What we do (and don't) know about the coronavirus | David Heymann

Translator: mabbast chato Reviewer: Daban Q. Jaff

[As of the morning February 27, 2020,

هه‌ر كه‌ له‌ به‌یانی 27ی شوباتی 2020

there were at least 82,000 confirmed cases worldwide of the coronavirus

به‌لایه‌نی كه‌م 82000 كه‌یسی كۆڕۆنا ڤایرۆس له‌ سه‌رتاسه‌ر جیهان تۆماركرا

and 2,810 deaths from it.

له‌گه‌ڵ 2810 حاله‌تی مردن.

TED invited Dr. David Heymann to share the latest findings about the outbreak.]

تێد بانگهێشتی دكتۆر ده‌یڤد هایمانی كرد تا .باسی نوێترین پێشهاته‌كان بكات

[What happens if you get infected with the coronavirus?]

چی ڕوده‌دات ئه‌گه‌ر] [ توشی كۆڕۆنا ڤایرۆس ببیت؟

This looks like a very mild disease, like a common cold,

نه‌خۆشییه‌كی ساده‌یه‌ ،وه‌ك سه‌رمابونێكی ئاسایی

in the majority of people.

.له‌زۆربه‌ی خه‌ڵك

There are certain people who get infected and have very serious illness;

هه‌ندێك كه‌س توشی ئه‌م ڤایرۆسه‌ ده‌بن و ;نه‌خۆشییه‌كی ترسناكیان هه‌یه‌

among them are health workers.

له‌وانه‌ كارمه‌ندی ته‌ندروستی.

It's a very serious infection in them,

زۆر به‌ سه‌ختی توش ده‌بن.

as they get a higher dose than normal people,

چونكه‌ به‌ جورعه‌ی زیاتر ،له‌خه‌ڵكی ئاسایی ده‌گرن

and at the same time, they have no immunity.

.له‌هه‌مان كات به‌رگرییان نییه‌

So in the general population,

،بۆیه‌ له‌ خه‌ڵكی ئاسایی

it's likely that the dose of virus that you receive when you are infected

وه‌ك ئه‌وه‌ وایه‌ جورعه‌ی ئه‌و ڤایرۆسه‌ی تۆش ده‌بیت

is much less than the dose that a health worker would receive,

كه‌متره‌ له‌وه‌ی كارمه‌ندێكی ،ته‌ندروستی توشی ده‌بێت

health workers having more serious infections.

.كارمه‌ندانی ته‌ندروستی سه‌ختتر توشده‌بن

So your infection would be less serious, hopefully.

.خۆشبه‌ختانه‌، توشبونی ئێوه‌ سوكتره‌

So that leaves the elderly and those with comorbidities

پێویستە ئه‌وانه‌ی به‌ته‌مه‌نن و نه‌خۆشی تریان هه‌یه‌

to really be the ones that we have to make sure

ئه‌وانه‌بن لێیان دڵنیا ببینه‌وه‌

are taken care of in hospitals.

.تا له‌ نه‌خۆشخانه‌ چاودێری بكرێن

[Who are the people who should be most concerned about this?]

[كێن ئه‌وانه‌ی پێویسته‌ نیگه‌رانبن؟]

Well, the most concerned are people

باشه‌، ئه‌وانه‌ی پێویسته‌ زیاتر ئاگاداربن

who are, first of all, in developing countries

ئه‌وانه‌ن له‌ وڵاته‌ تازه‌پێگه‌یشتوه‌كانن

and who don't have access to good medical care

كه‌ سیسته‌مێكی ته‌ندروستی باشیان نییه‌

and may not have access at all to a hospital,

له‌وانه‌شه‌ هه‌رنه‌توانن بگه‌نه‌ ،نه‌خۆشخانه‌

should an epidemic occur in their country.

ئه‌گه‌ر ئه‌و درمه‌ له‌ وڵاتیان بڵاوبێته‌وه‌

Those people would be at great risk,

،ئه‌وان له‌مه‌ترسیدا ده‌بن

especially the elderly.

.به‌تایبه‌تی به‌ته‌مه‌نه‌كان

Elderly in all populations are at risk,

به‌ته‌مه‌نان له‌هه‌مووان ،زیاتر مەترسیان لەسەرە

but especially those who can't get to oxygen.

به‌تایبه‌تی ئه‌وانه‌ی ده‌ستیان .به‌ ئۆكسجین ناگات

In industrialized countries,

له‌ وڵاته‌ پیشه‌سازییه‌كان،

it's the very elderly who have comorbidities,

زۆربه‌ی به‌ته‌مه‌نه‌كان کە نه‌خۆشی دیکەیان هه‌یه‌

who have diabetes, who have other diseases,

ئه‌وانه‌ی شه‌كرو نه‌خۆشی دیکەیان هه‌یه،‌

who are at risk.

ئه‌وا له‌مه‌ترسیدان

The general population doesn't appear to be at great risk.

خه‌ڵكی ئاسایی مه‌ترسیان لەسەر نییە.

[What pre-existing medical conditions put people at higher risk?]

چ دۆخێكی ته‌ندروستی پێشتر] [ خه‌ڵك ده‌خاته‌ به‌رمه‌ترسی؟

First of all,

لەسەرەتادا،

pulmonary disease existing as a comorbidity is also important.

هه‌بونی كێشه‌ له‌سیسته‌می هه‌ناسه‌دان گرنگه‌.

In general, the elderly are at greater risk,

،به‌گشتی به‌ته‌مه‌نه‌كان زیاتر له‌مه‌ترسین

especially those over 70,

به‌تایبه‌تی ئه‌وانه‌ی له‌سه‌روی 70 ساڵن،

because their immune systems are not as effective

چونكه‌ سیسته‌می به‌رگریان لاوازه‌

as they might have once been,

وه‌ك ئه‌وه‌ی جارێك بووبن،

and they are more susceptible to infections.

زیاتر ئه‌گه‌ری توشبونیان هه‌یه.‌

In addition, in some instances in China,

‌ له‌هه‌ندێك دۆخ، له‌ چین،

there's been a coinfection with influenza

له‌گه‌ڵ هه‌ڵامه‌ت ده‌رده‌كه‌وێت

and at the same time,

له‌هه‌مان كاتدا،

there have been some bacterial superinfections

هه‌ندێك توشبوونی به‌كتریاش هه‌ن

on the pneumonias that are occurring.

.له‌سه‌ر هه‌وكردنی سییه‌كان

[Where can we find up-to-date information?]

[له‌ كوێ زانیاری نوێ بدۆزینه‌وه‌؟]

The Center for Disease Control in Atlanta keeps track

سه‌نته‌ری چاره‌سه‌ری نه‌خۆشی له‌ ئه‌تلانتا به‌دواداچون ده‌كات

and has updates on a regular basis on its website.

زانیاری نوێ له‌ پێگه‌كه‌ی .خۆی بڵاوده‌كاته‌وه‌

Also, the World Health Organization in Geneva,

هه‌روه‌ها ڕێكخراوی ته‌ندروستی جیهانی له‌ جنێڤ،

which is coordinating many of the activities

هه‌ماهه‌نگی له‌گه‌ڵ زۆر چالاكی ده‌كات

going on internationally,

کە له ‌جیهان ڕوده‌ده‌ن،

also has a website with daily updates.

هه‌روه‌ها پێگه‌یه‌كی هه‌واڵی ڕۆژانه‌ی هه‌یه‌.

It's our responsibility to get that information as individuals,

به‌رپرسیاره‌تی ئێمه‌یه‌ ئه‌و زانیارییه‌ وه‌ك تاكه‌كه‌س وه‌رگرین،

so we understand

تا تێده‌گه‌ین

and can make sure that we can contribute in our own way

دڵنیابین له ‌به‌شداربوون به‌شێوازی خۆمان

to prevention of major spread.

تا ڕێگری بكه‌ین له‌ بڵاوبونه‌وه‌ی

[You led the global response to the SARS outbreak in 2003.

ڕۆلێكی جیهانیتان گێڕا له‌ بڵاوبونه‌وه‌ی] سارز له‌ ساڵی 2003

How does this outbreak compare?]

چۆن به‌راوردی ده‌كه‌یت؟)

That's the same problem with all new infections.

هه‌مان گرفته‌ له‌گه‌ڵ به‌ركه‌وته‌ نوێكان.

This is an infection that's coming to humans

ئه‌مه‌ ئه‌و نه‌خۆشه‌ییه‌یە مرۆڤ ده‌یگرێت

who have never been exposed to this virus before.

كه‌ هه‌رگیز پێشتر به‌ركه‌وته‌ی ڤایرۆس نه‌بووه‌.

They don't have any antibody protection,

هیچ به‌رگرییه‌كی دژه‌ جه‌سته‌ییان نییه‌،

and it's not clear whether their immune system

دیاریش نییه‌ ئه‌گه‌ر سیسته‌می به‌رگرییان

can handle this virus or not.

توانای به‌رگری هه‌بێت یان نا.

This is a virus that usually finds itself in bats or in other animals,

ئه‌مه‌ ئه‌و ڤایرۆسه‌یه‌ له‌ شه‌مشه‌مه‌كوێره‌ و ئاژه‌ڵی تردا هەیه‌،

and all of a sudden, it's in humans.

و كتوپڕ له‌ مرۆڤ په‌یدابوو.

And humans just don't have experience with this virus.

مرۆڤیش شاره‌زایی ئه‌م ڤایرۆسه‌ نییه.‌

But gradually,

به‌ڵام خۆشبه‌ختانه،‌

we are beginning to learn a lot, as we did with SARS.

شاره‌زاییه‌كی باش كۆده‌كه‌ینه‌وه‌ وه‌ك له‌ سارز.

And you know, there are certainly a larger number of deaths

ده‌شزانن ژماره‌یه‌كی زۆر مردوو هه‌ن

than there were with SARS.

له‌وه‌ی له‌ سارز هه‌بوون.

But when you divide that by a denominator of persons who are infected,

به‌ڵام ئه‌گه‌ر ئه‌وه‌ له‌گه‌ڵ كه‌سانی توش بوو دابه‌ش بكه‌ین،

there are many, many more persons infected than there were with SARS.

خه‌ڵكێكی زۆرتر توشده‌بن له‌وه‌ی له‌ سارز توشببوون.

The case fatality ratio,

ڕێژه‌ی مردن،

that is the ratio of deaths to the numbers of cases in SARS,

ئه‌مه‌ ڕێژه‌ی مردنه‌ به‌ سارز،

was about 10 percent.

نزیكه‌ی له‌ سه‌دا ده‌ بوو.

With the current coronavirus, COVID-19,

كۆرۆنا ڤایرۆس، كۆڤید- 19،

it is two percent or probably less.

له‌ سه‌دا دوو یان كه‌متره‌.

So it's a much less virulent virus,

كه‌واته‌ ئه‌م ڤایرۆسه‌ كه‌متر مه‌ترسیداره‌،

but it's still a virus that causes mortality,

به‌ڵام هه‌ر ڤایرۆسه‌ ده‌بێته‌ هۆی مردن،

and that's what we don't want entering human populations.

بۆیه‌ نامانه‌وێت بێته‌ نێو خه‌ڵك.

[Have we responded adequately at border crossings, such as airports?]

ئایا به‌وردی باسی په‌ڕینه‌وه‌ی سنوره‌كانمان وه‌ك فڕۆكه‌خانه‌ كردوه‌؟

It's clearly understood that airports or any land borders

واتا فڕۆكه‌خانه‌ و هه‌رسنورێكی تری وشكانی

cannot prevent a disease from entering.

ڕێگر نابن له‌به‌رده‌م بڵاوبونه‌وه‌ی.

People in the incubation period can cross that border,

خه‌ڵك له‌كاتی ده‌رنه‌كه‌وتنی نیشانه‌كانی ئه‌و سنوره‌ ده‌بڕن،

can enter countries

ده‌چنه‌ وڵاتان

and can then infect others when they become sick.

خه‌ڵكی دی توشده‌كه‌ن كاتێك نه‌خۆشده‌كه‌ون.

So borders are not a means of preventing infections from entering a country

كه‌واته‌ سنوره‌كان ڕێگرنابن له‌بڵاوبونه‌وه‌ی

by checking temperatures.

له‌ ڕێگەی پێوانه‌ی پله‌ی گه‌رمی.

Borders are important because you can provide to people arriving

سنوره‌كان گرنگن چونكه‌ ده‌ستت ده‌گات به‌و خه‌ڵكانه‌ی

from areas that might be at risk of having had infection,

له‌شوێنی پڕمه‌ترسی هاتوون،

provide them with an understanding,

یارمه‌تیان بده‌یت له‌شیكردنه‌وه‌،

either a printed understanding or a verbal understanding,

یان له‌ڕێگەی نوسراو یانیش له‌ڕێگەی زاره‌كی،

of what the signs and symptoms are of this infection,

باسی نیشانه‌ و ده‌ركه‌وته‌كانی بكه‌یت،

and what they should do if they feel that they might be infected.

ڕێوشوێنی پێویست بۆخۆپاراستن له‌كاتی توشبون بگرنه‌به‌ر.

[What's the timeline for a vaccine?]

[خشته‌ی كاتی ڤاكسینه‌كه‌ چییه‌؟]

Vaccines are under development right now,

ڤاكسینه‌كان له‌ پێشخستنن ئێستا،

there's a lot of research going on.

لێكۆڵینه‌وه‌یه‌كی زۆر له‌م بواره‌ هه‌یه‌.

That research requires first that the vaccine be developed,

ئه‌و لیكۆڵینه‌وه‌یە سه‌ره‌تا پێویستی به‌ په‌رپێدانی ڤاكسینه‌،

then that it be studied for safety and effectiveness in animals,

پاشان ده‌بێـت بۆ سه‌لامه‌تی و كاریگه‌ری له‌سه‌ر ئاژه‌ڵ تاقیبكرێته‌وه‌،

who are challenged with the virus after they are vaccinated,

ئه‌وانه‌ی به‌ره‌نگاری ڤایرۆس ده‌بنه‌وه‌ دوای وه‌رگرتنی ڤاكسین،

and then it must go into human studies.

پاشان ده‌بێت بۆلایه‌نی لێكۆڵینه‌وه‌ی مرۆڤ ببردرێت.

The animal studies have not yet begun,

لێكۆڵینه‌وه‌ی سه‌ر ئاژه‌ڵ ده‌ستی پێنه‌كردوه‌،

but will soon begin for certain vaccines.

به‌ڵام بۆ هه‌ندێك ڤاكسین زوو ده‌ستپێده‌كات.

And it's thought that by the end of the year,

پێده‌چێت له‌ كۆتایی ساڵ،

or early next year,

یان سه‌ره‌تای ساڵی داهاتو

there may be some candidate vaccines

له‌وانه‌یه‌ هه‌ندێك ڤاكسین هه‌بێت

that can then be studied for licensing by regulatory agencies.

پاشان لێكۆڵینه‌وه‌ی بۆ هه‌ڵسه‌نگاندن له‌لایه‌ن ئاژانسه‌كان له‌سه‌رده‌كرێت.

So we're talking about at least a year until there's vaccine available

ئێمه‌ به‌لایه‌نی كه‌م باسی ساڵێك ده‌كه‌ین بۆ ئاماده‌كردنی ڤاكسین

that can be used in many populations.

كه‌ بۆ زۆر كه‌س به‌كاربێت.

[What questions about the outbreak are still unanswered?]

چ پرسیارێك له‌سه‌ر بڵاوبونه‌وه‌ی تائێستا بێ وه‌ڵام ماوه‌ته‌وه‌؟

It's clear we know how it transmits,

ده‌زانین چۆن ده‌گوازرێته‌وه‌

we don't know how easily it transmits in humans,

نازانین چۆن به‌ئاسانی بۆ مرۆڤ ده‌گوازرێته‌وه‌.

in communities or in unenclosed areas.

له‌ كۆمه‌ڵگاو شوێنه‌ كراوه‌كان.

We know, for example,

بۆنمونه‌، ده‌زانین

that in the enclosed area of a cruise ship, it spread very easily.

شوێنە داخراو و كه‌شتییه‌ گه‌شتیارییه‌كان به‌ئاسانی بڵاوده‌بێته‌وه‌.

We need to better understand

پێویسته‌ زیاتر تێبگه‌ین

how it will spread once it gets into more open areas

چۆن بڵاوده‌بێته‌وه‌ كاتێك ده‌گاته‌ شوێنی كراوه‌

where people are exposed to people who might be sick.

كه‌ به‌ریه‌ككه‌وتن له‌گه‌ڵ نه‌خۆش ده‌بێت

[What about the global response could be improved?]

چی ده‌رباره‌ی كاردانه‌وه‌ی جیهانی بۆ چاره‌سه‌ركردنی؟

A major problem in the world today is that we look at outbreaks

گرفتی گه‌وره‌ ی جیهان له‌ ئێستادا، ئێمه‌ سه‌یری بڵاوبونه‌وه‌ی ده‌كه‌ین

in developing countries

له‌ وڵاته‌ تازه‌ پێگه‌یشتوه‌كان

as something that we need to go and stop.

وه‌ك شتێك پێویسته‌ بڕۆین بیوه‌ستێنین.

So when there's an outbreak of Ebola,

كاتێك ئیبۆلا بڵاوده‌بێته‌وه‌،

we think "How can we go and stop this outbreak in the country?"

بیرده‌كه‌ینه‌وه‌ "چۆن ڕێگری له‌ بڵاوبونه‌وه‌ی بكه‌ین"؟

We don't think about "How can we help that country

بیرله‌وه‌ ناكه‌ینه‌وه‌ "چۆن یارمه‌تی ئه‌و وڵاته‌ بده‌ین

strengthen its capacity,

تا تواناكانی تۆكمه‌ بكات،

so that it can detect and respond to infections?"

به‌مه‌بستی بشكنین و چاره‌سه‌ری په‌تاكه‌؟

So we haven't invested enough

كه‌واته‌ به‌ ته‌واوی وه‌به‌رهێنانمان نه‌كردوه‌

in helping countries develop their core capacity in public health.

تا یارمه‌تی ئه‌و وڵاتانه‌ بده‌ین بۆ پێشخستنی سیسته‌می ته‌ندروستی گشتتی.

What we've done is invested in many mechanisms globally,

ئه‌وه‌ی كردومانه‌ وه‌به‌رهێنانی میكانزمی جیهانییه‌

which can provide support to other countries

تا یارمه‌تی وڵاتانی دیکە بده‌ین

to go and help stop outbreaks.

بۆ ڕێگریكردن له‌ بڵابونه‌وه‌

But we want to see a world where every country

ده‌مانه‌وێت جیهانێك ببینین تیادا هه‌موو وڵاتان

can do its best to stop its own outbreaks.

باشترین ڕێگە بۆ ڕێگری به‌كاربێنن.

[Will we see more emerging disease outbreaks in the future?]

ئایا بڵاوبونه‌وه‌ی نه‌خۆشی زیاتر له‌هاتودا ده‌بینین؟

Today, there are over seven billion people.

له‌ ئێستادا، زیاتر له‌ 7 ملیار كه‌س هه‌ن.

And when those people come into the world,

كاتێكیش ئه‌و خه‌ڵكانه‌ دێنه‌ جیهان،

they demand more food,

خۆراكی زیاتر داواده‌كه‌ن،

they demand a whole series of things

ته‌واوی شته‌كان داواده‌كه‌ن

and they live closer together.

له‌نزیك یه‌كتریش ده‌ژین.

In fact, we're an urban world, where people live in urban areas.

له‌ ڕاستیدا له‌ جیهانی شارستانیداین كه‌ خه‌ڵك له‌ناوچه‌ی شارستانی ده‌ژی.

And at the same time, we're growing more animals,

له‌هه‌مان كاتدا ئاژه‌ڵی زۆرتر به‌خێوده‌كه‌یی،

and those animals are contributing food to humans as well.

هه‌روه‌ها ئه‌و ئاژه‌ڵانه‌ش به‌شدارن له‌خۆراك بۆ مرۆڤ.

So what we see

ئه‌وه‌ی ئێمه‌ ده‌بینین

is that that animal-human interface is becoming closer and closer together.

په‌یوه‌ندی نێوان مرۆڤ و ئاژه‌ڵ تا دێت نزیكترده‌بێته‌وه‌.

And this intensive agriculture of animals

و ئه‌و به‌خێوكردنه‌ چڕه‌ی ئاژه‌ڵان

and this intensive increase in human populations

زۆربونی ژماره‌ی دانیشتوانیش

living together on the same planet

پێكه‌وه‌ له‌سه‌ر یه‌ك هه‌ساره‌

is really a melting pot where outbreaks can occur and do occur.

وه‌ك مه‌نجه‌ڵی توانه‌وه‌ وایه‌ بڵاوبونه‌وه‌ی نه‌خۆشی دێته‌ ئاراوه‌.

We will eventually have more and more of these outbreaks.

له‌كۆتایدا نه‌خۆشی زۆرتر بڵاوده‌بێته‌وه‌.

So an emerging infection today is just a warning

كه‌واته‌ په‌تایه‌كی وا له‌ ئێستادا ته‌نیا ئاگاداركردنه‌وه‌یه‌

of what will happen in the future.

به‌وه‌ی له‌داهاتوو ڕوده‌دات.

We have to make sure

پێویسته‌ دڵنیابین

that that technical collaboration in the world

له‌وه‌ی هاوكاری ته‌كنیكی له‌ جیهان

is there to work together

بۆ پێكه‌وه‌ كاركردنه‌

to make sure that we can understand these outbreaks when they occur

له‌ دڵنیابوونه‌وه‌ی تێگه‌یشتنی بڵاوبونه‌وه‌ی ئه‌و نه‌خۆشییه‌

and rapidly provide the information necessary to control them.

و بڵاوكردنه‌وه‌ی زانیاری خێرا‌ بۆ ڕێگری كردنی.

[Is the worst behind us?]

[ئایا خراپترین دۆخ چاوه‌ڕێمان ده‌كات؟]

I can't predict with accuracy.

ناتوانم پێشبینی ئه‌وه‌بكه‌م

So all I can say is that we must all be prepared

ئه‌وه‌ی من دەیڵێم پێویسته‌ له‌ ئاماده‌باشیدابین

for the worst-case scenario.

بۆ خراپترین بارودۆخ.

And at the same time,

له‌هه‌مان كاتدا،

learn how we can protect ourselves and protect others

بزانین چۆن به‌رگری له‌ خۆمان و كه‌سانی ترده‌كه‌ین

should we become a part of that epidemic.

دەبێت ببین بە به‌شێك له‌و درمه‌.

[To learn more, visit: Centers for Disease Control and Prevention

بۆ زانیاری زیاتر سه‌ردانی سه‌نته‌ری كۆنتڕۆڵ و ڕێگری له‌ نه‌خۆشی

World Health Organization]

ڕێكخراوی ته‌ندروستی جیهانی بكه‌.