What really matters at the end of life | BJ Miller | TED

Translator: Daban Q. Jaff Reviewer: Razaw S. Bor

باشە، ئێمە پێویستمان بە هۆکارێکە بۆ ئەوەی بێینەوە هۆش خۆمان.

بۆ من، ئەمە تەنها ١١،٠٠٠ ڤۆلتی ویست.

Well, we all need a reason to wake up.

ئەزانم ئێوە لەوە بەڕێزترن کە بپرسن چی بووە،

بۆیە من پێتان دەڵێم.

For me, it just took 11,000 volts.

شەوێک، ساڵی دووەمی کۆلێژ.

تازە لە پشووی جەژنی سوپاسگوزاری گەڕابوومەوە.

I know you're too polite to ask,

so I will tell you.

لەگەڵ چەند هاوڕێیەکما ئەسپسواریمان دەکرد،

One night, sophomore year of college,

بڕیارمان دا بچینە سەر شەمەندەفەرێک.

just back from Thanksgiving holiday,

لەوێ دانیشتبووین، وایارەکان بەسەر سەرمانەوە بوون.

a few of my friends and I were horsing around,

لەو کاتەیا، ئەمە لە بیرۆکەیەکی گەورە ئەچوو.

and we decided to climb atop a parked commuter train.

بێگوومان ئێمە شتی لەوە گەمژانەترمان کردبوو.

It was just sitting there, with the wires that run overhead.

من بە خێرایی بەسەر پەیژەکەدا بازم دا.

Somehow, that seemed like a great idea at the time.

وە کاتێ هەڵسامەوە

We'd certainly done stupider things.

تەزووە کارەباییەکە بەر قۆڵم کەوت

I scurried up the ladder on the back,

هاتە خوارەوە و لە قاچمەوە دەرچوو بەم جۆرە بوو،

and when I stood up,

the electrical current entered my arm,

باوەڕ دەکەن ئەو کاتژمێرە هێشتا ئیش بکات؟

blew down and out my feet, and that was that.

دوای زیانەکەش بەردەوامبوو.

(پێکەنین)

باوکم هێشتا ئەوە لە دەست دەکات

Would you believe that watch still works?

ئەو شەوە پەیوەندی فەرمی من و مردن دەستی پێکرد -- مردنی من --

Takes a licking!

(Laughter)

My father wears it now in solidarity.

وە هەر ئەوکات نەخۆشییە درێژەکەم دەستی پێکرد

That night began my formal relationship with death -- my death --

ئەوە وشەیەکی باشە.

ئەوە مانای کەسێکە کە ئازار دەچێژێ.

بۆیە پێم وایە هەمومان نەخۆشین.

and it also began my long run as a patient.

ئێستا، سیستەمی چاودێری تەندروستی ئەمەریکا

It's a good word.

بەشی خۆشی کەم و کوڕی هەیە --

It means one who suffers.

So I guess we're all patients.

بە بەراورد بە درەوشانەوەکەی، بێگوومان.

Now, the American health care system

من ئێستا پزیشکم، پزیشکی خانەی چاودێری و چارەسەری ئازار.

has more than its fair share of dysfunction --

من چاودێری هەردوو لام بینیوە.

to match its brilliance, to be sure.

وە بڕوام پێ بکەن، بە نزیکی هەموو ئەوانەی دێن بۆ چاودێری تەندروستی

I'm a physician now, a hospice and palliative medicine doc,

واتای ئەوەیە باشن، بەڕاستمە.

so I've seen care from both sides.

بەڵام ئێمە ئەوانەی لەوێ کار دەکەین ئەو کارمەندە بێئاگایانەین

And believe me: almost everyone who goes into healthcare

really means well -- I mean, truly.

لە سیستەمێ کە بەڕاستی زۆرجار خزمەت ناکات

But we who work in it are also unwitting agents

بۆچی؟

باشە، لەڕاستیدا وەڵامێکی ئاسان هەیە بۆ ئەم پرسیارە،

for a system that too often does not serve.

وە زۆر شت ڕوون دەکاتەوە:

چونکە چاودێری تەندروستی وا دیزاین کراوە مامەڵە لەگەڵ نەخۆشی بکات، نەوەک خەڵک.

Why?

Well, there's actually a pretty easy answer to that question,

and it explains a lot:

دەتوانین بڵێین، بێگوومان، خراپ دیزاین کراوە.

because healthcare was designed with diseases, not people, at its center.

ئێستاش کە کاریگەرییەکانی ئەم دیزاینە خراپە زیاتر دڵشکێنەرە

Which is to say, of course, it was badly designed.

یان ئەگەری دیزاینێکی باش زیاتر پێویست دەکات

And nowhere are the effects of bad design more heartbreaking

وەک لە کۆتایی ژیاندا،

کە تیایدا شتەکان زیاتر پوخت و چربوونەتەوە.

or the opportunity for good design more compelling

تیایدا هیچ زیاد لە پێویستێک نییە.

than at the end of life,

where things are so distilled and concentrated.

ئامانجی من ئەمڕۆ ئەوەیە کە لە یاساکان بێمە دەرەوە و

There are no do-overs.

پلان داڕێژەرەکان بانگهێشت بکەم بۆ ئەم گفتووگۆیە

My purpose today is to reach out across disciplines

ئەمە تاکو ویست و بیرۆکەی نوێ بهێنم

and invite design thinking into this big conversation.

بۆ ئەزموونی مردن.

That is, to bring intention and creativity

ئێمە هەلێکی زێڕین لەبەردەممانە.

to the experience of dying.

لەبەردەم یەکێ لە کێشە جیهانییەکان

We have a monumental opportunity in front of us,

وەک تاک و هەروەها کۆمەڵگاش:

تا دووبارە بیر بکەینەوە و دووبارە دیزاینی ئەوە بکەین چۆن دەمرین.

before one of the few universal issues

as individuals as well as a civil society:

کەواتە با لە کۆتاییەوە دەستپێبکەین.

to rethink and redesign how it is we die.

بەلای زۆرینەی خەڵکەوە ترسێنەرترین شت دەربارەی مردن ئەوە نییە بمریت

So let's begin at the end.

مردن خۆیەتی، ئازارەکەی.

ئەمە کلیلی جیاوازییەکەیە.

For most people, the scariest thing about death isn't being dead,

تێگەیشتن لەمە، دەتوانێ زۆر سودبەخش بێت.

تا ئەو ئازارە ئاسان بکرێت کە زۆر پێویستە

it's dying, suffering.

It's a key distinction.

لەم ئازارەوە دەتوانین بگۆڕێین.

To get underneath this, it can be very helpful

پێشتر ئەمە بەشێک بووە لە سروشت، بەشێکی گرنگی ژیان، بەشێک لە ڕێککەوتنەکە.

to tease out suffering which is necessary as it is,

from suffering we can change.

وە بۆ ئەمە، پێمان وتراوە بۆشاییەک دروست بکەین، ڕێکیبخەین، گەشەی پێ بدەین.

The former is a natural, essential part of life, part of the deal,

ئەمە زۆر شتێکی باش دەبێت کە هێزێکی لە خۆمان گەورەتر هەستپێبکەین.

and to this we are called to make space, adjust, grow.

ئەمانە هاوسەنگی دەهێنن،

It can be really good to realize forces larger than ourselves.

وەک بچووک کردنەوەی قەبارە بۆ دووبارە ڕێکخستنەوە.

دوای ئەوەی قاچم لەدەستدا،

They bring proportionality,

ئەو لەدەستدانە بە نمونە، بوو بە ڕاستییەک، جێگیر--

like a cosmic right-sizing.

بەشێک لە ژیانمدا،

After my limbs were gone,

وە من ئەوە فێربووم کە چیتر ناتوانم ئەم ڕاستییە ڕەتبکەمەوە بێ ڕەتکردنەوەی خۆم.

that loss, for example, became fact, fixed --

necessarily part of my life,

ئەمە ماوەیەکی ویست بۆ من، بەڵام دواتر ئەمە فێربووم

and I learned that I could no more reject this fact than reject myself.

ئێستا، شتێکی تر دەربارەی ئازارچەشتنی پێویست

ئەوەیە، ئەوە شتێکە

It took me a while, but I learned it eventually.

کە چاودێر و چاودێریکراو یەک دەخات --

Now, another great thing about necessary suffering

is that it is the very thing

مرۆڤبوون.

that unites caregiver and care receiver --

ئەمە، لە کۆتاییدا بۆمان دەردەکەوێت، ئەو شوێنەیە کە چاکبوونەوە ڕودەدات.

human beings.

بەڵێ، بەزەیی -- ئەوەی کە دوێنێ فێریبووین -

ئازارچەشتن بەیەکەوە.

This, we are finally realizing, is where healing happens.

ئێستا، لە دەرەوەی سیستەم، لە دیوێکی ترەوە.

Yes, compassion -- literally, as we learned yesterday --

ئازارچەشتنی زۆر پێویست نییە، داهێنراوە.

suffering together.

هیچ سودێک ناگەیەنێ.

Now, on the systems side, on the other hand,

بەڵام هەواڵە باشەکە ئەوەیە، لەو کاتەوەی ئەم چەشنەی ئازارچەشتن دروست کراوە

so much of the suffering is unnecessary, invented.

ئێمە دەتوانین ئەمە بگۆڕین.

It serves no good purpose.

چۆن دەمرین، لە ڕاستیدا شتێکە دەتوانین کاری تێ بکەین.

But the good news is, since this brand of suffering is made up,

ئەوەی وا لە سیستەمەکە بکەین کە هەستیار بێ بۆ ئەم جیاوازییە بنچینەییە

well, we can change it.

How we die is indeed something we can affect.

لە نێوان ئازارچەشتنی پێویست و ناپێویست

یەکێ لەو سێ ئاماژە سەرەتاییانەمان پێدەدا بۆ ئەمڕۆ.

Making the system sensitive to this fundamental distinction

هەرچۆنێک بێت، رۆڵی ئێمە وەک چاودێران ئەو خەڵکانەی چاودێری دەکەین،

between necessary and unnecessary suffering

gives us our first of three design cues for the day.

ئەوەیە ئەو ناڵاندنە بڕەوێنینەوە --- نەوەک زیادی بکەین.

After all, our role as caregivers, as people who care,

پەیوەست بە بنەمای چاودێری ئازار و سکاڵا ڕەوێن،

is to relieve suffering -- not add to the pile.

من چەند وەک مافپارێزێک کار دەکەم،

ئەوەندەش وەک پزیشکێک.

True to the tenets of palliative care,

هەر بەو بۆنەیەوە: چاودێری ئازار ڕەوێن -- بوارێکی زۆر گرنگە بەڵام کەم لێی تێگەشتوون-

I function as something of a reflective advocate,

as much as prescribing physician.

ئەوەش دەگڕێتەوە، بەڵام تەنیا چاودێری کۆتایی تەمەن نییە.

Quick aside: palliative care -- a very important field but poorly understood --

تەنیا خانەی چاودێری ناگرێتەوە.

بە سادەیی ئەوە مانای پشوو و ژیانێکی باشە لە هەر قۆناغێکدا بێت.

while it includes, it is not limited to end of life care.

بۆیە تکایە ئەمە بزانە تۆ پێویست ناکا زوو بمریت

It is not limited to hospice.

بۆ سوودمەندبوون لە چارەسەری ئازار و سکاڵا ڕەوێن.

It's simply about comfort and living well at any stage.

ئێستا ڕێگام بدەن بە فرانکتان بناسێنم.

So please know that you don't have to be dying anytime soon

بەجۆرێک ئەم خاڵە دەگەیەنێت.

to benefit from palliative care.

من ماوەی چەند ساڵێکە فرانک دەبینم

ئەو بە قۆناغێکی پێشکەوتووی شێرپەنجەی پرۆستات و ڤایرۆسی دژە بەرگری مرۆڤەوە دەژی.

Now, let me introduce you to Frank.

Sort of makes this point.

ئەو کار لەسەر ئازاری ئێسکەکانی و.

I've been seeing Frank now for years.

هیلاکبوونی دەکات، بەڵام زۆربەی کاتەکان ئێمە بەیەکەوە بیر لە ژیانی ئەو دەکەینەوە --

He's living with advancing prostate cancer on top of long-standing HIV.

لە راستیدا، دەربارەی ژیانمان

We work on his bone pain and his fatigue,

بەم جۆرە، فرانک ئازار دەچێژێ.

but most of the time we spend thinking out loud together about his life --

بەم جۆرە، ئەو لەگەڵ لەدەستدانەکانیدا دەمێنێتەوە کاتێک یەنە ناوەوە،

really, about our lives.

بۆ ئەوەی ئامادەبێت بەرگەی ساتی دواتر بگرێت.

In this way, Frank grieves.

In this way, he keeps up with his losses as they roll in,

لەدەستدان شتێکە، بەڵام پەشیمانی، شتێکی ترە.

so that he's ready to take in the next moment.

فرانک هەمیشە سەرکێش بووە --

ئەو لە شتێکی ناو وێنەکانی نۆرمان رۆکویڵ دەچێت

Loss is one thing, but regret, quite another.

حەزی بە پەشیمانی نەبووە.

بۆیە هیچ سەرسوڕهێنەر نەبوو کاتێ ڕۆژێ هات بۆ کلینیک

Frank has always been an adventurer --

ووتی دەیەوێت لە ڕوباری کۆلۆرادۆ بە بەلەم بپەڕێتەوە.

he looks like something out of a Norman Rockwell painting --

and no fan of regret.

ئایا ئەمە بیرۆکەیەکی باش بوو؟

So it wasn't surprising when he came into clinic one day,

لەگەڵ هەموو ئەو مەترسیانەی بۆ سەلامەتی و تەندروستی ئەو هەیەتی هەندێ دەڵێن نەخێر.

saying he wanted to raft down the Colorado River.

زۆر کەس وایان وت، بەڵام ئەو ڕۆشت بۆی، تا ئەوکاتەی دەیتوانی.

Was this a good idea?

With all the risks to his safety and his health, some would say no.

ئەوە گەشتێکی شکۆمەند و سەرسوڕهێنەر بوو.

Many did, but he went for it, while he still could.

ئاوێکی بەستوو گەرمای سوتێنەر، دوپشکەکان، مارەکان.

It was a glorious, marvelous trip:

لوڕەی ژیانی کێوی لە دیوارە ئاگرینەکانی گراند کانیۆنەوە--

freezing water, blistering dry heat, scorpions, snakes,

هەموو لایەنە شکۆمەندییەکانی جیهان کە لە دەرەوەی کۆنترۆڵی خۆمانە.

wildlife howling off the flaming walls of the Grand Canyon --

بڕیارەکەی فرانک، لەوانەیە سەیر بێت

بە تەواوی لەو جۆرەیە کە زۆرێک لە ئێمە دەیکەین

all the glorious side of the world beyond our control.

ئەگەر بەڕاستی پتشیوانیمان هەبوایە بۆ زانینی ئەوەی بەتێپەڕبوونی کات چی باشترینە بۆمان.

Frank's decision, while maybe dramatic,

is exactly the kind so many of us would make,

if we only had the support to figure out what is best for ourselves over time.

زۆربەی ئەوەی ئەمڕۆ قسەی لەسەر دەکەین گۆڕانی تێڕوانینی منە.

لە دەوای ڕوداوەکەمەوە، کاتێ گەڕامەوە بۆ کۆلێژ،

بوارەکەم گۆڕی بۆ مێژووی هونەر.

So much of what we're talking about today is a shift in perspective.

هونەری بینراوم خوێند، دەمهێنایە پێش چاوم شتێک فێردەبم دەربارەی ئەوەی چۆن ببینین --

After my accident, when I went back to college,

I changed my major to art history.

وانەیەکی کاریگەر بۆ مناڵێک کە ناتوانێ بگۆڕێ

Studying visual art, I figured I'd learn something about how to see --

لە ڕوانینی دەربارەی ئەو شتانەی دەیانبینێ..

ڕوانین، ئەو جۆرەی کیمیا کە مرۆڤەکان دەبێ یاری لەگەڵ بکەن

a really potent lesson for a kid who couldn't change

گۆڕینی ئازار بۆ گوڵێک.

so much of what he was seeing.

Perspective, that kind of alchemy we humans get to play with,

سەیرێکی داهاتوو بکەین: من ئێستا لە شوێنێکی نایاب لە سان فرانسیسکۆ ئیش دەکەم

turning anguish into a flower.

پێی دەوترێ پرۆژەی خانەی چاودێری زێن.

لەوێ نەریتێکمان هەیە کە دەتوانێ هاوکاربێت لەو گۆڕینی تێڕوانینە.

Flash forward: now I work at an amazing place in San Francisco

کاتێ یەکێ لە نیشتەجێبووەکان دەمرێت،

called the Zen Hospice Project,

پیاوی تەرمخانە دێت، وە کاتێک ئێمەش جەستەکە لە باخچەکەوە بەڕێدەکەینە دەر.

where we have a little ritual that helps with this shift in perspective.

بەرەو دەرگاکە دەڕۆین، دەوەستین.

When one of our residents dies,

هەرکەسێ دەیەوێت --

the mortuary men come, and as we're wheeling the body out through the garden,

نیشتەجێبووەکان، خێزان، پەرستارەکان، خۆبەخشەکان،

تەنانەت شۆفێری ئوتومبێلی تەرمگواستنەوەکە، لەمکاتەیا--

heading for the gate, we pause.

چیرۆکێک، یان گۆرانییەک پێشکەش دەکات، یان بێدەنگییەکی هاوبەش دەبێت،

Anyone who wants --

fellow residents, family, nurses, volunteers,

کاتێک لاشەکە بە گوڵ دادەپۆشین.

the hearse drivers too, now --

ئەمە چەند خولەکێک دەخایەنێت؛

shares a story or a song or silence,

وێنەیەکی شیرینی سادەی بەڕێکردنە بە گەرمییەوە یاوەری مردووێک بکەیت،

as we sprinkle the body with flower petals.

وەک لە نابەدڵیبوون.

It takes a few minutes;

it's a sweet, simple parting image to usher in grief with warmth,

ئەمە بەراورد بکە بە هەمان ئەزمونی نمونەیی لە نەخۆشخانەیەک

rather than repugnance.

بەم جۆرەیە -- ژورێکی پڕ ڕوناکی پڕ لە بۆڕی و ئامێری ئاگادارکردنەوە

Contrast that with the typical experience in the hospital setting,

وە ڕوناکی پچڕپچڕ کە هەرگیز ناوەستن تەنانەت کاتێک نەخۆشەکەش زیندووە.

much like this -- floodlit room lined with tubes and beeping machines

هێرشی ستافی پاککردنەوە بۆ ناوەوە، جوڵانی خێرای جەستەی نەخۆشەکە.

ئەمە هەمووی بە جۆرێکە وەک بڵێی ئەو کەسە هەرگیز بەڕاستی بوونی نەبووە.

and blinking lights that don't stop even when the patient's life has.

Cleaning crew swoops in, the body's whisked away,

زۆر باشە، بێگوومان بە ناوی پاکژییەوە

and it all feels as though that person had never really existed.

بەڵام نەخۆشخانەکان ئازاری هەستەکانمان دەدەن.

وە شتێ کە زۆر ئاواتی پێ بخوازین لە ناو ئەو دیوارانە بێهەستییە

Well-intended, of course, in the name of sterility,

but hospitals tend to assault our senses,

لەهۆشچوونە، ڕێک پێچەوانەی هۆشیاری.

and the most we might hope for within those walls is numbness --

من نەخۆشخانەکان بەرز دەنرخێنم بۆ ئەوەی .دەتوانن بیکەن، من بەهۆی ئەوانەوە زیندووم.

anesthetic, literally the opposite of aesthetic.

بەڵام زیاترمان دەوێت لە نەخۆشخانەکانمان..

I revere hospitals for what they can do; I am alive because of them.

ئەوان جێگای برینداری لەناکاو و نەخۆشییەکن چارەسەربێت.

ئەوان شوێنی ژیان و مردن نین؛ ئەوان بۆ ئەوە دروست نەکراون.

But we ask too much of our hospitals.

They are places for acute trauma and treatable illness.

هەرچەندە، من دەست لەو باوەڕەم هەڵناگرم

They are no place to live and die; that's not what they were designed for.

کە دەزگاکانمان دەتوانن زیاتر مرۆڤانە بن.

جوانی دەتواندرێ لە هەر شوێنێک بدزۆرێتەوە.

Now mind you -- I am not giving up on the notion

that our institutions can become more humane.

من چەند مانگێکم لە بەشی سوتاوی بەسەر برد

لە نەخۆشخانەی بەرناباس لە لیڤنگستۆن لە نیوجێرسی،

Beauty can be found anywhere.

لەوێ من بەڕاستی چاودێرییەکی گەورە کرام لە هەموو قۆناغەکاندا،

I spent a few months in a burn unit

بە چاودێرییەکی وردی ئازارەکەشمەوە.

at St. Barnabas Hospital in Livingston, New Jersey,

یەکێ لە شەوەکان، لە دەرەوە دەستی بە بەفربارین کرد.

where I got really great care at every turn,

بیرمە پەرستارەکانم گلەییان دەکرد دەربارەی شۆفێریکردن لەو بەفرەدا.

including good palliative care for my pain.

And one night, it began to snow outside.

وە هیچ پەنجەرەیەک لە ژورەکەمدا نەبوو

بەڵام ئەوە گەورە بوو کە خەیاڵم دەکرد لە ئاسمانەوە تۆپەڵەکان دێنەخوار.

I remember my nurses complaining about driving through it.

ڕۆژی دواتر، یەکێ لە پەرستارەکانم تۆپە بەفرێکی بە نهێنی بۆ هێنام.

And there was no window in my room,

but it was great to just imagine it coming down all sticky.

ئەو تۆپە بەفرەکەی هێنایە بەشەکەوە.

من ناتوانم باسی ئەو هەستەتەتان بۆ بکەم کاتێک تۆپەڵەکەکم لە دەستما گرت،

Next day, one of my nurses smuggled in a snowball for me.

She brought it in to the unit.

وە ئەو ساردییەی کە ئەچووە ناو پێستە سوتاوەکەمەوە.

I cannot tell you the rapture I felt holding that in my hand,

ئەو موعجیزەیە هەمووی.

ئەو سەرسوڕمان بوونەم کە سەیری تۆپەکەم دەکرد ئەتوایەوە ئەبوو بە ئاو.

and the coldness dripping onto my burning skin;

the miracle of it all,

لەو ساتەدا،

the fascination as I watched it melt and turn into water.

هەر ئەوەی بەشێک بی لەو هەسارەیەی ناو ئەم گەردوونە گرنگتر بوو بۆ من

لەوەی کە ژیاوم یان مردووم.

In that moment,

ئەو تۆپەبەفرە بچوکە هەموو ئەو ئیلهامانەی هەڵگرتبوو کە پیویستم بوو

just being any part of this planet in this universe mattered more to me

بۆ هەردوو ئەوەی هەوڵ بدەم بژیم و ئاسایی بێت ئەگەر بمرم.

than whether I lived or died.

لە نەخۆشخانە، ئەوە ساتێکی دزراوە.

That little snowball packed all the inspiration I needed

to both try to live and be OK if I did not.

لە ماوەی ئەم ساڵانەی کارکردنمدا، خەڵکی زۆرم ناسی

In a hospital, that's a stolen moment.

کە ئامادەبوون بڕۆن، ئامادەبوون بمرن.

لەبەر ئەوە نا کە ئەوان هەندێ پشوو یان شتی سەرووی سروشتیان دۆزیوەتەوە،

In my work over the years, I've known many people

who were ready to go, ready to die.

بەڵکو لەبەر ئەوەی زۆر کاریان تێکراوە بەوەی کە ژیانیان بەرەو چی چووە --

Not because they had found some final peace or transcendence,

بە مانای وشە، دابڕان، یان ناشرین بوون.

but because they were so repulsed by what their lives had become --

in a word, cut off, or ugly.

ئێستا ژمارەیەکی پێوانەیی ئێمە بە نەخۆشی درێژخایەن و نەخۆشی کوشندەوە دەژین.

وەک لە هەرکاتێکی تر.

There are already record numbers of us living with chronic and terminal illness,

وە ئێستا ئێمە نزیکین لە ئامادەبوون یان ئامادەکراوین بۆ ئەو تسونامییە زیوییە.

and into ever older age.

وە پێویستمان بە بنچینەیەکی جوڵاوە کە بە تەواوی بەرگەی

And we are nowhere near ready or prepared for this silver tsunami.

ئەم جوڵە بومەلەرزەییە بگرێ لە دانیشتوانماندا.

We need an infrastructure dynamic enough to handle

ئێستا کاتی ئەوەیە شتێکی نوێ دروست بکەین. شتێکی هەستیار.

these seismic shifts in our population.

من ئەزانم ئەتوانین چونکە ئەبێ بتوانین.

جێگرەوەکان قبوڵنەکراون.

Now is the time to create something new, something vital.

وە پێکهاتە سەرەکییەکان زانراون:

یاسا، فێرکردن و ڕاهێنان.

I know we can because we have to.

سیستەم، خشت و چیمەنتۆ.

The alternative is just unacceptable.

And the key ingredients are known:

ئێمە هەزاران بیرۆکەمان هەیە بۆ نەخشەسازان لە هەموو هێڵەکان کە کاری لەگەڵ بکەن.

policy, education and training,

ئێمە ئەزانین، بە نمونە، لە توێژینەوەوە

systems, bricks and mortar.

کە چی گرنگترین شتە بۆ ئەو خەڵکانەی نزیکترن لە مردنەوە:

We have tons of input for designers of all stripes to work with.

ئارامی، هەست نەکردن بە بوون بە بارگرانی بۆ خۆیان و ئەوانەی خۆشیان دەوێن؛

We know, for example, from research

what's most important to people who are closer to death:

بوونێکی پڕ ئارامی؛ وە هەست کردن بە ڕێزلێگرتن و ڕۆحیبوون.

comfort; feeling unburdened and unburdening to those they love;

لە خانەی چاودێری زێن نزیکەی ٣٠ ساڵە،

existential peace; and a sense of wonderment and spirituality.

زۆر شت لەسەر نیشتەجێبووەکانمان فێربووین بە هەموو جۆرە وردەکارییەکانەوە.

Over Zen Hospice's nearly 30 years,

شتە بچوکەکان ئەوەندەش بچووک نین.

we've learned much more from our residents in subtle detail.

بۆ نموونە جانێت.

ڕۆژێک هەناسەدانی قورسبوو بەهۆی نەخۆشی ئەی ئێڵ ئێسەوە.

Little things aren't so little.

باشە، ئەزانن چی بوو؟

ئەو دەیەوێت دوبارە دەست بە جگەرە کێشان بکاتەوە --

Take Janette.

She finds it harder to breathe one day to the next due to ALS.

جگەرەی فەرەنسی، تکایە.

Well, guess what?

She wants to start smoking again --

لە دەرەوەی بازنەی خۆ تێكشکاندن نا

بەڵام ئەو دەیویست هەست بە پڕی سییەکانی بکات کاتێ هێشتا هی ئەون.

and French cigarettes, if you please.

Not out of some self-destructive bent,

شتە گرنگەکان دەگۆڕێن.

but to feel her lungs filled while she has them.

یان کەیت -- ئەو تەنیا دەیویست بزانێ

کە ئۆستنی سەگەکەی لە خوارووی جێگەکەیدا ڕاکشاوە.

Priorities change.

قەپۆزە ساردەکەی بەرامبەر پێستە وشکەکەیەتی

Or Kate -- she just wants to know

لەجیاتی ئەوەی بهێڵێت چارەسەری کیمیایی بڕوات بە خوێنهێنەرەکەیدا--

her dog Austin is lying at the foot of her bed,

ئەوەی کرد.

his cold muzzle against her dry skin,

هەستجوڵێن، خۆشی پێدەرێکی پڕ جوانی، کە لە ساتێکدا، لە چرکەیەکدا،

instead of more chemotherapy coursing through her veins --

پاداشت دەکرێین لەسەر بوونمان لە ژیاندا.

she's done that.

Sensuous, aesthetic gratification, where in a moment, in an instant,

زۆرێک لەوە دەچێتەوە سەر ئەوەی کە کاتی خۆمان خۆش بوێت لە ڕێگای هەستەکانمانەوە،

we are rewarded for just being.

لە ڕیگای جەستەوە -- ئەو شتەی کە ژیان و مردن دەکات.

So much of it comes down to loving our time by way of the senses,

لەوانەیە غەمگینترین ژوور

by way of the body -- the very thing doing the living and the dying.

لە خانەی چاودێری زێن چێشتخانەکەمان بێت،

کە ئەمە کەمێک سەرسوڕهێنەرە کاتێ تۆ ئەزانی

زۆربەی دانیشتوانی شوێنەکە دەتوانن زۆر کەم بخۆن، ئەمە ئەگەر هیچ بخۆن.

Probably the most poignant room

in the Zen Hospice guest house is our kitchen,

بەڵام ئێمە دەزانین کە ئێمە لە چەندین ئاستدا پێویستییە خۆراکییەکان پێشکەش دەکەین:

which is a little strange when you realize

that so many of our residents can eat very little, if anything at all.

بۆن، ئاستێکی هێمایی.

But we realize we are providing sustenance on several levels:

بەڕاستی، لەگەڵ هەموو ئەو ئەرکە قورسانەی لەسەرمانن لەژێر سەقفەکەماندا،

smell, a symbolic plane.

یەکێ لە هەوڵبۆدراوترین و کارە سوودبەخشانەی کە ئێمە دەیزانین

Seriously, with all the heavy-duty stuff happening under our roof,

ئامادەکردنی پسکیتە.

one of the most tried and true interventions we know of,

is to bake cookies.

هەتا ئێمە خاوەنی هەستەکانمان بین

ئەگەر تەنیا یەکێکیش بێت --

ئێمە لانی کەم ئەگەری دەستگەیشتن

بەو شتانەمان هەیە کە بەهۆیەوە هەست بکەین مرۆڤین، بەیەکەوە بەستراوین.

As long as we have our senses --

even just one --

we have at least the possibility of accessing

شەپۆلەکانی ئەم باوەڕە بهێننە بەرچاوتان

what makes us feel human, connected.

کە ملیۆنان خەڵک دەژین و دەمرن لەگەڵ نەخۆشی لەبیرچوونەوە.

هەستە سەرەتاییە چێژبەخشەکان کە دەڵین ئەو شتانەی کە ئێمە هیچ وشەیەکمان نییە بۆی،

Imagine the ripples of this notion

for the millions of people living and dying with dementia.

ئەو تەوژمانەی وامان لێ دەکەن هەبین --

بێ پیویستی بۆ ڕابردوو و داهاتوو

Primal sensorial delights that say the things we don't have words for,

impulses that make us stay present --

بۆیە، ئەگەر دەرکردنی ئازارچەشتنی ناپێویست لە سیستەم یەکەم نیشانەی دیزاینەکەمان بێت

no need for a past or a future.

So, if teasing unnecessary suffering out of the system was our first design cue,

دواتر بەدەمەوەچوون بە شکۆوە لە ڕێگای هەستەکانمانەوە

لە ڕێگای جەستەوە -- جوانی بوارەکە --

ئەوە ئامانجی دووەمی دیزاینکردنەکەیە.

then tending to dignity by way of the senses,

ئێستا ئەوە بە خێرایی دەمانبات بەرەو سێیەم دوا بەشی بابەتەکەی ئەمڕۆمان؛

by way of the body -- the aesthetic realm --

ناوی بێنین، پیویستە ڕوانینمان باشبکەین کە روانینمان ڕێک بکەینەوە لەسەر باشبوون.

is design cue number two.

Now this gets us quickly to the third and final bit for today;

تاکوو ژیان و تەندروستی و چاودێری تەندروستی

namely, we need to lift our sights, to set our sights on well-being,

بۆ جوانترکردنی ژیانمان بن،

لە جیاتی ئەوەی کەمتر ترسێنەر بن.

so that life and health and healthcare

هەستکردن بە بەسوودبوون.

can become about making life more wonderful,

لێرە، ئەمە ڕاستە لە جیاوازییەکەوە

rather than just less horrible.

لە نێوان مۆدێلی چاودێری چەقبوونی نەخۆشی و مۆدێلی چاودێری چەقبوونی مرۆڤ،

Beneficence.

وە لێرە ئەو شوێنەیە کە چاودێری زیاتر داهێنەرانەتر و بە بەرهەم تر دەبێت.

Here, this gets right at the distinction

between a disease-centered and a patient- or human-centered model of care,

تەنانەت یاریەکی چێژبەخشیش.

"یاری" لەوانەیە وشەیەکی کۆمیدی دەربکەوێ

and here is where caring becomes a creative, generative,

بەڵام لەهەمان کاتدا یەکێکە لە بەرزترین شێوەکانی خۆگونجاندنمان

even playful act.

وای دانێ گەورەترین هەوڵی ناچاری کە ئەدرێت بۆ ئەوەیە مرۆڤ بیت.

"Play" may sound like a funny word here.

پیویستی بۆ خواردن چێشتلێنانی داهێنا.

But it is also one of our highest forms of adaptation.

پیویستی بۆ شوێنی مانەوە ئەندازیاری دروست کرد.

Consider every major compulsory effort it takes to be human.

پیوستی بۆ پۆشاک، فاشیۆن.

وە پەیوەستبوون بە کاتی دیاری کراوەوە،

The need for food has birthed cuisine.

باشە، ئێمە موزیکمان داهێنا

The need for shelter has given rise to architecture.

The need for cover, fashion.

And for being subjected to the clock,

بۆیە کاتێک مردن بەشێکی پیوسیتە لە ژیان

well, we invented music.

ئێمە پێویستە چی لەگەڵ ئەو ڕاستییەدا بکەین؟

So, since dying is a necessary part of life,

بە "یاری" من بە هیچ جۆرێ مەبەستم ئەوە نییە بە بێ بایەخی سەیری مردن بکەین

what might we create with this fact?

یان شێوازێکی مردن زاڵ بکەین.

چەندین شاخی بە ئازارهەیە کە ناتواندرێ بجوڵێندرێن،

By "play" I am in no way suggesting we take a light approach to dying

بە هەرشێوەیەک بێت هەموومان لەوێ چۆک دادەدەین.

or that we mandate any particular way of dying.

زیاتر، من داوای دروستکردنی بۆشاییەک دەکەم

There are mountains of sorrow that cannot move,

and one way or another, we will all kneel there.

ژورێکی جەستەیی و دەروونی، تاکوو ژیان بتوانێت هەموو شتەکانی خۆی نیشانبات --

Rather, I am asking that we make space --

بۆیە جگە لە لاچوون لەسەر ڕێگەی،

physical, psychic room, to allow life to play itself all the way out --

پیربوون و مردن دەتوانن ببن بە پرۆسەیەک بۆ گەیشتن بە لوتکەی کۆتایی.

so that rather than just getting out of the way,

ئێمە ناتوانین مردن چارەسەر بکەین.

aging and dying can become a process of crescendo through to the end.

من دەزانم بەشێک لە ئێوە کار لەسەر ئەوە دەکەن.

We can't solve for death.

(پێکەنین)

لە هەمان کاتدا، ئێمە دەتوانین --

I know some of you are working on this.

(پێکەنین)

(Laughter)

دەتوانین ئامادەسازی بۆ بکەین.

بەشێک لە من زوتر مرد،

ئەوەش شتێکە دەتوانین هەموومان بیڵین بە شێوازێک.

Meanwhile, we can --

(Laughter)

We can design towards it.

من پێوسیت بوو ژیانم داڕێژمەوە لەگەڵ ئەم ڕاستییە،

وە من پێتان دەلێم ئەوە ڕزگاربوون بوو

Parts of me died early on,

and that's something we can all say one way or another.

کە تۆ هەموو کاتێ دەتوانی جوانی یان واتا بدۆزیتەوە

I got to redesign my life around this fact,

لەو ژیانەی کە ماوتە،

and I tell you it has been a liberation

وەک ئەو تۆپە بەفرەی مایەوە ،بۆ کاتێکی گونجاو

to realize you can always find a shock of beauty or meaning

لە کاتێکدا دەتوایەوە.

in what life you have left,

ئەگەر ئێمە ئەو کاتەمان زۆر خۆشبوێت،

like that snowball lasting for a perfect moment,

all the while melting away.

لەوانەیە بتوانین فێربین باش بژین --

If we love such moments ferociously,

نە سەرەڕای ئەوەی دەمرین،

بەڵکو بەهۆی ئەوەوە.

then maybe we can learn to live well --

لێگەڕێ مردن ئەو شتە بێ کە ئێمە دەبات،

not in spite of death,

نەوەک نەبوونی خەیاڵکردن.

but because of it.

سوپاس.

(چەپڵە)

Let death be what takes us,

not lack of imagination.

Thank you.

(Applause)