What really matters at the end of life | BJ Miller | TED

Translator: Hiwa Foundation Reviewer: hiwa foundation

Well, we all need a reason to wake up.

باشە، ئێمە پێویستمان بە هۆکارێکە بۆ ئەوەی بێینەوە هۆش خۆمان.

For me, it just took 11,000 volts.

بۆ من، ئەمە تەنها ١١،٠٠٠ ڤۆلتی ویست.

ئەزانم ئێوە لەوە بەڕێزترن کە بپرسن چی بووە،

I know you're too polite to ask,

so I will tell you.

بۆیە من پێتان دەڵێم.

One night, sophomore year of college,

شەوێک، ساڵی دووەمی کۆلێژ.

just back from Thanksgiving holiday,

تازە لە پشووی جەژنی سوپاسگوزاری گەڕابوومەوە.

a few of my friends and I were horsing around,

لەگەڵ چەند هاوڕێیەکما ئەسپسواریمان دەکرد،

and we decided to climb atop a parked commuter train.

بڕیارمان دا بچینە سەر شەمەندەفەرێک.

It was just sitting there, with the wires that run overhead.

لەوێ دانیشتبووین، وایارەکان بەسەر سەرمانەوە بوون.

Somehow, that seemed like a great idea at the time.

لەو کاتەیا، ئەمە لە بیرۆکەیەکی گەورە ئەچوو.

We'd certainly done stupider things.

بێگوومان ئێمە شتی لەوە گەمژانەترمان کردبوو.

I scurried up the ladder on the back,

من بە خێرایی بەسەر پەیژەکەدا بازم دا.

and when I stood up,

وە کاتێ هەڵسامەوە

the electrical current entered my arm,

تەزووە کارەباییەکە بەر قۆڵم کەوت

blew down and out my feet, and that was that.

هاتە خوارەوە و لە قاچمەوە دەرچوو بەم جۆرە بوو،

Would you believe that watch still works?

باوەڕ دەکەن ئەو کاتژمێرە هێشتا ئیش بکات؟

Takes a licking!

دوای زیانەکەش بەردەوامبوو.

(Laughter)

(پێکەنین)

My father wears it now in solidarity.

باوکم هێشتا ئەوە لە دەست دەکات

That night began my formal relationship with death -- my death --

ئەو شەوە پەیوەندی فەرمی من و مردن دەستی پێکرد -- مردنی من --

and it also began my long run as a patient.

وە هەر ئەوکات نەخۆشییە درێژەکەم دەستی پێکرد

It's a good word.

ئەوە وشەیەکی باشە.

It means one who suffers.

ئەوە مانای کەسێکە کە ئازار دەچێژێ.

So I guess we're all patients.

بۆیە پێم وایە هەمومان نەخۆشین.

Now, the American health care system

ئێستا، سیستەمی چاودێری تەندروستی ئەمەریکا

has more than its fair share of dysfunction --

بەشی خۆشی کەم و کوڕی هەیە --

to match its brilliance, to be sure.

بە بەراورد بە درەوشانەوەکەی، بێگوومان.

I'm a physician now, a hospice and palliative medicine doc,

من ئێستا پزیشکم، پزیشکی خانەی چاودێری و چارەسەری ئازار.

so I've seen care from both sides.

من چاودێری هەردوو لام بینیوە.

And believe me: almost everyone who goes into healthcare

وە بڕوام پێ بکەن، بە نزیکی هەموو ئەوانەی دێن بۆ چاودێری تەندروستی

really means well -- I mean, truly.

واتای ئەوەیە باشن، بەڕاستمە.

But we who work in it are also unwitting agents

بەڵام ئێمە ئەوانەی لەوێ کار دەکەین ئەو کارمەندە بێئاگایانەین

for a system that too often does not serve.

لە سیستەمێ کە بەڕاستی زۆرجار خزمەت ناکات

Why?

بۆچی؟

Well, there's actually a pretty easy answer to that question,

باشە، لەڕاستیدا وەڵامێکی ئاسان هەیە بۆ ئەم پرسیارە،

and it explains a lot:

وە زۆر شت ڕوون دەکاتەوە:

because healthcare was designed with diseases, not people, at its center.

چونکە چاودێری تەندروستی وا دیزاین کراوە مامەڵە لەگەڵ نەخۆشی بکات، نەوەک خەڵک.

Which is to say, of course, it was badly designed.

دەتوانین بڵێین، بێگوومان، خراپ دیزاین کراوە.

And nowhere are the effects of bad design more heartbreaking

ئێستاش کە کاریگەرییەکانی ئەم دیزاینە خراپە زیاتر دڵشکێنەرە

or the opportunity for good design more compelling

یان ئەگەری دیزاینێکی باش زیاتر پێویست دەکات

than at the end of life,

وەک لە کۆتایی ژیاندا،

where things are so distilled and concentrated.

کە تیایدا شتەکان زیاتر پوخت و چربوونەتەوە.

There are no do-overs.

تیایدا هیچ زیاد لە پێویستێک نییە.

My purpose today is to reach out across disciplines

ئامانجی من ئەمڕۆ ئەوەیە کە لە یاساکان بێمە دەرەوە و

and invite design thinking into this big conversation.

پلان داڕێژەرەکان بانگهێشت بکەم بۆ ئەم گفتووگۆیە

That is, to bring intention and creativity

ئەمە تاکو ویست و بیرۆکەی نوێ بهێنم

to the experience of dying.

بۆ ئەزموونی مردن.

We have a monumental opportunity in front of us,

ئێمە هەلێکی زێڕین لەبەردەممانە.

before one of the few universal issues

لەبەردەم یەکێ لە کێشە جیهانییەکان

as individuals as well as a civil society:

وەک تاک و هەروەها کۆمەڵگاش:

to rethink and redesign how it is we die.

تا دووبارە بیر بکەینەوە و دووبارە دیزاینی ئەوە بکەین چۆن دەمرین.

So let's begin at the end.

کەواتە با لە کۆتاییەوە دەستپێبکەین.

For most people, the scariest thing about death isn't being dead,

بەلای زۆرینەی خەڵکەوە ترسێنەرترین شت دەربارەی مردن ئەوە نییە بمریت

it's dying, suffering.

مردن خۆیەتی، ئازارەکەی.

It's a key distinction.

ئەمە کلیلی جیاوازییەکەیە.

To get underneath this, it can be very helpful

تێگەیشتن لەمە، دەتوانێ زۆر سودبەخش بێت.

to tease out suffering which is necessary as it is,

تا ئەو ئازارە ئاسان بکرێت کە زۆر پێویستە

from suffering we can change.

لەم ئازارەوە دەتوانین بگۆڕێین.

The former is a natural, essential part of life, part of the deal,

پێشتر ئەمە بەشێک بووە لە سروشت، بەشێکی گرنگی ژیان، بەشێک لە ڕێککەوتنەکە.

and to this we are called to make space, adjust, grow.

وە بۆ ئەمە، پێمان وتراوە بۆشاییەک دروست بکەین، ڕێکیبخەین، گەشەی پێ بدەین.

It can be really good to realize forces larger than ourselves.

ئەمە زۆر شتێکی باش دەبێت کە هێزێکی لە خۆمان گەورەتر هەستپێبکەین.

They bring proportionality,

ئەمانە هاوسەنگی دەهێنن،

like a cosmic right-sizing.

وەک بچووک کردنەوەی قەبارە بۆ دووبارە ڕێکخستنەوە.

After my limbs were gone,

دوای ئەوەی قاچم لەدەستدا،

that loss, for example, became fact, fixed --

ئەو لەدەستدانە بە نمونە، بوو بە ڕاستییەک، جێگیر--

necessarily part of my life,

بەشێک لە ژیانمدا،

and I learned that I could no more reject this fact than reject myself.

وە من ئەوە فێربووم کە چیتر ناتوانم ئەم ڕاستییە ڕەتبکەمەوە بێ ڕەتکردنەوەی خۆم.

It took me a while, but I learned it eventually.

ئەمە ماوەیەکی ویست بۆ من، بەڵام دواتر ئەمە فێربووم

Now, another great thing about necessary suffering

ئێستا، شتێکی تر دەربارەی ئازارچەشتنی پێویست

is that it is the very thing

ئەوەیە، ئەوە شتێکە

that unites caregiver and care receiver --

کە چاودێر و چاودێریکراو یەک دەخات --

human beings.

مرۆڤبوون.

This, we are finally realizing, is where healing happens.

ئەمە، لە کۆتاییدا بۆمان دەردەکەوێت، ئەو شوێنەیە کە چاکبوونەوە ڕودەدات.

Yes, compassion -- literally, as we learned yesterday --

بەڵێ، بەزەیی -- ئەوەی کە دوێنێ فێریبووین -

suffering together.

ئازارچەشتن بەیەکەوە.

Now, on the systems side, on the other hand,

ئێستا، لە دەرەوەی سیستەم، لە دیوێکی ترەوە.

so much of the suffering is unnecessary, invented.

ئازارچەشتنی زۆر پێویست نییە، داهێنراوە.

It serves no good purpose.

هیچ سودێک ناگەیەنێ.

But the good news is, since this brand of suffering is made up,

بەڵام هەواڵە باشەکە ئەوەیە، لەو کاتەوەی ئەم چەشنەی ئازارچەشتن دروست کراوە

well, we can change it.

ئێمە دەتوانین ئەمە بگۆڕین.

How we die is indeed something we can affect.

چۆن دەمرین، لە ڕاستیدا شتێکە دەتوانین کاری تێ بکەین.

Making the system sensitive to this fundamental distinction

ئەوەی وا لە سیستەمەکە بکەین کە هەستیار بێ بۆ ئەم جیاوازییە بنچینەییە

between necessary and unnecessary suffering

لە نێوان ئازارچەشتنی پێویست و ناپێویست

gives us our first of three design cues for the day.

یەکێ لەو سێ ئاماژە سەرەتاییانەمان پێدەدا بۆ ئەمڕۆ.

After all, our role as caregivers, as people who care,

هەرچۆنێک بێت، رۆڵی ئێمە وەک چاودێران ئەو خەڵکانەی چاودێری دەکەین،

is to relieve suffering -- not add to the pile.

ئەوەیە ئەو ناڵاندنە بڕەوێنینەوە --- نەوەک زیادی بکەین.

True to the tenets of palliative care,

پەیوەست بە بنەمای چاودێری ئازار و سکاڵا ڕەوێن،

I function as something of a reflective advocate,

من چەند وەک مافپارێزێک کار دەکەم،

as much as prescribing physician.

ئەوەندەش وەک پزیشکێک.

Quick aside: palliative care -- a very important field but poorly understood --

هەر بەو بۆنەیەوە: چاودێری ئازار ڕەوێن -- بوارێکی زۆر گرنگە بەڵام کەم لێی تێگەشتوون-

while it includes, it is not limited to end of life care.

ئەوەش دەگڕێتەوە، بەڵام تەنیا چاودێری کۆتایی تەمەن نییە.

It is not limited to hospice.

تەنیا خانەی چاودێری ناگرێتەوە.

It's simply about comfort and living well at any stage.

بە سادەیی ئەوە مانای پشوو و ژیانێکی باشە لە هەر قۆناغێکدا بێت.

So please know that you don't have to be dying anytime soon

بۆیە تکایە ئەمە بزانە تۆ پێویست ناکا زوو بمریت

to benefit from palliative care.

بۆ سوودمەندبوون لە چارەسەری ئازار و سکاڵا ڕەوێن.

Now, let me introduce you to Frank.

ئێستا ڕێگام بدەن بە فرانکتان بناسێنم.

Sort of makes this point.

بەجۆرێک ئەم خاڵە دەگەیەنێت.

I've been seeing Frank now for years.

من ماوەی چەند ساڵێکە فرانک دەبینم

He's living with advancing prostate cancer on top of long-standing HIV.

ئەو بە قۆناغێکی پێشکەوتووی شێرپەنجەی پرۆستات و ڤایرۆسی دژە بەرگری مرۆڤەوە دەژی.

We work on his bone pain and his fatigue,

ئەو کار لەسەر ئازاری ئێسکەکانی و.

but most of the time we spend thinking out loud together about his life --

هیلاکبوونی دەکات، بەڵام زۆربەی کاتەکان ئێمە بەیەکەوە بیر لە ژیانی ئەو دەکەینەوە --

really, about our lives.

لە راستیدا، دەربارەی ژیانمان

In this way, Frank grieves.

بەم جۆرە، فرانک ئازار دەچێژێ.

In this way, he keeps up with his losses as they roll in,

بەم جۆرە، ئەو لەگەڵ لەدەستدانەکانیدا دەمێنێتەوە کاتێک یەنە ناوەوە،

so that he's ready to take in the next moment.

بۆ ئەوەی ئامادەبێت بەرگەی ساتی دواتر بگرێت.

Loss is one thing, but regret, quite another.

لەدەستدان شتێکە، بەڵام پەشیمانی، شتێکی ترە.

Frank has always been an adventurer --

فرانک هەمیشە سەرکێش بووە --

he looks like something out of a Norman Rockwell painting --

ئەو لە شتێکی ناو وێنەکانی نۆرمان رۆکویڵ دەچێت

and no fan of regret.

حەزی بە پەشیمانی نەبووە.

So it wasn't surprising when he came into clinic one day,

بۆیە هیچ سەرسوڕهێنەر نەبوو کاتێ ڕۆژێ هات بۆ کلینیک

saying he wanted to raft down the Colorado River.

ووتی دەیەوێت لە ڕوباری کۆلۆرادۆ بە بەلەم بپەڕێتەوە.

Was this a good idea?

ئایا ئەمە بیرۆکەیەکی باش بوو؟

With all the risks to his safety and his health, some would say no.

لەگەڵ هەموو ئەو مەترسیانەی بۆ سەلامەتی و تەندروستی ئەو هەیەتی هەندێ دەڵێن نەخێر.

Many did, but he went for it, while he still could.

زۆر کەس وایان وت، بەڵام ئەو ڕۆشت بۆی، تا ئەوکاتەی دەیتوانی.

It was a glorious, marvelous trip:

ئەوە گەشتێکی شکۆمەند و سەرسوڕهێنەر بوو.

freezing water, blistering dry heat, scorpions, snakes,

ئاوێکی بەستوو گەرمای سوتێنەر، دوپشکەکان، مارەکان.

wildlife howling off the flaming walls of the Grand Canyon --

لوڕەی ژیانی کێوی لە دیوارە ئاگرینەکانی گراند کانیۆنەوە--

all the glorious side of the world beyond our control.

هەموو لایەنە شکۆمەندییەکانی جیهان کە لە دەرەوەی کۆنترۆڵی خۆمانە.

Frank's decision, while maybe dramatic,

بڕیارەکەی فرانک، لەوانەیە سەیر بێت

is exactly the kind so many of us would make,

بە تەواوی لەو جۆرەیە کە زۆرێک لە ئێمە دەیکەین

if we only had the support to figure out what is best for ourselves over time.

ئەگەر بەڕاستی پتشیوانیمان هەبوایە بۆ زانینی ئەوەی بەتێپەڕبوونی کات چی باشترینە بۆمان.

So much of what we're talking about today is a shift in perspective.

زۆربەی ئەوەی ئەمڕۆ قسەی لەسەر دەکەین گۆڕانی تێڕوانینی منە.

After my accident, when I went back to college,

لە دەوای ڕوداوەکەمەوە، کاتێ گەڕامەوە بۆ کۆلێژ،

I changed my major to art history.

بوارەکەم گۆڕی بۆ مێژووی هونەر.

Studying visual art, I figured I'd learn something about how to see --

هونەری بینراوم خوێند، دەمهێنایە پێش چاوم شتێک فێردەبم دەربارەی ئەوەی چۆن ببینین --

a really potent lesson for a kid who couldn't change

وانەیەکی کاریگەر بۆ مناڵێک کە ناتوانێ بگۆڕێ

so much of what he was seeing.

لە ڕوانینی دەربارەی ئەو شتانەی دەیانبینێ..

Perspective, that kind of alchemy we humans get to play with,

ڕوانین، ئەو جۆرەی کیمیا کە مرۆڤەکان دەبێ یاری لەگەڵ بکەن

turning anguish into a flower.

گۆڕینی ئازار بۆ گوڵێک.

Flash forward: now I work at an amazing place in San Francisco

سەیرێکی داهاتوو بکەین: من ئێستا لە شوێنێکی نایاب لە سان فرانسیسکۆ ئیش دەکەم

called the Zen Hospice Project,

پێی دەوترێ پرۆژەی خانەی چاودێری زێن.

where we have a little ritual that helps with this shift in perspective.

لەوێ نەریتێکمان هەیە کە دەتوانێ هاوکاربێت لەو گۆڕینی تێڕوانینە.

When one of our residents dies,

کاتێ یەکێ لە نیشتەجێبووەکان دەمرێت،

the mortuary men come, and as we're wheeling the body out through the garden,

پیاوی تەرمخانە دێت، وە کاتێک ئێمەش جەستەکە لە باخچەکەوە بەڕێدەکەینە دەر.

heading for the gate, we pause.

بەرەو دەرگاکە دەڕۆین، دەوەستین.

Anyone who wants --

هەرکەسێ دەیەوێت --

fellow residents, family, nurses, volunteers,

نیشتەجێبووەکان، خێزان، پەرستارەکان، خۆبەخشەکان،

the hearse drivers too, now --

تەنانەت شۆفێری ئوتومبێلی تەرمگواستنەوەکە، لەمکاتەیا--

shares a story or a song or silence,

چیرۆکێک، یان گۆرانییەک پێشکەش دەکات، یان بێدەنگییەکی هاوبەش دەبێت،

as we sprinkle the body with flower petals.

کاتێک لاشەکە بە گوڵ دادەپۆشین.

It takes a few minutes;

ئەمە چەند خولەکێک دەخایەنێت؛

it's a sweet, simple parting image to usher in grief with warmth,

وێنەیەکی شیرینی سادەی بەڕێکردنە بە گەرمییەوە یاوەری مردووێک بکەیت،

rather than repugnance.

وەک لە نابەدڵیبوون.

Contrast that with the typical experience in the hospital setting,

ئەمە بەراورد بکە بە هەمان ئەزمونی نمونەیی لە نەخۆشخانەیەک

much like this -- floodlit room lined with tubes and beeping machines

بەم جۆرەیە -- ژورێکی پڕ ڕوناکی پڕ لە بۆڕی و ئامێری ئاگادارکردنەوە

and blinking lights that don't stop even when the patient's life has.

وە ڕوناکی پچڕپچڕ کە هەرگیز ناوەستن تەنانەت کاتێک نەخۆشەکەش زیندووە.

Cleaning crew swoops in, the body's whisked away,

هێرشی ستافی پاککردنەوە بۆ ناوەوە، جوڵانی خێرای جەستەی نەخۆشەکە.

and it all feels as though that person had never really existed.

ئەمە هەمووی بە جۆرێکە وەک بڵێی ئەو کەسە هەرگیز بەڕاستی بوونی نەبووە.

Well-intended, of course, in the name of sterility,

زۆر باشە، بێگوومان بە ناوی پاکژییەوە

but hospitals tend to assault our senses,

بەڵام نەخۆشخانەکان ئازاری هەستەکانمان دەدەن.

and the most we might hope for within those walls is numbness --

وە شتێ کە زۆر ئاواتی پێ بخوازین لە ناو ئەو دیوارانە بێهەستییە

anesthetic, literally the opposite of aesthetic.

لەهۆشچوونە، ڕێک پێچەوانەی هۆشیاری.

I revere hospitals for what they can do; I am alive because of them.

من نەخۆشخانەکان بەرز دەنرخێنم بۆ ئەوەی .دەتوانن بیکەن، من بەهۆی ئەوانەوە زیندووم.

But we ask too much of our hospitals.

بەڵام زیاترمان دەوێت لە نەخۆشخانەکانمان..

They are places for acute trauma and treatable illness.

ئەوان جێگای برینداری لەناکاو و نەخۆشییەکن چارەسەربێت.

They are no place to live and die; that's not what they were designed for.

ئەوان شوێنی ژیان و مردن نین؛ ئەوان بۆ ئەوە دروست نەکراون.

Now mind you -- I am not giving up on the notion

هەرچەندە، من دەست لەو باوەڕەم هەڵناگرم

that our institutions can become more humane.

کە دەزگاکانمان دەتوانن زیاتر مرۆڤانە بن.

Beauty can be found anywhere.

جوانی دەتواندرێ لە هەر شوێنێک بدزۆرێتەوە.

I spent a few months in a burn unit

من چەند مانگێکم لە بەشی سوتاوی بەسەر برد

at St. Barnabas Hospital in Livingston, New Jersey,

لە نەخۆشخانەی بەرناباس لە لیڤنگستۆن لە نیوجێرسی،

where I got really great care at every turn,

لەوێ من بەڕاستی چاودێرییەکی گەورە کرام لە هەموو قۆناغەکاندا،

including good palliative care for my pain.

بە چاودێرییەکی وردی ئازارەکەشمەوە.

And one night, it began to snow outside.

یەکێ لە شەوەکان، لە دەرەوە دەستی بە بەفربارین کرد.

I remember my nurses complaining about driving through it.

بیرمە پەرستارەکانم گلەییان دەکرد دەربارەی شۆفێریکردن لەو بەفرەدا.

And there was no window in my room,

وە هیچ پەنجەرەیەک لە ژورەکەمدا نەبوو

but it was great to just imagine it coming down all sticky.

بەڵام ئەوە گەورە بوو کە خەیاڵم دەکرد لە ئاسمانەوە تۆپەڵەکان دێنەخوار.

Next day, one of my nurses smuggled in a snowball for me.

ڕۆژی دواتر، یەکێ لە پەرستارەکانم تۆپە بەفرێکی بە نهێنی بۆ هێنام.

She brought it in to the unit.

ئەو تۆپە بەفرەکەی هێنایە بەشەکەوە.

I cannot tell you the rapture I felt holding that in my hand,

من ناتوانم باسی ئەو هەستەتەتان بۆ بکەم کاتێک تۆپەڵەکەکم لە دەستما گرت،

and the coldness dripping onto my burning skin;

وە ئەو ساردییەی کە ئەچووە ناو پێستە سوتاوەکەمەوە.

the miracle of it all,

ئەو موعجیزەیە هەمووی.

the fascination as I watched it melt and turn into water.

ئەو سەرسوڕمان بوونەم کە سەیری تۆپەکەم دەکرد ئەتوایەوە ئەبوو بە ئاو.

In that moment,

لەو ساتەدا،

just being any part of this planet in this universe mattered more to me

هەر ئەوەی بەشێک بی لەو هەسارەیەی ناو ئەم گەردوونە گرنگتر بوو بۆ من

than whether I lived or died.

لەوەی کە ژیاوم یان مردووم.

That little snowball packed all the inspiration I needed

ئەو تۆپەبەفرە بچوکە هەموو ئەو ئیلهامانەی هەڵگرتبوو کە پیویستم بوو

to both try to live and be OK if I did not.

بۆ هەردوو ئەوەی هەوڵ بدەم بژیم و ئاسایی بێت ئەگەر بمرم.

In a hospital, that's a stolen moment.

لە نەخۆشخانە، ئەوە ساتێکی دزراوە.

In my work over the years, I've known many people

لە ماوەی ئەم ساڵانەی کارکردنمدا، خەڵکی زۆرم ناسی

who were ready to go, ready to die.

کە ئامادەبوون بڕۆن، ئامادەبوون بمرن.

Not because they had found some final peace or transcendence,

لەبەر ئەوە نا کە ئەوان هەندێ پشوو یان شتی سەرووی سروشتیان دۆزیوەتەوە،

but because they were so repulsed by what their lives had become --

بەڵکو لەبەر ئەوەی زۆر کاریان تێکراوە بەوەی کە ژیانیان بەرەو چی چووە --

in a word, cut off, or ugly.

بە مانای وشە، دابڕان، یان ناشرین بوون.

There are already record numbers of us living with chronic and terminal illness,

ئێستا ژمارەیەکی پێوانەیی ئێمە بە نەخۆشی درێژخایەن و نەخۆشی کوشندەوە دەژین.

and into ever older age.

وەک لە هەرکاتێکی تر.

And we are nowhere near ready or prepared for this silver tsunami.

وە ئێستا ئێمە نزیکین لە ئامادەبوون یان ئامادەکراوین بۆ ئەو تسونامییە زیوییە.

We need an infrastructure dynamic enough to handle

وە پێویستمان بە بنچینەیەکی جوڵاوە کە بە تەواوی بەرگەی

these seismic shifts in our population.

ئەم جوڵە بومەلەرزەییە بگرێ لە دانیشتوانماندا.

Now is the time to create something new, something vital.

ئێستا کاتی ئەوەیە شتێکی نوێ دروست بکەین. شتێکی هەستیار.

I know we can because we have to.

من ئەزانم ئەتوانین چونکە ئەبێ بتوانین.

The alternative is just unacceptable.

جێگرەوەکان قبوڵنەکراون.

And the key ingredients are known:

وە پێکهاتە سەرەکییەکان زانراون:

policy, education and training,

یاسا، فێرکردن و ڕاهێنان.

systems, bricks and mortar.

سیستەم، خشت و چیمەنتۆ.

We have tons of input for designers of all stripes to work with.

ئێمە هەزاران بیرۆکەمان هەیە بۆ نەخشەسازان لە هەموو هێڵەکان کە کاری لەگەڵ بکەن.

We know, for example, from research

ئێمە ئەزانین، بە نمونە، لە توێژینەوەوە

what's most important to people who are closer to death:

کە چی گرنگترین شتە بۆ ئەو خەڵکانەی نزیکترن لە مردنەوە:

comfort; feeling unburdened and unburdening to those they love;

ئارامی، هەست نەکردن بە بوون بە بارگرانی بۆ خۆیان و ئەوانەی خۆشیان دەوێن؛

existential peace; and a sense of wonderment and spirituality.

بوونێکی پڕ ئارامی؛ وە هەست کردن بە ڕێزلێگرتن و ڕۆحیبوون.

Over Zen Hospice's nearly 30 years,

لە خانەی چاودێری زێن نزیکەی ٣٠ ساڵە،

we've learned much more from our residents in subtle detail.

زۆر شت لەسەر نیشتەجێبووەکانمان فێربووین بە هەموو جۆرە وردەکارییەکانەوە.

Little things aren't so little.

شتە بچوکەکان ئەوەندەش بچووک نین.

Take Janette.

بۆ نموونە جانێت.

She finds it harder to breathe one day to the next due to ALS.

ڕۆژێک هەناسەدانی قورسبوو بەهۆی نەخۆشی ئەی ئێڵ ئێسەوە.

Well, guess what?

باشە، ئەزانن چی بوو؟

She wants to start smoking again --

ئەو دەیەوێت دوبارە دەست بە جگەرە کێشان بکاتەوە --

and French cigarettes, if you please.

جگەرەی فەرەنسی، تکایە.

Not out of some self-destructive bent,

لە دەرەوەی بازنەی خۆ تێكشکاندن نا

but to feel her lungs filled while she has them.

بەڵام ئەو دەیویست هەست بە پڕی سییەکانی بکات کاتێ هێشتا هی ئەون.

Priorities change.

شتە گرنگەکان دەگۆڕێن.

Or Kate -- she just wants to know

یان کەیت -- ئەو تەنیا دەیویست بزانێ

her dog Austin is lying at the foot of her bed,

کە ئۆستنی سەگەکەی لە خوارووی جێگەکەیدا ڕاکشاوە.

his cold muzzle against her dry skin,

قەپۆزە ساردەکەی بەرامبەر پێستە وشکەکەیەتی

instead of more chemotherapy coursing through her veins --

لەجیاتی ئەوەی بهێڵێت چارەسەری کیمیایی بڕوات بە خوێنهێنەرەکەیدا--

she's done that.

ئەوەی کرد.

Sensuous, aesthetic gratification, where in a moment, in an instant,

هەستجوڵێن، خۆشی پێدەرێکی پڕ جوانی، کە لە ساتێکدا، لە چرکەیەکدا،

we are rewarded for just being.

پاداشت دەکرێین لەسەر بوونمان لە ژیاندا.

So much of it comes down to loving our time by way of the senses,

زۆرێک لەوە دەچێتەوە سەر ئەوەی کە کاتی خۆمان خۆش بوێت لە ڕێگای هەستەکانمانەوە،

by way of the body -- the very thing doing the living and the dying.

لە ڕیگای جەستەوە -- ئەو شتەی کە ژیان و مردن دەکات.

Probably the most poignant room

لەوانەیە غەمگینترین ژوور

in the Zen Hospice guest house is our kitchen,

لە خانەی چاودێری زێن چێشتخانەکەمان بێت،

which is a little strange when you realize

کە ئەمە کەمێک سەرسوڕهێنەرە کاتێ تۆ ئەزانی

that so many of our residents can eat very little, if anything at all.

زۆربەی دانیشتوانی شوێنەکە دەتوانن زۆر کەم بخۆن، ئەمە ئەگەر هیچ بخۆن.

But we realize we are providing sustenance on several levels:

بەڵام ئێمە دەزانین کە ئێمە لە چەندین ئاستدا پێویستییە خۆراکییەکان پێشکەش دەکەین:

smell, a symbolic plane.

بۆن، ئاستێکی هێمایی.

Seriously, with all the heavy-duty stuff happening under our roof,

بەڕاستی، لەگەڵ هەموو ئەو ئەرکە قورسانەی لەسەرمانن لەژێر سەقفەکەماندا،

one of the most tried and true interventions we know of,

یەکێ لە هەوڵبۆدراوترین و کارە سوودبەخشانەی کە ئێمە دەیزانین

is to bake cookies.

ئامادەکردنی پسکیتە.

As long as we have our senses --

هەتا ئێمە خاوەنی هەستەکانمان بین

even just one --

ئەگەر تەنیا یەکێکیش بێت --

we have at least the possibility of accessing

ئێمە لانی کەم ئەگەری دەستگەیشتن

what makes us feel human, connected.

بەو شتانەمان هەیە کە بەهۆیەوە هەست بکەین مرۆڤین، بەیەکەوە بەستراوین.

Imagine the ripples of this notion

شەپۆلەکانی ئەم باوەڕە بهێننە بەرچاوتان

for the millions of people living and dying with dementia.

کە ملیۆنان خەڵک دەژین و دەمرن لەگەڵ نەخۆشی لەبیرچوونەوە.

Primal sensorial delights that say the things we don't have words for,

هەستە سەرەتاییە چێژبەخشەکان کە دەڵین ئەو شتانەی کە ئێمە هیچ وشەیەکمان نییە بۆی،

impulses that make us stay present --

ئەو تەوژمانەی وامان لێ دەکەن هەبین --

no need for a past or a future.

بێ پیویستی بۆ ڕابردوو و داهاتوو

So, if teasing unnecessary suffering out of the system was our first design cue,

بۆیە، ئەگەر دەرکردنی ئازارچەشتنی ناپێویست لە سیستەم یەکەم نیشانەی دیزاینەکەمان بێت

then tending to dignity by way of the senses,

دواتر بەدەمەوەچوون بە شکۆوە لە ڕێگای هەستەکانمانەوە

by way of the body -- the aesthetic realm --

لە ڕێگای جەستەوە -- جوانی بوارەکە --

is design cue number two.

ئەوە ئامانجی دووەمی دیزاینکردنەکەیە.

Now this gets us quickly to the third and final bit for today;

ئێستا ئەوە بە خێرایی دەمانبات بەرەو سێیەم دوا بەشی بابەتەکەی ئەمڕۆمان؛

namely, we need to lift our sights, to set our sights on well-being,

ناوی بێنین، پیویستە ڕوانینمان باشبکەین کە روانینمان ڕێک بکەینەوە لەسەر باشبوون.

so that life and health and healthcare

تاکوو ژیان و تەندروستی و چاودێری تەندروستی

can become about making life more wonderful,

بۆ جوانترکردنی ژیانمان بن،

rather than just less horrible.

لە جیاتی ئەوەی کەمتر ترسێنەر بن.

Beneficence.

هەستکردن بە بەسوودبوون.

Here, this gets right at the distinction

لێرە، ئەمە ڕاستە لە جیاوازییەکەوە

between a disease-centered and a patient- or human-centered model of care,

لە نێوان مۆدێلی چاودێری چەقبوونی نەخۆشی و مۆدێلی چاودێری چەقبوونی مرۆڤ،

and here is where caring becomes a creative, generative,

وە لێرە ئەو شوێنەیە کە چاودێری زیاتر داهێنەرانەتر و بە بەرهەم تر دەبێت.

even playful act.

تەنانەت یاریەکی چێژبەخشیش.

"Play" may sound like a funny word here.

"یاری" لەوانەیە وشەیەکی کۆمیدی دەربکەوێ

But it is also one of our highest forms of adaptation.

بەڵام لەهەمان کاتدا یەکێکە لە بەرزترین شێوەکانی خۆگونجاندنمان

Consider every major compulsory effort it takes to be human.

وای دانێ گەورەترین هەوڵی ناچاری کە ئەدرێت بۆ ئەوەیە مرۆڤ بیت.

The need for food has birthed cuisine.

پیویستی بۆ خواردن چێشتلێنانی داهێنا.

The need for shelter has given rise to architecture.

پیویستی بۆ شوێنی مانەوە ئەندازیاری دروست کرد.

The need for cover, fashion.

پیوستی بۆ پۆشاک، فاشیۆن.

And for being subjected to the clock,

وە پەیوەستبوون بە کاتی دیاری کراوەوە،

well, we invented music.

باشە، ئێمە موزیکمان داهێنا

So, since dying is a necessary part of life,

بۆیە کاتێک مردن بەشێکی پیوسیتە لە ژیان

what might we create with this fact?

ئێمە پێویستە چی لەگەڵ ئەو ڕاستییەدا بکەین؟

بە "یاری" من بە هیچ جۆرێ مەبەستم ئەوە نییە بە بێ بایەخی سەیری مردن بکەین

By "play" I am in no way suggesting we take a light approach to dying

or that we mandate any particular way of dying.

یان شێوازێکی مردن زاڵ بکەین.

There are mountains of sorrow that cannot move,

چەندین شاخی بە ئازارهەیە کە ناتواندرێ بجوڵێندرێن،

and one way or another, we will all kneel there.

بە هەرشێوەیەک بێت هەموومان لەوێ چۆک دادەدەین.

Rather, I am asking that we make space --

زیاتر، من داوای دروستکردنی بۆشاییەک دەکەم

physical, psychic room, to allow life to play itself all the way out --

ژورێکی جەستەیی و دەروونی، تاکوو ژیان بتوانێت هەموو شتەکانی خۆی نیشانبات --

so that rather than just getting out of the way,

بۆیە جگە لە لاچوون لەسەر ڕێگەی،

aging and dying can become a process of crescendo through to the end.

پیربوون و مردن دەتوانن ببن بە پرۆسەیەک بۆ گەیشتن بە لوتکەی کۆتایی.

We can't solve for death.

ئێمە ناتوانین مردن چارەسەر بکەین.

I know some of you are working on this.

من دەزانم بەشێک لە ئێوە کار لەسەر ئەوە دەکەن.

(Laughter)

(پێکەنین)

Meanwhile, we can --

لە هەمان کاتدا، ئێمە دەتوانین --

(Laughter)

(پێکەنین)

We can design towards it.

دەتوانین ئامادەسازی بۆ بکەین.

Parts of me died early on,

بەشێک لە من زوتر مرد،

and that's something we can all say one way or another.

ئەوەش شتێکە دەتوانین هەموومان بیڵین بە شێوازێک.

I got to redesign my life around this fact,

من پێوسیت بوو ژیانم داڕێژمەوە لەگەڵ ئەم ڕاستییە،

and I tell you it has been a liberation

وە من پێتان دەلێم ئەوە ڕزگاربوون بوو

to realize you can always find a shock of beauty or meaning

کە تۆ هەموو کاتێ دەتوانی جوانی یان واتا بدۆزیتەوە

in what life you have left,

لەو ژیانەی کە ماوتە،

like that snowball lasting for a perfect moment,

وەک ئەو تۆپە بەفرەی مایەوە ،بۆ کاتێکی گونجاو

all the while melting away.

لە کاتێکدا دەتوایەوە.

If we love such moments ferociously,

ئەگەر ئێمە ئەو کاتەمان زۆر خۆشبوێت،

then maybe we can learn to live well --

لەوانەیە بتوانین فێربین باش بژین --

not in spite of death,

نە سەرەڕای ئەوەی دەمرین،

but because of it.

بەڵکو بەهۆی ئەوەوە.

Let death be what takes us,

لێگەڕێ مردن ئەو شتە بێ کە ئێمە دەبات،

not lack of imagination.

نەوەک نەبوونی خەیاڵکردن.

Thank you.

سوپاس.

(Applause)

(چەپڵە)