There's no shame in taking care of your mental health | Sangu Delle

Translator: sazan sardar Reviewer: Daban Q. Jaff

Last year ...

ساڵی پار

was hell.

وەک دۆزەخ وابوو.

(Laughter)

(پێکەنین)

It was my first time eating Nigerian "jollof."

ئەوە یەکەم جارم بوو کە نان بخۆم لە نەیجیری "جۆلەف"

(Laughter)

(پێکەنین)

Actually, in all seriousness,

لە ڕاستیدا، لە هەموو جدییاتێک،

I was going through a lot of personal turmoil.

من بە زۆر ئاژاوەی كەسی دا تێپەڕبوومە.

Faced with enormous stress,

ڕووبەڕووی فشاری زۆر گەورە بووم،

I suffered an anxiety attack.

من تووشی هێرشێکی نیگەرانی بوومە.

On some days, I could do no work.

لە هەندێک ڕۆژدا، هیچ کارێکم پێ نەدەکرا.

On other days,

لە ڕۆژانی تردا،

I just wanted to lay in my bed and cry.

تەنها دەم ویست لە جێگایەک پاڵبکەوم و بگریم.

My doctor asked if I'd like to speak with a mental health professional

دکتۆرەکەم پرسیاری کرد کە من دەمەوێت قسە بکەم لەگەڵ پسپۆڕی تەندروستی دەروونی

about my stress and anxiety.

دەربارەی قەلەقی و دڵەڕاوکێ.

Mental health?

تەندروستی دەروونی؟

I clammed up and violently shook my head in protest.

من بە تووندی و بە تووندی لە ناڕەزایی دەربڕیندا سەرم ڕاتکاند

I felt a profound sense of a shame.

هەستم بە شەرمێکی قوڵ کرد.

I felt the weight of stigma.

هەستم بە شەرمێکی قووڵ کرد.

I have a loving, supportive family

من خێزانێکی خۆشەویست و پشتگیریکارم هەیە

and incredibly loyal friends,

و هاورێیەکی زۆر دڵسۆزیش.

yet I could not entertain the idea of speaking to anyone

بەڵام هێشتا ناتوانم دڵخۆش ببم بە بیرۆکەی قسەکردن لەگەڵ هەر کەسێک

about my feeling of pain.

دەربارەی ئازارەکانی ناخم.

I felt suffocated by the rigid architecture

هەستم بە خنکاندن کرد لە لایەن پێکهاتە توندەکەی

of our African masculinity.

پیاوە ئەفریقیەکانمان.

"People have real problems, Sangu.

"خەڵک کێشەی راستەقینەیان هەیە، سەنگو.

Get over yourself!"

خۆت زاڵ ببە سەرخۆتدا!

The first time I heard "mental health,"

یەکەم جار گوێم لە "تەندروستی دەروونی" بوو

I was a boarding school student fresh off the boat from Ghana,

من قوتابی قوتابخانەی بۆردی بووم لە بەلەمەکەی غانا

at the Peddie School in New Jersey.

لە قوتابخانەی (پیدی) لە نیوجێرسی.

I had just gone through the brutal experience

من ئێستا بەو ئەزموونە دڕندە وەحشیانە دا ڕۆشتم

of losing seven loved ones in the same month.

لە دەست دانی حەوت خۆشەویست لە هەمان مانگدا.

The school nurse,

پەرستاری قوتابخانە

concerned about what I'd gone through -- God bless her soul --

نیگەران بووم لەوەی کاتێک من چووم --خودا رۆحی پیرۆز بکات--

she inquired about my mental health.

ئەو پرسیاری لە تەندروستی دەروونی من کرد.

"Is she mental?" I thought.

ئایا ئەو کچە دەرون ساغە؟ وامزانی.

Does she not know I'm an African man?

ئایا ئەو نازانێت من پیاوێکی ئەفریقیم؟

(Laughter)

(پێکەنین )

Like Okonkwo in "Things Fall Apart,"

وەک ئۆکۆنکو "شتەکان ھەڵدەوەشێنەوە"

we African men neither process nor express our emotions.

ئێمە پیاوی ئەفریقی نە پڕۆسە نە گوزارشت لە هەستو سۆزی خۆمان دەکەین.

We deal with our problems.

خۆمان مامەڵە لەگەڵ کێشەکانمان دەکەین.

(Applause)

(چەپڵە لێدان)

We deal with our problems.

خۆمان مامەڵە لەگەڵ کێشەکانمان دەکەین.

I called my brother and laughed about "Oyibo" people -- white people --

بانگی براکەمم کرد و پێکەنی دەربارەی خەڵکی "ئۆیبۆ"-- سپی پێستەکان--

and their strange diseases --

و نەخۆشییە سەیرەکانیان--

depression, ADD and those "weird things."

خەمۆکی، زیادکردن و ئەو "شتە سەیرانە"

Growing up in West Africa,

لە ڕۆژئاوای ئەفریقا گەورە دەبێت.

when people used the term "mental," what came to mind was a madman

کە خەڵک دەستەواژەی (ئەقڵ) یان بەکار هێنا ئەوەی کە بە مێشکدا هات شێتێک بوو

with dirty, dread-locked hair,

لەگەڵ قژی پیس و ترسناک،

bumbling around half-naked on the streets.

بە نیمچە ڕووتی لە شەقامەکاندا.

We all know this man.

هەموومان ئەم پیاوە دەناسین.

Our parents warned us about him.

دایک و باوکمان ئێمەیان لەوە ئاگادار کردۆتەوە.

"Mommy, mommy, why is he mad?"

دایە، دایە، بۆچی ئەو شێتە؟"

"Drugs!

"دەرمان!

If you even look at drugs, you end up like him."

ئەگەر سەیری دەرمانیش بکەین کۆتاییت وەک ئەو دێت"

(Laughter)

(پێکەنین)

Come down with pneumonia,

بە سییەکانەوە بێنە خوارەوە،

and your mother will rush you to the nearest hospital

و دایکت پەلەت لێ دەکات بۆ نزیکترین نەخۆشخانە

for medical treatment.

بۆ چارەسەری پزیشکی.

But dare to declare depression,

بەڵام بوێری ڕاگەیاندنی خەمۆکی،

and your local pastor will be driving out demons

و قەشەی ناوچەكەت جندار لە لەشت دەربکات

and blaming witches in your village.

و گلەیی لە جادووگەران بکەیت لە گوندەکەتدا.

According to the World Health Organization,

بە پی رێکخراوی جیھانی تەندروستی،

mental health is about being able to cope

تەندروستی دەروونی ئەوەیە کە بتوانێت خۆی ڕاگیر بکات

with the normal stressors of life;

لەگەڵ پەستانە ئاساییەکانی ژیان؛

to work productively and fruitfully;

بۆ کارکردن بۆ بەرهەم و بەرهەمداریەتی؛

and to be able to make a contribution to your community.

و بۆ ئەوەی بتوانین و بۆ ئەوەی یارمەتی کۆمەڵگەکەت بدەیت.

Mental health includes our emotional, psychological and social well-being.

تەندروستی دەروونی هەستی ئێمە دەگرێتەوە، دەروونی و کۆمەڵایەتی باش.

Globally, 75 percent of all mental illness cases

لە ئاستی جیهانیدا لە سەدا ٧٥ هەموو حاڵەتەکانی نەخۆشی دەروونی

can be found in low-income countries.

لە وڵاتانی کەم دەرامەتەکانە.

Yet most African governments

هێشتا زۆربەی حکومەتەکانی ئەفریقا

invest less than one percent of their health care budget

کەمتر لە سەدا یەک وەبەرهێنان دەکەن لە بودجەی چاودێری تەندروستیان

in mental health.

تەندروستی دەروونییان.

Even worse,

تەنانەت خراپتریش،

we have a severe shortage of psychiatrists in Africa.

ئێمە کێشەی کەمی پسپۆڕی دەروونیمان لە ئەفریقا هەیە.

Nigeria, for example, is estimated to have 200 --

بۆ نمونە، نایجیریا بە 200 کەس مەزەندە دەکرێت

in a country of almost 200 million.

لە وڵاتێکی نزیکەی 200 ملیۆن کەسی.

In all of Africa,

لە هەموو ئەفریقادا،

90 percent of our people lack access to treatment.

لە سەدا 90 ی گەلەکەمان دەستیان بە چارەسەرە دەروونیەکان ناگات.

As a result,

لە ئەنجامدا،

we suffer in solitude,

ئێمە بە تەنیایی ئازار دەچێژین،

silenced by stigma.

بێدەنگ کراوین لە لایەن ستیگما.

We as Africans often respond to mental health with distance,

ئێمەی ئەفریقیەکان زۆرجار کاردانەوەمان بۆ تەندروستی دەروونی بە دووری،

ignorance,

نەزانی،

guilt,

گوناھ،

fear

ترس

and anger.

و توڕە بوون دەبێت.

In a study conducted by Arboleda-Flórez,

لە لێکۆڵینەوەیەک کە ئەربۆلیدا-فلۆرز ئەنجامی داوە،

directly asking, "What is the cause of mental illness?"

ڕاستەوخۆ پرسیارمان کرد، "هۆکاری نەخۆشی دەروونی چییە؟

34 percent of Nigerian respondents cited drug misuse;

لە سەدا ٣٤ ی وەڵامدەرەوەکانی نێجیریا خراپ بەکارهێنانی دەرمانیان بەهۆکار زانیوە:

19 percent said divine wrath and the will of God --

لەسەدا ١٩ وتیان تووڕەیی خوایی و ویستی خوای گەورە.

(Laughter)

(پێکەنین )

12 percent,

لەسەدا ١٢

witchcraft and spiritual possession.

جادووگەری و خاوەندارێتی ڕۆحی.

But few cited other known causes of mental illness,

بەڵام هەندێکی تر هەندێک هۆکاری نەخۆشی دەروونی پێشنیار کرد بوو،

like genetics,

وەک هۆکاری جینی،

socioeconomic status,

باری ئابوری کۆمەڵایەتی،

war,

شەر،

conflict

ناکۆکی

or the loss of a loved one.

یان لەدەستدانی خۆشەویستێک.

The stigmatization against mental illness

لەشلەرگیریی دژ بە نەخۆشی دەروونی

often results in the ostracizing and demonizing of sufferers.

زۆرجار ئەنجامەی لادەری دەبێت و هەروەها دەبێتە بە ئەهریمەن کردنی نەخۆشەکە.

Photojournalist Robin Hammond has documented some of these abuses ...

ڕۆبن هامۆندی ڕۆژنامەوانی وێنەگر هەندێک لەو پێشێلکاریانەی بە بەڵگە کردووە

in Uganda,

لە ئۆگەندا،

in Somalia,

لە سۆماڵیا،

and here in Nigeria.

و لێرە لە نایجیریا.

For me,

بۆ من،

the stigma is personal.

نەگبەتیەکە کەسییە.

In 2009,

لە ٢٠٠٩دا،

I received a frantic call in the middle of the night.

من تەلەفۆنێکی شێتانەم بۆ کرا لە نیوەشەودا.

My best friend in the world --

باشترین هاوڕێم لە جیهاند--

a brilliant, philosophical, charming, hip young man --

کە زیرەک و فەلسەفیە پیاوێکی دڵڕفێن و هیپی و گەنجە--

was diagnosed with schizophrenia.

کێشەی شیزرۆفینیایی تووش بووبوو.

I witnessed some of the friends we'd grown up with recoil.

من شاهیدی چەند هاوڕێیەکم کە لە دڵەڕاوکێ و دوودڵی گەورە بووین.

I heard the snickers.

گوێم لە دەنگی بەدکارەکان بوو.

I heard the whispers.

گوێم لە چرپە بوو.

"Did you hear he has gone mad?"

گوێت لێبووە شێت بووە؟

(Kru English) "He has gone crazy!"

(کرو ئینگلیزی) ئەو شێت بووە!"

Derogatory, demeaning commentary about his condition --

قسەی لە نرخ کەمکردنەوە وشەی سوکایەتیان بۆ بەکار دەهێنا..

words we would never say about someone with cancer

ئەو وشانەی هەرگیز نایڵێن دەربارەی کەسێک کە نەخۆشی شێرپەنجەی هەیە

or someone with malaria.

یان کەسێک کە مەلاریایی هەبێت.

Somehow, when it comes to mental illness,

بە جۆرێک، کاتێک کە دێتە سەر نەخۆشی دەروونی،

our ignorance eviscerates all empathy.

بێ ئاگاییمان هەموو هەست و سۆزمان لە ناو دەبات.

I stood by his side as his community isolated him,

کاتێک کۆمەڵگە لێ دوور دەکەوتنەوە، من پشتیم بەر نەدا،

but our love never wavered.

بەڵام خۆشەویستیمان هەرگیز کەم نەبوویەوە.

Tacitly, I became passionate about mental health.

تاکیتالی، من دەربارەی تەندروستی دەروونی هەستێکی تایبەتم هەبوو.

Inspired by his plight,

بە ئیلھامی ئەو،

I helped found the mental health special interest alumni group

یارمەتیم دا بۆ دۆزینەوەی ئەو کەسانەی لە گروپی دەروونی بووین

at my college.

لە کۆلێژەکەم.

And during my tenure as a resident tutor in graduate school,

لە ماوەی دامەزراندنم وەک مامۆستایەکی خوێندنی باڵا

I supported many undergraduates with their mental health challenges.

پشتگیری زۆرم لە دەرچووانی زانکۆ کرد بۆ بەرەنگار بوونەوەی کێشە دەروونیەکانیان.

I saw African students struggle

من بینیم قوتابییە ئەفریقییەکان تێدەکۆشین

and unable to speak to anyone.

و ناتوانێت قسە لەگەڵ کەس بکات.

Even with this knowledge and with their stories in tow,

تەنانەت بەو مەعریفەیە و لەگەڵ چیرۆکەکانیان.

I, in turn, struggled,

من بە پێچەوەانەوە، تێکۆشام،

and could not speak to anyone when I faced my own anxiety,

و نەیتوانی قسە لەگەڵ کەس بکەم کاتێک تووشی نیگەرانی خۆم ببوم.

so deep is our fear of being the madman.

ترسمان لە شێتبوون زۆر قووڵە.

All of us --

ھەموومان

but we Africans especially --

بەڵام ئێمەی ئەفریقیەکان بەتایبەتی

need to realize that our mental struggles do not detract from our virility,

پێویستە ئەوە بزانین کە تێکۆشانی دەروونیمان لە پیاوەتیمان کەم ناکاتەوە،

nor does our trauma taint our strength.

و هەروەها تروماکانەکەمان هێزی ئێمە کەم ناکات.

We need to see mental health as important as physical health.

پێویستە گرنگی بە تەندروستی دەروونی وەک تەندروستی جەستەیی بدەین.

We need to stop suffering in silence.

پێویستە ئازارەکان لە بێدەنگیدا بوەستێنین.

We must stop stigmatizing disease

دەبێت واز لە گەورە کردنی نەخۆشیەکانمان بهینین

and traumatizing the afflicted.

و ئازاری ئازاردراواون بوەستێنین.

Talk to your friends.

قسە لەگەڵ هاوڕێکانت بکە.

Talk to your loved ones.

قسە لەگەڵ خۆشەویستەکانتان بکەن.

Talk to health professionals.

قسە لەگەڵ پیشەگەرانی تەندروستی بکەن.

Be vulnerable.

لاواز بە.

Do so with the confidence

بە متمانەوە ئەمە بکە

that you are not alone.

کە تۆ بەتەنیا نین

Speak up if you're struggling.

قسە بکە ئەگەر تۆ تێدەکۆشیت.

Being honest about how we feel

ڕاستگۆبوون دەربارەی هەستکردنمان

does not make us weak;

لاوازمان ناکات،

it makes us human.

وامان لێدەکات مرۆڤ بین.

It is time to end the stigma associated with mental illness.

ئێستا کاتی ئەوەیە کۆتایی بەو ترسە بهێنین کە پەیوەندی بە نەخۆشی دەروونی هەیە.

So the next time your hear "mental,"

بۆ جاری داهاتوو گوێت لە "دەروون،"دەبێت

do not just think of the madman.

تەنھا بیر لە پیاوە شێتەکە مەکەوە.

Think of me.

بیر لە من بکەوە.

(Applause)

(چەپڵە لێدان)

Thank you.

سوپاس.

(Applause)

(چەپڵە لێدان)