Science can answer moral questions | Sam Harris

Translator: Anna Babayan Reviewer: Gohar Khachatryan

I'm going to speak today about the relationship

Այսօր ես պատրաստվում եմ խոսել

between science and human values.

գիտության և մարդկային արժեքների հարաբերության մասին:

Now, it's generally understood that

Այսպես, սովորաբար կա կարծիք, որ

questions of morality --

բարոյականության հարցերը,

questions of good and evil and right and wrong --

բարու և չարի, ճիշտ ու սխալի հարցերը

are questions about which science officially has no opinion.

այնպիսի հարցեր են, որոնց մասին գիտությունը պաշտոնապես տեսակետ չունի:

It's thought that science can help us

Մարդիկ կարծում են, որ գիտությունը կարող է օգնել մեզ

get what we value,

ստանալ այն, ինչ մենք արժևորում ենք,

but it can never tell us what we ought to value.

բայց երբեք չի կարող ասել, թե ինչը պետք է արժևորենք:

And, consequently, most people -- I think most people

Հետևաբար, մարդկանց մեծամասնությունը, կարծում եմ նաև այստեղ գտնվողների

probably here -- think that science will never answer

մեծամասնությունը, հավանաբար, մտածում են, որ գիտությունը երբեք չի պատասխանի

the most important questions in human life:

մարդկային կյանքի ամենակարևոր հարցերին,

questions like, "What is worth living for?"

ինչպիսիք են` «Ինչի՞ համար արժե ապրել»,

"What is worth dying for?"

«Ինչի՞ համար արժե մահանալ»,

"What constitutes a good life?"

«Որո՞նք են լավ կյանքի բաղադրիչները»:

So, I'm going to argue

Այսպիսով, այսօր ես պատրաստվում եմ վիճարկել,

that this is an illusion -- that the separation between

որ դա պատրանք է. գիտության ու մարդկային արժեքների տարանջատումը

science and human values is an illusion --

պատրանք է,

and actually quite a dangerous one

և իրականում բավականին վտանգավոր պատրանք

at this point in human history.

մարդկային պատմության այս կետում:

Now, it's often said that science

Հիմա հաճախ ասում են, որ գիտությունը

cannot give us a foundation for morality and human values,

չի կարող մեզ հիմք տալ բարոյականության և մարդկային արժեքների համար,

because science deals with facts,

քանի որ այն գործ ունի փաստերի հետ,

and facts and values seem to belong to different spheres.

իսկ փաստերն ու արժեքները, թվում է, տարբեր ոլորտների են պատկանում:

It's often thought that there's no description

Հաճախ կարծում են, որ աշխարհի ձևի

of the way the world is

ոչ մի նկարագրություն

that can tell us how the world ought to be.

չի կարող մեզ ասել, թե այն ինչպիսին պետք է լինի:

But I think this is quite clearly untrue.

Բայց իմ կարծիքով դա միանգամայն սխալ է:

Values are a certain kind of fact.

Արժեքները փաստի որոշակի տեսակ են:

They are facts about the well-being of conscious creatures.

Դրանք փաստեր են գիտակցական էակների բարօրության մասին:

Why is it that we don't have ethical obligations toward rocks?

Ինչի՞ց է, որ մենք էթիկական պատասխանատվություններ չունենք ժայռերի առաջ:

Why don't we feel compassion for rocks?

Ինչու՞ մենք ժայռերի հանդեպ կարեկցանք չենք զգում:

It's because we don't think rocks can suffer. And if we're more

Քանի որ մենք չենք մտածում, որ ժայռը կարող է տառապել: Եվ եթե մենք ավելի

concerned about our fellow primates

մտահոգված ենք մեր բարեկամ պրիմատների մասին,

than we are about insects, as indeed we are,

քան միջատների, ինչը իրոք այդպես է, ապա

it's because we think they're exposed to a greater range

դա այն պատճառով է, որ մենք կարծում ենք` նրանք ենթակա են ավելի մեծ

of potential happiness and suffering.

պոտենցիալ երջանկության ու տառապանքի:

Now, the crucial thing to notice here

Այստեղ վճռական կետն այն է, որ

is that this is a factual claim:

սա փաստացի պնդում է:

This is something that we could be right or wrong about. And if we

Մենք կարող ենք ճիշտ կամ սխալ լինել այս հարցում: Եվ եթե մենք

have misconstrued the relationship between biological complexity

սխալ ենք մեկնաբանել կենսաբանական բարդության

and the possibilities of experience

և զգացողության հնարավորությունների միջև կապը,

well then we could be wrong about the inner lives of insects.

ապա կարող ենք և սխալվել միջատների ներքին կյանքի հարցում:

And there's no notion,

Եվ չկա մարդկային բարոյականության և արժեքների ոչ մի պատկերացում,

no version of human morality

ոչ մի տարբերակ

and human values that I've ever come across

ինձ երբևէ հանդիպածների մեջ,

that is not at some point reducible

որը ինչ-որ կերպ չհանգի

to a concern about conscious experience

գիտակցական գոյությանը

and its possible changes.

և դրա հնարավոր փոփոխություններին:

Even if you get your values from religion,

Եթե նույնիսկ դուք ձեր այժեքները վերցնում եք կրոնից,

even if you think that good and evil ultimately

եթե նույնիսկ կարծում եք, որ չարն ու բարին ի վերջո

relate to conditions after death --

կապված են մահից հետո ստեղծվող վիճակներին`

either to an eternity of happiness with God

կամ հավերժական երջանկություն Աստծո հետ,

or an eternity of suffering in hell --

կամ հավերժական տառապանք դժոխքում,

you are still concerned about consciousness and its changes.

դուք դեռևս մտածում եք գիտակցության և դրա փոփոխությունների մասին:

And to say that such changes can persist after death

Եվ ասել, որ նման փոփոխությունները կարող են շարունակվել մահվանից հետո,

is itself a factual claim,

ինքնին փաստացի պնդում է,

which, of course, may or may not be true.

որն, իհարկե, կարող է լինել ճիշտ կամ սխալ:

Now, to speak about the conditions of well-being

Այժմ, խոսելով բարօրության պայմանների մասին

in this life, for human beings,

այս կյանքում` մարդկային էակների համար,

we know that there is a continuum of such facts.

մենք գիտենք, որ կան մի շարք այդպիսի փաստեր:

We know that it's possible to live in a failed state,

Մենք գիտենք, որ հնարավոր է ապրել ձախողված վիճակում,

where everything that can go wrong does go wrong --

որտեղ այն ամենը, ինչ կարող է վատ լինել, վատ է,

where mothers cannot feed their children,

որտեղ մայրերը չեն կարողանում կերակրել իրենց երեխաներին,

where strangers cannot find the basis for peaceful collaboration,

որտեղ անծանոթները չեն կարողանում խաղաղ համագործակցության հիմքեր գտնել.

where people are murdered indiscriminately.

որտեղ մարդիկ անխտիր սպանվում են:

And we know that it's possible to move along this continuum

Եվ մենք գիտենք, որ այս շարքը հնարավոր է շարունակել

towards something quite a bit more idyllic,

և հասցնել հովվերգական ինչ-որ բանի,

to a place where a conference like this is even conceivable.

մի տեղ, ուր նման համագումարը նույնիսկ հասկանալի է:

And we know -- we know --

Եվ մենք գիտենք, գիտենք,

that there are right and wrong answers

որ կան ճիշտ ու սխալ պատասխաններ,

to how to move in this space.

թե ինչպես պետք է շարժվել այս տարածության մեջ:

Would adding cholera to the water be a good idea?

Ջրին խոլերայի հարուցիչ ավելացնելը լա՞վ գաղափար է:

Probably not.

Հավանաբար ոչ:

Would it be a good idea for everyone to believe in the evil eye,

Արդյոք լա՞վ գաղափար կլիներ, որ բոլորը հավատային չար աչքին,

so that when bad things happened to them

որպեսզի երբ նրանց հետ վատ բաներ պատահեին,

they immediately blame their neighbors? Probably not.

նրանք անմիջապես մեղադրեին հարևաններին: Հավանաբար ոչ:

There are truths to be known

Կան ճշմարտություններ, որ պետք է իմանալ

about how human communities flourish,

այն մասին, թե ինչպես են մարդկային հասարակությունները բարգավաճում,

whether or not we understand these truths.

անկախ նրանից` մենք այդ ճշմարտությունները հասկանու՞մ ենք, թե՞ ոչ:

And morality relates to these truths.

Եվ բարոյականությունը կապված է այս ճշմարտությունների հետ:

So, in talking about values we are talking about facts.

Այսպիսով, խոսելով արժեքների մասին, մենք խոսում ենք փաստերի մասին:

Now, of course our situation in the world can be understood at many levels --

Իհարկե, մեր գոյությունը աշխարհում կարելի է հասկանալ տարբեր մակարդակներով,

from the level of the genome

գենոֆոնդի մակարդակից

on up to the level of economic systems

մինչև տնտեսական համակարգերի

and political arrangements.

և քաղաքական կարգավորումների մակարդակը:

But if we're going to talk about human well-being

Բայց եթե մենք պատրաստվում ենք խոսել մարդկային բարեկեցության մասին,

we are, of necessity, talking about the human brain.

ապա անհրաժեշտ է խոսել մարդկային ուղեղի մասին:

Because we know that our experience of the world and of ourselves within it

Քանի որ մենք գիտենք, որ աշխարհի և դրանում մեր սեփական անձի զգացողությունը

is realized in the brain --

կատարվում է ուղեղում,

whatever happens after death.

ինչ էլ որ պատահի մահվանից հետո:

Even if the suicide bomber does get 72 virgins in the afterlife,

Եթե նույնիսկ մահապարտ ահաբեկիչը հանդերձյալ կյանքում ստանում է 72 կույսերի,

in this life, his personality --

այս կյանքում նրա անհատականությունը`

his rather unfortunate personality --

բավականին դժբախտ անհատականությունը,

is the product of his brain.

նրա ուղեղի արտադրանքն է:

So the contributions of culture --

Այսպիսով մշակույթը,

if culture changes us, as indeed it does,

եթե այն փոխում է մեզ, իսկ դա իրոք այդպես է,

it changes us by changing our brains.

ապա այն մեզ փոխում է` փոխելով մեր ուղեղը:

And so therefore whatever cultural variation there is

Հետևաբար, ինչպիսի մշակութային տարբերություն էլ լինի նրանում,

in how human beings flourish

թե ինչպես են մարդկային էակները զարգանում,

can, at least in principle, be understood

այդ տարբերությունը կարող է, գոնե սկզբունքորեն, հասկացվել

in the context of a maturing science of the mind --

մտքի հասունացող գիտության կոտնեքստում`

neuroscience, psychology, etc.

նյարդաբանություն, հոգեբանություն և այլն:

So, what I'm arguing is that

Այսպիսով, իմ ասելիքն այն է, որ

value's reduced to facts --

արժեքը հանգում է փաստերի,

to facts about the conscious experience

փաստերի` գիտակցական էակների

of conscious beings.

գիտակցական զգացողությունների մասին:

And we can therefore visualize a space

Եվ մենք հետևաբար կարող ենք հնարավոր

of possible changes in the experience of these beings.

փոփոխությունների տարածք տեսնել այդ էակների զգացողությունների մեջ:

And I think of this as kind of a moral landscape,

Եվ ես դա պատկերացնում եմ որպես ինչ-որ բարոյական բնապատկեր`

with peaks and valleys that correspond

գագաթներով և հովիտներով, որոնք համապատասխանում են

to differences in the well-being of conscious creatures,

գիտակցական էակների բարեկեցության տարբերություններին`

both personal and collective.

ինչպես անձնական, այնպես էլ հավաքական:

And one thing to notice is that perhaps

Պետք է հաշվի առնել մի բան, որ հավանաբար

there are states of human well-being

կան մարդկային բարեկեցության այնպիսի վիճակներ,

that we rarely access, that few people access.

որոնց մենք հազվադեպ ենք հասնում, որոնց քչերն են հասնում:

And these await our discovery.

Եվ դրանք սպասում են մեր կողմից բացահայտվելուն:

Perhaps some of these states can be appropriately called

Հավանաբար այս վիճակներից ոմանք կարելի է համապատասխանաբար անվանել

mystical or spiritual.

միստիկ կամ ոգեղեն:

Perhaps there are other states that we can't access

Հավանաբար կան այլ վիճակներ, որոնց մենք չենք կարող հասնել,

because of how our minds are structured

մեր ուղեղի կառուցվածքի պատճառով,

but other minds possibly could access them.

բայց այլ կառուցվածքի ուղեղը գուցե կարող է հասնել դրանց:

Now, let me be clear about what I'm not saying. I'm not saying

Հիմա, թույլ տվեք հստակեցնել, թե ինչ չեմ ասում: Ես չեմ ասում,

that science is guaranteed to map this space,

որ գիտությունը հաստատապես կարող է պլանավորել տիեզերքը,

or that we will have scientific answers to every

կամ որ մենք գիտական պատասխաններ կունենանք յուրաքանչյուր

conceivable moral question.

ըմբռնելի բարոյական հարցին:

I don't think, for instance, that you will one day consult

Օրինակ, չեմ կարծում, որ դուք մի օր կխորհրդակցեք

a supercomputer to learn whether you should have a second child,

սուպերհամակարգչի հետ, թե արդյոք արժե երկրորդ երեխա ունենալ,

or whether we should bomb Iran's nuclear facilities,

կամ արդյոք մենք պետք է պայթեցնենք Իրանի միջուկային սարքավորումները,

or whether you can deduct the full cost of TED as a business expense.

կամ արդյոք կարելի TED-ի ողջ արժեքը գանձել որպես բիզնես ծախս:

(Laughter)

(Ծիծաղ)

But if questions affect human well-being

Բայց եթե հարցերը ազդում են մարդկային բարեկեցության վրա,

then they do have answers, whether or not we can find them.

ապա նրանք պատասխաններ ունեն, անկախ նրանից, մենք դրանք կարո՞ղ ենք գտնել, թե ոչ:

And just admitting this --

Եվ պարզապես սա ընդունելը ,

just admitting that there are right and wrong answers

պարզապես ընդունելը, որ կան ճիշտ ու սխալ պատասխաններ

to the question of how humans flourish --

այն հարցին, թե ինչպես են մարդիկ զարգանում,

will change the way we talk about morality,

կփոխի մեր մոտեցումը բարոյականության հարցին

and will change our expectations

և կփոխի մեր ակնկալիքները

of human cooperation in the future.

մարդկային համագործակցությունից ապագայում:

For instance, there are 21 states in our country

Օրինակ, մեր երկրում կա 21 նահանգ,

where corporal punishment in the classroom is legal,

որտեղ դասարանում մարմնական պատիժ հասցնելը օրինական է,

where it is legal for a teacher to beat a child with a wooden board, hard,

որտեղ ուսուցիչը կարող է երեխային ծեծել փայտով, ուժեղ

and raising large bruises and blisters and even breaking the skin.

և առաջացնել մեծ կապտուկներ ու պալարներ, նույնիսկ պատռել մաշկը:

And hundreds of thousands of children, incidentally,

Եվ հարյուր հազարավոր երեխաներ, պատահաբար,

are subjected to this every year.

ենթարկվում են դրան ամեն տարի:

The locations of these enlightened districts, I think, will fail to surprise you.

Այս լուսավորյալ շրջանների տեղակայումը ձեզ չի զարմացնի:

We're not talking about Connecticut.

Մենք չենք խոսում Կոնեքտիկուտի մասին:

And the rationale for this behavior is explicitly religious.

Եվ նման պահվածքի պատճառները միանգամայն կրոնական են:

The creator of the universe himself

Ինքը` տիեզերքի արարիչն է

has told us not to spare the rod,

մեզ ասել երեխային երես չտալ,

lest we spoil the child --

որպեսզի չփչացնենք նրան.

this is in Proverbs 13 and 20, and I believe, 23.

սա ասվում է 13 և 20 Առակների մեջ , և, կարծում եմ նաև 23-ի:

But we can ask the obvious question:

Բայց մենք կարող ենք տալ հետևյալ ակնհայտ հարցը.

Is it a good idea, generally speaking,

արդյոք լա՞վ գաղափար է, ընդհանուր առմամբ,

to subject children to pain

երեխաներին ենթարկել ցավի,

and violence and public humiliation

բռնության և հրապարակային նվաստացման,

as a way of encouraging healthy emotional development

որպես միջոց` խրախուսելու առողջ էմոցիոնալ զարգացումը

and good behavior?

և լավ պահվածքը:

(Laughter)

(Ծիծաղ)

Is there any doubt

Կա՞ որևէ կասկած,

that this question has an answer,

որ այս հարցն ունի պատասխան

and that it matters?

և որ դա կարևոր է:

Now, many of you might worry

Ձեզանից շատերը գուցե անհանգստանան,

that the notion of well-being is truly undefined,

որ բարեկեցություն հասկացությունը իրականում չունի սահմանում

and seemingly perpetually open to be re-construed.

և, թվում է` անընդհատ ենթակա է փոփոխման:

And so, how therefore can there be an

Ուրեմն, ինչպե՞ս կարող է այդ դեպքում լինել

objective notion of well-being?

բարեկեցության օբյեկտիվ հասկացություն:

Well, consider by analogy, the concept of physical health.

Սրա նմանությամբ եկեք քննարկենք ֆիզիկական առողջության գաղափարը:

The concept of physical health is undefined.

Այն սահմանում չունի:

As we just heard from Michael Specter, it has changed over the years.

Ինչպես քիչ առաջ լսեցինք Մայքլ Սպեկտերից, այն փոխվել է տարիների ընթացքում:

When this statue was carved

Այս արձանի ստեղծման ժամանակ

the average life expectancy was probably 30.

կյանքի միջին տևողությունը հավանաբար 30 տարի էր:

It's now around 80 in the developed world.

Այսօր զարգացած աշխարհում այն շուրջ 80 տարի է:

There may come a time when we meddle with our genomes

Գուցե գա ժամանակ, երբ մենք այնպես կխառնենք մեր գեները,

in such a way that not being able to run a marathon

որ մարաթոնյան վազքի մասնակցել չկարողանալը

at age 200 will be considered a profound disability.

200 տարեկանում կհամարվի լուրջ թուլություն:

People will send you donations when you're in that condition.

Մարդիկ ձեզ նվիրատվություններ կուղարկեն, եթե այդ վիճակում լինեք:

(Laughter)

(Ծիծաղ)

Notice that the fact that the concept of health

Նկատեք` այն փաստից, որ առողջության գաղափարը

is open, genuinely open for revision,

բաց է, իսկապես բաց է վերանայման համար,

does not make it vacuous.

չի նվազում դրա կարևորությունը;

The distinction between a healthy person

Առողջ մարդու և

and a dead one

մահացածի միջև տարանջատումը

is about as clear and consequential as any we make in science.

նույնքան պարզ և տրամաբանական, որքան գիտության մեջ կատարվող ցանկացած տարանջատում:

Another thing to notice is there may be many peaks on the moral landscape:

Պետք է նկատել նաև, որ բարոյական բնապատկերի վրա կարող են լինել շատ գագաթներ.

There may be equivalent ways to thrive;

կարող են լինել համարժեք եղանակներ զարգանալու,

there may be equivalent ways to organize a human society

մարդկային հասարակությունը այնպես կազմակերպելու,

so as to maximize human flourishing.

որ զարգացումը հասնի առավելագույնի:

Now, why wouldn't this

Ուրեմն, ինչո՞ւ սա չի կարող

undermine an objective morality?

քանդել օբյեկտիվ բարոյականությունը:

Well think of how we talk about food:

Եկեք մտածենք, թե ինչպես ենք խոսում սննդի մասին.

I would never be tempted to argue to you

ես երբեք չէի փորձի ձեզ համոզել,

that there must be one right food to eat.

որ ուտելու համար կա մեկ ճիշտ սնունդ:

There is clearly a range of materials

Բնականաբար, կան մի շարք նյութեր,

that constitute healthy food.

որոնցից բաղկացած է առողջ սնունդը:

But there's nevertheless a clear distinction

Բայց, այնուամենայնիվ, կա հստակ տարանջատում

between food and poison.

սնունդի և թույնի միջև:

The fact that there are many right answers

Այն հանգամանքը, որ բազմաթիվ ճիշտ պատասխաններ կան,

to the question, "What is food?"

այն հարցին, թե ինչ է սնունդը,

does not tempt us

չի նշանակում,

to say that there are no truths to be known about human nutrition.

որ չկան մարդկային սնուցման մասին ճշմարտություններ, որ պետք է իմանալ:

Many people worry

Շատերն անհանգստանում են,

that a universal morality would require

որ համընդհանուր բարոյականությունը կպահանջեր

moral precepts that admit of no exceptions.

բարոյական նորմեր, որոնցում բացառություններ լինել չեն կարող:

So, for instance, if it's really wrong to lie,

Ուրեմն, եթե օրինակ ստելն իրոք վատ է,

it must always be wrong to lie,

ապա ստելը պետք է միշտ վատ լինի,

and if you can find an exception,

և եթե կարող եք բացառություն գտնել,

well then there's no such thing as moral truth.

ուրեմն չկա այնպիսի երևույթ, ինչպիսին բարոյական ճշմարտությունն է:

Why would we think this?

Ինչո՞ւ ենք մենք այդպես մտածում:

Consider, by analogy, the game of chess.

Համեմատության համար վերցնենք շախմատը:

Now, if you're going to play good chess,

Եթե պատրաստվում եք լավ շախմատ խաղալ,

a principle like, "Don't lose your Queen,"

«Մի կորցրու թագուհուն» սկբունքին

is very good to follow.

արժե հետևել:

But it clearly admits some exceptions.

Բայց դա հաստատ որոշ բացառություններ է թույլ տալիս;

There are moments when losing your Queen is a brilliant thing to do.

Կան պահեր, երբ թագուհուն կորցնելը հիանալի քայլ է:

There are moments when it is the only good thing you can do.

Կան պահեր, երբ դա միակ լավ քայլն է, որ կարող ես անել:

And yet, chess is a domain of perfect objectivity.

Եվ չնայած սրան, շախմատը կատարյալ օբյեկտիվության բնագավառ է:

The fact that there are exceptions here does not

Այն փաստը, որ կան բացառություններ,

change that at all.

այստեղ ոչինչ չի փոխում:

Now, this brings us to the sorts of moves

Սա հանգեցնում է այնպիսի քայլերի,

that people are apt to make in the moral sphere.

որ մարդիկ հակված են անելու բարոյականության բնագավառում:

Consider the great problem of women's bodies:

Վերցնենք կանանց մարմիններին վերաբերող մեծ խնդիրը:

What to do about them?

Ի՞նչ անել դրանց հետ:

Well this is one thing you can do about them:

Դե, սա մի տարբերակ է`

You can cover them up.

կարելի է դրանք ծածկել:

Now, it is the position, generally speaking, of our intellectual community

Ընդհանուր առմամբ սա մեր ինտելեկտուալ հանրության դիրքորոշումն է,

that while we may not like this,

եթե մեզ դա դուր չի գալիս,

we might think of this as "wrong"

ապա մենք կարող ենք դա սխալ համարել

in Boston or Palo Alto,

Բոստոնում կամ Պալո Ալտոյում.

who are we to say

ո՞վ ենք մենք, որ ասենք,

that the proud denizens of an ancient culture

թե հինավուրց մշակույթի հպարտ կրողները

are wrong to force their wives and daughters

սխալվում են` ստիպելով իրենց կանանց ու դուստրերին

to live in cloth bags?

ապրել շորից պարկերի մեջ:

And who are we to say, even, that they're wrong

Եվ նույնիսկ ո՞վ ենք մենք, որ ասենք, որ նրանք սխալ են,

to beat them with lengths of steel cable,

երբ ծեծում են կանանց պողպատե լարերով

or throw battery acid in their faces

կամ ծծմբական թթու լցնում նրանց երեսին,

if they decline the privilege of being smothered in this way?

եթե նրանք հրաժարվում են նման կերպ ճնշվելու արտոնությունից:

Well, who are we not to say this?

Բայց ո՞վ ենք մենք, որ չասենք դա:

Who are we to pretend

Ո՞վ ենք մենք, որ ձևացնենք,

that we know so little about human well-being

որ այնքան քիչ բան գիտենք մարդկային բարեկեցության մասին,

that we have to be non-judgmental about a practice like this?

որ ստիպված ենք դատողություններ չանել նման գործողությունների մասին:

I'm not talking about voluntary wearing of a veil --

Ես չեմ խոսում կամավոր գլխաշոր կրելու մասին.

women should be able to wear whatever they want, as far as I'm concerned.

կանայք պետք է կարողանան կրել այն, ինչ ցանկանում են, ինչքանով որ տեղյակ եմ:

But what does voluntary mean

Բայց ի՞նչ է նշանակում կամավոր բառը

in a community where,

մի հասարակություն, որտեղ

when a girl gets raped,

երբ աղջկան բռնաբարում են,

her father's first impulse,

նրա հոր առաջին մղումը

rather often, is to murder her out of shame?

շատ հաճախ լինում է աղջկան ամոթից սպանելը:

Just let that fact detonate in your brain for a minute:

Մեկ րոպե մտքում վերլուծեք այդ փաստը.

Your daughter gets raped,

ձեր աղջկան բռնաբարում են,

and what you want to do is kill her.

և դուք ուզում եք սպանել նրան:

What are the chances that represents

Որո՞նք են հնարավորությունները, որ սա իրենից ներկայացնում է

a peak of human flourishing?

մարդկային զարգացման գագաթնակետը:

Now, to say this is not to say that we have got the

Սակայն դա չի նշանակում, որ մենք ունենք

perfect solution in our own society.

կատարյալ լուծումները մեր հասարակության մեջ:

For instance,

Օրինակ,

this is what it's like to go to a newsstand almost anywhere

ահա թե ինչ է նշանակում թերթի կրպակ գնալ գրեթե ամենուր

in the civilized world.

քաղաքակիրթ աշխարհում:

Now, granted, for many men

Բնականաբար շատ տղամարդկանցից

it may require a degree in philosophy to see something wrong with these images.

փիլիսոփայի աստիճան կպահանջվի այս նկարներում ինչ-որ վատ բան տեսնելու համար:

(Laughter)

(Ծիծաղ)

But if we are in a reflective mood,

Բայց եթե մտածկոտ տրամադրություն ունենանք,

we can ask,

կարող ենք հարց տալ.

"Is this the perfect expression

«Արդյոք սա կատարյալ արտահայտու՞մն է

of psychological balance

հոգեբանական հավասարակշռության

with respect to variables like youth and beauty and women's bodies?"

նկատի ունենալով այնպիսի փոփոխական երևույթներ, ինչպիսիք են երիտասարդությունը, գեղեցկությունը և կանանց մարմինները»:

I mean, is this the optimal environment

Նկատի ունեմ, արդյոք սա ճիշտ միջավայր է

in which to raise our children?

մեր երեխաներին մեծացնելու համար:

Probably not. OK, so perhaps there's some place

Հավանաբար Ո'Չ, ուրեմն, պետք է որ լինի

on the spectrum

ինչ-որ տեղ

between these two extremes

այս երկու ծայրահեղություններ միջև,

that represents a place of better balance.

որ ավելի լավ հավասարակշռություն է ներկայացնում:

(Applause)

(Ծափահարություններ)

Perhaps there are many such places --

Հավանաբար այդպիսի շատ տեղեր կան,

again, given other changes in human culture

նորից հաշվի առնելով մարդկային մշակույթի այլ փոփոխություններ,

there may be many peaks on the moral landscape.

որտեղ կարող են լինել բարոյական բնապատկերի գագաթներ:

But the thing to notice is that there will be

Սակայն հարկ է հաշվի առնել մեկ հանգամանք`

many more ways not to be on a peak.

գագաթին գտնվելու ավելի շատ եղանակներ կլինեն:

Now the irony, from my perspective,

Իմ կարծիքով հեգնականն այստեղ այն է,

is that the only people who seem to generally agree with me

որ միակ մարդիկ, ովքեր, թվում է, հիմնականում համաձայն են ինձ հետ

and who think that there are right and wrong answers to moral questions

և ովքեր կարծում են, որ կարող են լինել ճիշտ ու սխալ պատասխաններ բարոյական հարցերին,

are religious demagogues of one form or another.

այս կամ այն կրոնական առաջնորդներն են:

And of course they think they have right answers to moral questions

Եվ իհարկե նրանք կարծում են, որ իրենք ունեն այդ հարցերի ճիշտ պատասխանները,

because they got these answers from a voice in a whirlwind,

քանի որ նրանք այդ պատասխանները ստացել են պտտահողմի միջից լսվող ձայնից,

not because they made an intelligent analysis of the causes

ոչ թե այն պատճառով, որ խելացի կերպով վերլուծել են

and condition of human and animal well-being.

մարդու և կենդանիների բարեկեցության պատճառներն ու պայմանները:

In fact, the endurance of religion

Փաստորեն, կրոնի առկայությունը

as a lens through which most people view moral questions

որպես ոսպնյակ, որի միջով մարդկանց մեծամասնությունը դիտարկում է բարոյական հարցերը,

has separated most moral talk

տարանջատել է բարոյական խոսակցությունների մեծ մասը

from real questions of human and animal suffering.

մարդկանց և կենդանիների տառապանքի իրական հարցերից:

This is why we spend our time

Ահա թե ինչու ենք մենք ժամանակ ծախսում`

talking about things like gay marriage

խոսելով այնպիսի բաներից, ինչպիսիք են համասեռամոլների ամուսնություննեը,

and not about genocide or nuclear proliferation

այլ ոչ թե ցեղասպանությունների կամ ուրանի հարստացումը

or poverty or any other hugely consequential issue.

կամ աղքատությունն ու հսկայական հետևանքներ ունեցող այլ խնդիրներ:

But the demagogues are right about one thing: We need

Բայց կրոնական առաջնորդները մի բանում ճիշտ են. մեզ պետք է

a universal conception of human values.

մարդկային արժեքների համընդհանուր հասկացություն:

Now, what stands in the way of this?

Ուրեմն ի՞նչն է սրան խանգարում:

Well, one thing to notice is that we

Պետք է նկատի ունենալ մի բան, որ մենք

do something different when talking about morality --

տարբեր բան ենք անում` խոսելով բարոյականության մասին,

especially secular, academic, scientist types.

հատկապես աշխարհիկ, ակադեմիական, գիտնական մարդիկ:

When talking about morality we value differences of opinion

Խոսելով բարոյականության մասին մենք գնահատում ենք կարծիքների տարբերությունները ավելի,

in a way that we don't in any other area of our lives.

քան կյանքի այլ բնագավառներում:

So, for instance the Dalai Lama gets up every morning

Օրինակ, Դալայ Լաման ամեն առավոտ վեր է կենում`

meditating on compassion,

խորհելով կարեկցանքի մասին,

and he thinks that helping other human beings is an integral component

և նա մտածում է, որ ուրիշներին օգնելը

of human happiness.

մարդկային երջանկության բաղկացուցիչ մասն է:

On the other hand, we have someone like Ted Bundy;

Մյուս կողմից, ունենք Թեդ Բանդիի նման մարդու օրինակը:

Ted Bundy was very fond of abducting and raping

Թեդ Բանդին շատ էր սիրում առևանգել, բռնաբարել,

and torturing and killing young women.

տանջել ու սպանել երիտասարդ կանանց:

So, we appear to have a genuine difference of opinion

Այսպիսով, մենք կարծիքների իրական տարբերություն ունենք այն հարցում,

about how to profitably use one's time.

թե ինչպես պետք է շահավետ օգտագործել ժամանակը:

(Laughter)

(Ծիծաղ)

Most Western intellectuals

Արևմտյան մտավորականների մեծամասնությունը,

look at this situation

տեսնելով այս իրավիճակը,

and say, "Well, there's nothing for the Dalai Lama

ասում է. «Այսպես, Դալայ Լաման

to be really right about -- really right about --

իրականում ճիշտ չէ. իրականում ճիշտ չէ,

or for Ted Bundy to be really wrong about

ոչ էլ Թեդ Բանդին է իրականում սխալ որևէ այնպիսի հարցում,

that admits of a real argument

որ ենթակա է իրական վիճարկման

that potentially falls within the purview of science.

և պոտենցիալ վերաբերում է գիտության ոլորտին:

He likes chocolate, he likes vanilla.

Մեկը սիրում է շոկոլադ, մյուսը` վանիլ:

There's nothing that one should be able to say to the other

Չկա ոչինչ, որ մեկը կարողանա ասել մյուսին

that should persuade the other."

և դրանով համոզել նրան»:

Notice that we don't do this in science.

Նկատեք` մենք այդպես չենք անում գիտության դեպքում:

On the left you have Edward Witten.

Ձախ կողմում ունենք Էդվարդ Ուիթենին:

He's a string theorist.

Նա լարային տեսաբան է:

If you ask the smartest physicists around

Եթե ամենախելացի ֆիզիկոսներին հարցնեք, թե

who is the smartest physicist around,

ով է ամենախելացի ֆիզիկոսը,

in my experience half of them will say Ed Witten.

իմ փորձից գիտեմ, որ նրանց կեսը կասի Էդ Ուիթենը:

The other half will tell you they don't like the question.

Մյուս կեսը կասեն, որ հարցը իրենց դուր չի գալիս:

(Laughter)

(Ծիծաղ)

So, what would happen if I showed up at a physics conference

Ուրեմն, ի՞նչ կպատահեր, եթե ես հայտնվեի որևէ ֆիզիկայի կոնֆերանսի

and said,"String theory is bogus.

և ասեի. «Լարային տեսությունը կեղծ է:

It doesn't resonate with me. It's not how I chose to

Այն ինձ չի համապատասխանում: Ես չեմ ուզում այդպես

view the universe at a small scale.

դիտարկել տիեզերքը փոքր մասշտաբով:

I'm not a fan."

Ես դրա երկրպագուն չեմ»:

(Laughter)

(Ծիծաղ)

Well, nothing would happen because I'm not a physicist;

Դե, ոչինչ էլ չէր պատահի, քանի որ ես ֆիզիկոս չեմ,

I don't understand string theory.

ես չեմ հասկանում լարային տեսությունը:

I'm the Ted Bundy of string theory.

Ես այդ տեսությունից այնքան հեռու եմ, որքան Թեդ Բանդին:

(Laughter)

(Ծիծաղ)

I wouldn't want to belong to any string theory club that would have me as a member.

Ես չէի ցանկանա անդամակցել որևէ լարային տեսության ակումբի, որ ինձ կընդուներ որպես անդամ:

But this is just the point.

Բայց իմաստը հենց սրանում է:

Whenever we are talking about facts

Երբ մենք խոսում ենք փաստերի մասին,

certain opinions must be excluded.

որոշ տեսակետներ պետք է բացառվեն:

That is what it is to have a domain of expertise.

Ահա թե ինչ է նշանակում փորձարկման ասպարեզ ունենալ:

That is what it is for knowledge to count.

Ահա թե ինչ է նշանակում, որ պետք է հաշվի առնվի գիտելիքը:

How have we convinced ourselves

Ինչպե՞ս ենք ինքներս մեզ համոզել,

that in the moral sphere there is no such thing as moral expertise,

որ բարոյականության ոլորտում չի կարող լինել բարոյական փորձարկում

or moral talent, or moral genius even?

կամ բարոյական տաղանդ, կամ նույնիսկ բարոյական հանճար:

How have we convinced ourselves

Ինչպե՞ս ենք ինքներս մեզ համոզել,

that every opinion has to count?

որ յուրաքանչյուր կարծիք պետք է հաշվի առնվի:

How have we convinced ourselves

Ինչպե՞ս ենք ինքներս մեզ համոզել,

that every culture has a point of view

որ յուրաքանչյուր մշակույթ այս հարցում ունի

on these subjects worth considering?

տեսակետ, որը արժե հաշվի առնել:

Does the Taliban

Արդյոք Թալիբանը

have a point of view on physics

տեսակետ ունի՞ ֆիզիկայի վերաբերյալ,

that is worth considering? No.

որը պետք է հաշվի առնվի: Ոչ:

(Laughter)

(Ծիծաղ)

How is their ignorance any less obvious

Մի՞թե նրանց տգիտությունը նույնքան բացահայտ չէ նաև

on the subject of human well-being?

մարդկային բարեկեցության հարցում:

(Applause)

(Ծափահարություններ)

So, this, I think, is what the world needs now.

Այսպիսով, կարծում եմ, որ աշխարհը հիմա հենց սրա կարիքն ունի:

It needs people like ourselves to admit

Այն կարիք ունի մեզ նման մարդկանց, ովքեր կընդունեն,

that there are right and wrong answers

որ կան ճիշտ ու սխալ պատասխաններ

to questions of human flourishing,

մարդկային բարգավաճման վերաբերյալ հարցերին,

and morality relates

և որ բարոյականությունը պատկանում է

to that domain of facts.

փաստերի բնագավառին:

It is possible

Հնարավոր է, որ

for individuals, and even for whole cultures,

անհատները, նույիսկ ամբողջ մշակույթները

to care about the wrong things,

սխալ ուղու վրա լինեն,

which is to say that it's possible for them

այսնինքն` հնարավոր է, որ նրանք

to have beliefs and desires that reliably lead

ունենան հավատալիքներ ու ցանկություններ, որոնք հանգեցնում են

to needless human suffering.

անհարկի մարդկային տառապանքի:

Just admitting this will transform our discourse about morality.

Պարզապես սա ընդունելը կվերափոխի բարոյականության մեր ըմբռնումը:

We live in a world in which

Մենք ապրում ենք մի աշխարհում, որտեղ

the boundaries between nations mean less and less,

ազգերի միջև սահմանների նշանակությունը գնալով նվազում է

and they will one day mean nothing.

և մի օր դա ընդհանրապես նշանակություն չի ունենա:

We live in a world filled with destructive technology,

Մենք ապրում ենք ոչնչացնող տեխնոլոգիաներով լի աշխարհում,

and this technology cannot be uninvented;

և այս տեխնոլոգիաները անհնար է այլևս վերացնել.

it will always be easier

միշտ էլ ավելի հեշտ կլինի

to break things than to fix them.

իրերը կոտրելը, քան սարքելը:

It seems to me, therefore, patently obvious

Հետևաբար ինձ թվում է` միանգամայն ակնհայտ է,

that we can no more

որ մենք այլևս չենք կարող

respect and tolerate

հարգել կամ հանդուրժել

vast differences in notions of human well-being

մարդկային բարեկեցություն հասկացության մեջ մեծ տարբերությունները,

than we can respect or tolerate vast differences

որ մենք չենք կարող հարգել կամ հանդուրժել մեծ տարբերությունները

in the notions about how disease spreads,

հիվանդությունների տարածման

or in the safety standards of buildings and airplanes.

կամ շենքերի ու օդանավերի անվտանգության պայմանների հարցում:

We simply must converge

Մենք պետք է պարզապես ընդհանուր հայտարարի բերենք

on the answers we give to the most important questions in human life.

այն պատասխանները, որ տալիս ենք մարդկային կյանքի ամենակարևոր հարցերին:

And to do that, we have to admit that these questions have answers.

Իսկ դա անելու համար պետք է ընդունենք, որ այդ հարցերը ունեն պատասխաններ:

Thank you very much.

Շատ շնորհակալություն:

(Applause)

(Ծափահարություններ)

Chris Anderson: So, some combustible material there.

Քրիս Անդերսոն: Այստեղ որոշ վիճարկելի հարցեր կան:

Whether in this audience or people elsewhere in the world,

Արդյոք այս հանդիսատեսը կամ մարդիկ աշխարհի ցանկացած այլ վայրում,

hearing some of this, may well be doing the

լսելով սա, կարող են նաև

screaming-with-rage thing, after as well, some of them.

բարկությունից գոռալ, դե գոնե նրանցից ոմանք:

Language seems to be really important here.

Լեզուն այստեղ իրոք կարևոր է թվում:

When you're talking about the veil,

Երբ մենք խոսում ենք գլխաշորի մասին,

you're talking about women dressed in cloth bags.

մենք նկատի ունենք շորից պարկեր հագած կանանց:

I've lived in the Muslim world, spoken with a lot of Muslim women.

Ես ապրել եմ մահմեդական աշխարհում, խոսել շատ մահմեդական կանանց հետ:

And some of them would say something else. They would say,

Եվ նրանցից ոմանք լրիվ այլ բան են ասում: Նրանք ասում են,

"No, you know, this is a celebration

«Ոչ, գիտեք, սա կանացի յուրահատկության

of female specialness,

ընդգծում է,

it helps build that and it's a result of the fact that" --

այն օգնում է յուրահատուկ լինել, և դրա պատճառն այն է,

and this is arguably a sophisticated psychological view --

և դա փարձված հոգեբանական տեսակետ է,

"that male lust is not to be trusted."

որ տղամարդու տենչանքին վստահել չի կարելի»:

I mean, can you engage in a conversation

Ուզում եմ ասել` կարո՞ղ եք խոսակցություն սկսել

with that kind of woman without seeming kind of cultural imperialist?

նման կնոջ հետ առանց մշակութային իմպերիալիստ թվալու:

Sam Harris: Yeah, well I think I tried to broach this in a sentence,

Սեմ Հարիս: Դե, կարծում եմ` ես փորձեցի սա քննարկել մի նախադասության մեջ,

watching the clock ticking,

քանի որ ժամանակը սուղ էր,

but the question is:

բայց հարցը հետևյալն է.

What is voluntary in a context

Ի՞նչն է կամավոր համարվում այն կոնտեքստում,

where men have certain expectations,

որտեղ տղամարդիկ որոշակի սպասելիքներ ունեն

and you're guaranteed to be treated in a certain way

և կանայք որոշակի վերաբերմունքի կարժանանան,

if you don't veil yourself?

եթե գլխաշոր չկրեն:

And so, if anyone in this room

Եվ ուրեմն, եթե այս սենյակում որևէ մեկը

wanted to wear a veil,

ցանկանար գլխաշոր կրել,

or a very funny hat, or tattoo their face --

կամ շատ ծիծաղելի գլխարկ, կամ էլ դաջվածք անել դեմքին,

I think we should be free to voluntarily do whatever we want,

կարծում եմ այդ դեպքում նրանք ազատ են անելու այն, ինչ ուզում են,

but we have to be honest about

բայց պետք է անկեղծ լինենք

the constraints that these women are placed under.

հարկադրանքը, որին ենթարկվում են այս կանայք:

And so I think we shouldn't be so eager

Կարծում եմ` մենք չպետք է

to always take their word for it,

բոլոր դեպքերում նրանց խոսքը որպես ապացույց ընդունենք,

especially when it's 120 degrees out

հատկապես երբ դրսում 120 աստիճան է,

and you're wearing a full burqa.

և դու ոտքից գլուխ հագնված ես:

CA: A lot of people want to believe in this

ՍԱ: Շատ մարդիկ ուզում են հավատալ այս

concept of moral progress.

բարոյական զարգացման գաղափարին:

But can you reconcile that?

Բայց կարո՞ղ եք համաձայնության գալ:

I think I understood you to say that you could

Ինձ թվում է` Ձեր ասածից հասկացա, որ

reconcile that with a world that doesn't become

դա կարող եք համաձայնեցնել մի աշխարհում, որը չի դառնում

one dimensional, where we all have to think the same.

միատարածական, որտեղ բոլորս ստիպված ենք միանման մտածել:

Paint your picture of what

Ինքներդ պատկերացրեք դա,

rolling the clock 50 years forward,

առաջ տալով ժամանակը հիսուն տարով,

100 years forward, how you would like to think of

հարյուր տարով, ինչպե՞ս եք պատկերացնում

the world, balancing moral progress

աշխարհը, որ կհավասարակշռի բարոյական զարգացումը

with richness.

հարստության հետ:

SH: Well, I think once you admit

ՍՀ: Դե, կարծում եմ` հենց ընդունենք,

that we are on the path toward understanding our minds

որ արդեն մեր միտքը հասկանալու ճանապարհին ենք`

at the level of the brain in some important detail,

ուղեցի որևէ կարևոր մասնիկի մակարդակին,

then you have to admit

ուրեմն պետք է ընդունենք նաև,

that we are going to understand all of the positive

որ մենք կկարողանանք հասկանալ մեր բոլոր դրական

and negative qualities

և բացասական որակները

of ourselves in much greater detail.

ավելի մանրամասնորեն:

So, we're going to understand positive social emotion

Այսինքն, մենք կհասկանանք դրական հասարակական էմոցիաները,

like empathy and compassion,

ինչպիսիք են ըմբռնումն ու կարեկցանքը,

and we're going to understand the factors

և կհասկանանք այն գործոննորը, որոնք

that encourage it -- whether they're genetic,

նպաստում են դրանց, լինեն դրանք գենետիկ,

whether they're how people talk to one another,

թե այն, ինչպես են մարդիկ խոսում իրար հետ,

whether they're economic systems,

թե լինեն դրանք տնտեսական համակարգերը,

and insofar as we begin to shine light on that

և հենց որ մենք լուսաբանենք դա,

we are inevitably going to converge

մենք անխուսափելիորեն կհանգենք

on that fact space.

փաստերի ոլորտին:

So, everything is not going to be up for grabs.

Այսպիսով, ամեն ինչ չէ, որ

It's not going to be like

Ստացվում է, որ ես

veiling my daughter from birth

ծնված օրից աղջկաս գլխաշորով փաթաթելը

is just as good as teaching her

նույնքան լավ է, ինչ սովորեցնել նրան

to be confident and well-educated

լինել վստահ և կրթված

in the context of men who do desire women.

տղամարդկանց կոնտեքստում, որոնց իրոք ցանկանում են կանանց:

I mean I don't think we need an NSF grant to know

Ուզում եմ ասել` NSF-ի կարիք չունենք իմանալու համար,

that compulsory veiling is a bad idea --

որ պարտադրաբար գլխաշոր կրելը վատ գաղափար է,

but at a certain point

բայց որոշակի կետում

we're going to be able to scan the brains of everyone involved

մենք պատրաստվում ենք զննել բոլոր ներգրավված մարդկանց ուղեղները

and actually interrogate them.

և հենց նրանց հարցեր տալ:

Do people love their daughters

Արդյոք մարդիկ սիրում են իրենց դուստրերին

just as much in these systems?

նույնքան շատ այս համակարգերում:

And I think there are clearly right answers to that.

Եվ կարծում եմ` այս հարցը հստակ պատասխան ունի:

CA: And if the results come out that actually they do,

ՍԱ: Եվ եթե արդյունքները ցույց տան, որ նրանք իրոք սիրում են իրենց դուստրերին,

are you prepared to shift your instinctive current judgment

դուք պատրա՞ստ եք փոխել Ձեր ներկայիս բնազդային դիրքորոշումը

on some of these issues?

այս հարցերից որևէ մեկի շուրջ:

SH: Well yeah, modulo one obvious fact,

ՍՀ: Դե, այո, ակնհայտ փաստ է,

that you can love someone

որ կարելի է սիրել մեկին

in the context of a truly delusional belief system.

իրոք մոլեռանդ կրոնական համակարգի համատեքստում:

So, you can say like, "Because I knew my gay son

Այսինքն` կարող եք ասել օրինակ. «Քանի որ ես գիտեի, որ իմ համասեռամոլ տղան

was going to go to hell if he found a boyfriend,

դժոխք կգնա, եթե իր համար զուգընկեր գտնի,

I chopped his head off. And that was the most compassionate thing I could do."

ես նրա գլուխը թռցրի: Եվ դա ամենամեծ կարեկցանքն էր, որ կարող էի անել»։

If you get all those parts aligned,

Եթե այդ բոլոր մասերը միացնենք, ապա

yes I think you could probably be feeling the emotion of love.

կարծում եմ, այո, հնարավոր է, որ զգայիք սեր կոչվող զգացմունքը:

But again, then we have to talk about

Բայց նորից, այդ դեպքում պետք է խոսենք

well-being in a larger context.

բարեկեցության մասին ավելի լայն կոնտեքստում:

It's all of us in this together,

Մենք բոլորս այստեղ միասին ենք,

not one man feeling ecstasy

ոչ թե մեկ մարդ, որ էքստազի մեջ

and then blowing himself up on a bus.

իրեն պայթեցնում է ավտոբուսում:

CA: Sam, this is a conversation I would actually love to

ՍԱ: Սեմ, ես իրոք կցանկանայի այս խոսակցությունը

continue for hours.

ժամերով շարունակել:

We don't have that, but maybe another time. Thank you for coming to TED.

Մենք ժամանակ չունենք, բայց գուցե մի ուրիշ անգամ: Շնորհակալություն գալու TED համար:

SH: Really an honor. Thank you.

ՍՀ: Իրոք մեծ պատիվ է: Շնորհակալ եմ:

(Applause)

(Ծափահարություններ)