسەدا ٥٠ کەمکردۆتەوە.

So what have we got?

کەواتە چیمان دەستکەوت؟

We've got, in these connections, some really exciting things.

چەند شتێکی سەرنجڕاکێشمان دەستکەوت لەم پێکەوەبەستنانەدا.

In terms of the neuroscience,

لەڕووی زانستی دەمارییەوە،

by understanding these two systems,

بە تێگەشتن لەم دوو سیستمە،

we're really beginning to understand how both sleep and mental illness

خەریکە تێدەگەین لەوەی کە چۆن خەویش و نەخۆشی دەروونیش

are generated and regulated within the brain.

لە مێشکا درووست دەبن و ڕێکدەخرێن.

The second area is that if we can use sleep

دووەم بوار ئەوەیە ئەگەر خەو و

and sleep disruption as an early warning signal,

تێکچوونی خەو بەکاربێنین وەک ئاماژەی ئاگادارکردنەوەی زوو،

then we have the chance of going in.

ئەوا دەرفەتمان هەیە ڕێگری لە نەخۆشییەکە بکەین.

If we know these individuals are vulnerable,

ئەگەر بزانین ئەم کەسانە دەکرێت تووش ببن،

early intervention then becomes possible.

دەکرێت زوو چارەسەر بکرێن. و

And the third, which I think is the most exciting,

سێیەم شت، کە بەلای منەوە لەهەموی سەرنجڕاکێشترە،

is that we can think of the sleep centers within the brain

ئەوەیە کە دەتوانین بیر لە سەنتەرەکانی نوستنی ناو مێشک بکەینەوە

as a new therapeutic target.

وەک ئامانجێکی چارەسەری نوێ.

Stabilize sleep in those individuals who are vulnerable,

جێگیرکردنی نوستن لەو کەسانەدا کە لە مەترسیدان،

we can certainly make them healthier,

نەک هەر دەتوانین وایان لێکەین تەندروستر بن،

but also alleviate some of the appalling symptoms of mental illness.

بەڵکو هەندێک لە سکاڵا قورسەکانی نەخۆشی دەروونیش بڕەوێنینەوە.

So let me just finish.

کەواتە با تەواویکەم.

What I started by saying is: Take sleep seriously.

کە بەم قسەیە دەستم پێکرد: بە گرنگییەوە سەیری خەو بکە.

Our attitudes toward sleep are so very different

تێڕوانینمان بۆ خەو زۆر جیاواز بووە

from a pre-industrial age,

لە سەردەمی پێش پیشەسازییەوە،

when we were almost wrapped in a duvet.

ئەوکاتەی زانیارییەکی وامان نەبووە.

We used to understand intuitively the importance of sleep.

بەشێوەیەکی زگماگی خۆمان لە گرنگی نوستن تێگەشتوین.

And this isn't some sort of crystal-waving nonsense.

ئەمەش جۆرە قسەیەکی بەتاڵی پڕووپوچ نییە.

This is a pragmatic response to good health.

ئەمە وەڵامدانەوەیەکی کردەنییە بۆ تەندروستییەکی باش.

If you have good sleep, it increases your concentration,

ئەگەر خەوت باشبێت، توانای تەرکیز،

attention, decision-making, creativity, social skills, health.

سەرنجدان، توانای بڕیاردان، داهێنەری، شارەزایی کۆمەڵایەتی و تەندروستی زیاد دەکات.

If you get sleep, it reduces your mood changes, your stress,

ئەگەر بەباشی بنویت، گۆڕانی مەزاج، فشاری دەروونیت، و

your levels of anger, your impulsivity,

ئاستی توڕەییت، و هەڵەشەییت و

and your tendency to drink and take drugs.

ئەگەری مەی خواردنەوە و بەکارهێنانی دەرمانی ئالودەکەر کەمدەکاتەوە.

And we finished by saying

بە وتنی ئەوەش تەواو دەبین کە

that an understanding of the neuroscience of sleep

تێگەشتنێک لە زانستی دەماری نوستن

is really informing the way we think

نوێگەرییەکی درووستکردووە بۆ بیرکردنەوەمان

about some of the causes of mental illness,

لە هۆکارەکانی نەخۆشی دەروونی، و

and indeed is providing us new ways

بێگومان ڕێگای نوێمان بۆ دابین دەکات

to treat these incredibly debilitating conditions.

بۆ چارەسەرکردنی ئەم نەخۆشییە ژیان تێکدەرانە.

Jim Butcher, the fantasy writer, said,

جیم بوتچەر، نوسەری خەیاڵی، وتوێتی،

"Sleep is God. Go worship."

"خەو خواوەندە. بڕۆ بیپەرستە."

And I can only recommend that you do the same.

منیش پێشنیار ئەکەم ئێوەش وابکەن.

Thank you for your attention.

سوپاس بۆ سەرنجتان.

(Applause)

(چەپڵەلێدان)