Kakenya Ntaiya: A girl who demanded school | TED

Translator: Joseph Geni Reviewer: Morton Bast

Translator: Shqiponja Hoxha Reviewer: Helena Bedalli

There's a group of people in Kenya.

Eshtë nje grup njerëzish në Kenia.

People cross oceans to go see them.

Njerezit kalojne oqeanet për t'i pare ata.

These people are tall.

Këta njerëz jane të gjatë.

They jump high. They wear red.

Ata kërcejne lart. Vishen me rroba të kuqe.

And they kill lions.

Vrasin luanët.

You might be wondering, who are these people?

Ju do pyesni veten kush janë ata?

These are the Maasais.

Keta janë Maasais.

And you know what's cool? I'm actually one of them.

Dhe e dini çfare është e lezeçme? Une jam një nga ata.

The Maasais, the boys are brought up to be warriors.

Maasaiset, djemte jane rritur për të qënë luftetare.

The girls are brought up to be mothers.

Vajzat për të qënë nëna.

When I was five years old,

Kur isha 5 vjeçe,

I found out that I was engaged

zbulova qe isha e fejuar

to be married as soon as I reached puberty.

dhe do martohesha sa të arrija pubertetin.

My mother, my grandmother, my aunties,

Mamaja, gjyshja, tezet

they constantly reminded me that

me kujtonin gjithmonë

your husband just passed by.

bashkëshorti yt sa po kaloi.

(Laughter) Cool, yeah?

(Te qeshura) E lezecme, he?

And everything I had to do from that moment

Dhe çdo gje qe do bëja nga ai moment

was to prepare me to be a perfect woman at age 12.

ishte të pergatitesha për të qenë grua perfekte në moshen 12 vjeç

My day started at 5 in the morning,

dita ime fillonte ne 5 të mengjesit duke

milking the cows, sweeping the house,

mjelur lopen, lare shtepinë

cooking for my siblings, collecting water, firewood.

gatuar për vëllezërit, mbushur uje, mbledhur dru per zjarr.

I did everything that I needed to do

Bëja çdo gje që duhesh bërë

to become a perfect wife.

për të qenë një grua perfekte.

I went to school not because the Maasais'

Shkova në shkollë jo se gratë e Maasais-eve

women or girls were going to school.

ose vajzat shkonin në shkollë.

It's because my mother was denied an education,

Por sepse nenes sime i qe mohuar edukimi,

and she constantly reminded me and my siblings that

dhe ajo gjithmonë na kujtonte mua dhe vëllezerve te mij

she never wanted us to live the life she was living.

qe nuk donte qe të jetonim jetën qe ajo po jetonte.

Why did she say that?

Përse thoshte keshtu?

My father worked as a policeman in the city.

Babai ishte polic ne qytet.

He came home once a year.

Vinte në shpi një herë ne vit.

We didn't see him for sometimes even two years.

Ndonjë herë nuk e kemi parë për 2 vjet.

And whenever he came home, it was a different case.

Dhe sa herë kthehej në shtëpi ishte nje rast i ndryshëm.

My mother worked hard in the farm

Nena punonte shumë në fshat

to grow crops so that we can eat.

per të prodhuar ushqim për ne.

She reared the cows and the goats

Ajo rriste lopët dhe dhitë

so that she can care for us.

për t'u kujdesur për ne.

But when my father came, he would sell the cows,

Por kur babai kthehej, ai do shiste lopet,

he would sell the products we had,

do shiste produktet qe kishim,

and he went and drank with his friends in the bars.

dhe shkonte te pinte me shokët ne klub.

Because my mother was a woman,

Ngaqe nena ishte grua,

she was not allowed to own any property,

ajo nuk kishe të drejten e prones,

and by default, everything in my family anyway

dhe çdo gjë në familjen tonë

belongs to my father, so he had the right.

i perkiste babait, ai kishte çdo të drejte.

And if my mother ever questioned him,

Dhe në se mamaja diskutonte

he beat her, abused her, and really it was difficult.

ai e rrihte, e abuzonte, dhe ishte shumë veshtirë.

When I went to school, I had a dream.

Kur shkova ne shkollë kisha një ëndërr.

I wanted to become a teacher.

Doja të bëhësha mësuese.

Teachers looked nice.

Mësueset ishin të bukura.

They wear nice dresses, high-heeled shoes.

Kishin fustane të bukur, kepucë me taka.

I found out later that they are uncomfortable, but I admired it.

Më vonë mesova se nuk ishin të rehatshme, por me pëlqenin.

(Laughter)

(të qeshura)

But most of all, the teacher was just writing on the board --

Por më shume se të tjerat, mësuesja shkruante në dërrasen e zezë

not hard work, that's what I thought,

jo punë e veshtirë, mendoja unë,

compared to what I was doing in the farm.

në krahasim më çfare beja ne fshat.

So I wanted to become a teacher.

Pra doja të isha mësuese.

I worked hard in school, but when I was in eighth grade,

Mesoja shumë, por kur isha në klasën e 8

it was a determining factor.

ishte një faktor determinues.

In our tradition, there is a ceremony

Në traditën tonë, ka nje ceremoni

that girls have to undergo to become women,

në te cilen duhet të marre pjese vajzat për t'u berë gra,

and it's a rite of passage to womanhood.

dhe është një rit kalimi për të qenë e rritur.

And then I was just finishing my eighth grade,

Sa po mbaroa klasen e 8,

and that was a transition for me to go to high school.

dhe do kaloja në shkollë të mesme.

This was the crossroad.

Kety kryqëzoheshin rruget.

Once I go through this tradition, I was going to become a wife.

Nëse ndiqja traditen do te behesha nuse.

Well, my dream of becoming a teacher will not come to pass.

Endrra ime per t'u bëre mësuese nuk do realizohej.

So I talked -- I had to come up with a plan

Keshtu fola-- duhet të kisha një plan

to figure these things out.

për të organizuar këto gjëra.

I talked to my father. I did something that most girls have never done.

Fola me babain. Bëra një gjë qe as një vajzë nuk do kishte bërë.

I told my father, "I will only go through this ceremony

I thash babait "do e kryej këte ceremoni vetem nese

if you let me go back to school."

më lejon te shkoj në shkollë".

The reason why, if I ran away,

Për këte motiv, nese ikja që aty,

my father will have a stigma, people will be calling him

babai do ishte turpëruar, të tjerët do e therrisnin

the father of that girl who didn't go through the ceremony.

babai i vajzës që nuk e kreu ceremoninë.

It was a shameful thing for him to carry the rest of his life.

Një turp që do e shoqeronte gjate gjithe jetës se tij.

So he figured out. "Well," he said, "okay,

Ai e kuptoi,"Mirë", tha, "okej,

you'll go to school after the ceremony."

do shkosh në shkollë pas ceremonisë".

I did. The ceremony happened.

E bëra. Ceremonia u krye.

It's a whole week long of excitement.

Ishte një javë plot me emocione.

It's a ceremony. People are enjoying it.

Eshtë ceremoni. Njerëzit argëtohen.

And the day before the actual ceremony happens,

Ditën para ceremonisë

we were dancing, having excitement,

ne vallezonim, argëtoheshim

and through all the night we did not sleep.

dhe nuk fjetem gjithe natën.

The actual day came, and we walked out of the house

Ne diten e ceremonise, dolem nga shtëpia

that we were dancing in. Yes, we danced and danced.

ku po vallzonim. Po, vallëzuam e vallëzuam.

We walked out to the courtyard, and there were a bunch of people waiting.

Dolem ne oborr, ishte një grup njerëzish duke pritur.

They were all in a circle.

Ishin mbledhur në rreth.

And as we danced and danced,

Dhe ndersa ne vallezonim perseri,

and we approached this circle of women,

dhe u bashkuam me këte rreth grash,

men, women, children, everybody was there.

burra, gra, femij, çdokush ishte aty.

There was a woman sitting in the middle of it,

Nje grua ishte ulur në mes,

and this woman was waiting to hold us.

dhe po na priste.

I was the first. There were my sisters and a couple of other girls,

Isha e para. Ishin motrat e mija dhe 2 vajza tjera

and as I approached her,

dhe kur u afrova

she looked at me, and I sat down.

ajo me shikoi dhe u ul

And I sat down, and I opened my legs.

u ula edhe unë, dhe hapa këmbët

As I opened my leg, another woman came,

kur i hapa nje grua tjetër u afrua,

and this woman was carrying a knife.

kishte një thikë në dorë

And as she carried the knife, she walked toward me

me thikën në dorë m'u afrua

and she held the clitoris, and she cut it off.

më kapi klitorisin dhe e preu

As you can imagine, I bled. I bled.

sic mund të imagjinoni, derdha shumë gjak

After bleeding for a while, I fainted thereafter.

pasi derdha shumë gjak më ra të fikët

It's something that so many girls --

shumë vajza --

I'm lucky, I never died -- but many die.

jam me fat, nuk vdiqa-- por shumë vdesin

It's practiced, it's no anesthesia, it's a rusty old knife,

praktikohet pa anestezi, me një thikë të ndryshkur

and it was difficult.

dhe ishte e veshtirë

I was lucky because one, also, my mom did something

isha me fat sepse mamaja ime bëri një gjë

that most women don't do.

që shumica grave nuk bën

Three days later, after everybody has left the home,

pas 3 ditësh, pas se çdo kush kishte ikur nga shtëpia

my mom went and brought a nurse.

mami më pruri një infermiere

We were taken care of.

qe u kujdes për ne.

Three weeks later, I was healed, and I was back in high school.

Pas 3 javësh, isha sheruar, dhe u ktheva ne shkollë

I was so determined to be a teacher now

isha e vendosur te behesha mësuese

so that I could make a difference in my family.

për te sjelle ndryshim në familjen time.

Well, while I was in high school, something happened.

Kur isha në shkollë të mesme, ndodhi diçka.

I met a young gentleman from our village

Njoha një djale të ri nga fshati ynë

who had been to the University of Oregon.

qe kishte studiuar në Universitetin e Oregon.

This man was wearing a white t-shirt, jeans, camera,

Ky burrë kishte veshur, bluze të bardhë, xhinse, një kamera

white sneakers -- and I'm talking about white sneakers.

dhe atlete-- flas për atlete të bardha.

There is something about clothes, I think, and shoes.

Ka diçka tek veshja dhe kepucet.

They were sneakers, and this is in a village

ishin atlete, dhe ky fshat

that doesn't even have paved roads. It was quite attractive.

nuk ka as rrugët e shtruara. Ishin terheqëse.

I told him, "Well, I want to go to where you are,"

I thashe, "dua të shkoj atje ku je ti"

because this man looked very happy, and I admired that.

sepse ky burrë dukej shumë i gëzuar dhe më pelqente kjo gjë.

And he told me, "Well,

Ai më tha,

what do you mean, you want to go?

"c'do te thuash qe do të ikesh?

Don't you have a husband waiting for you?"

Nuk ke një të fejuar qe pret për ty?"

And I told him, "Don't worry about that part.

Dhe i thashe "mos u mendo per atë gjë.

Just tell me how to get there."

Vetëm më thuaj si të shkoj atje".

This gentleman, he helped me.

Ky zotëri më ndihmoi.

While I was in high school also, my dad was sick.

Ndersa isha në shkollë të mesme babai u semur.

He got a stroke, and he was really, really sick,

Pasoi një ishemi dhe ishte shumë shumë sëmurë,

so he really couldn't tell me what to do next.

kështu ai nuk mund të me thoshte çfare të bëja

But the problem is, my father is not the only father I have.

Por problemi ishte se, babai im nuk ishte i vetmi baba që kisha.

Everybody who is my dad's age, male in the community,

çdo burrë moshatar me babain në lagje

is my father by default --

është si me qenë babai im

my uncles, all of them -- and they dictate what my future is.

të gjithe xhaxhallaret, vendosin per te ardhmen time.

So the news came, I applied to school

Pra erdhi lajmi, aplikova për shkollën

and I was accepted to Randolph-Macon Woman's College in Lynchburg, Virginia,

dhe u pranova ne kolegjin për gra Radolph-Macon në Lynchburg Virginia,

and I couldn't come without the support of the village,

por nuk do kisha shkuar pa ndihmën e fshatit,

because I needed to raise money to buy the air ticket.

sepse më duhesh të kisha para për të blerë biletën e avionit.

I got a scholarship but I needed to get myself here.

Kisha një bursë por me duhesh të arrija atje.

But I needed the support of the village,

Më duhej ndihma e fshatit,

and here again, when the men heard,

dhe prap edhe një herë, kur burrat degjuan

and the people heard that a woman had gotten an opportunity to go to school,

dhe njerëzit degjuan që një vajzë kishte një oportunitet për të shkuar në shkollë

they said, "What a lost opportunity.

u tha "çfare oportuniteti i humbur.

This should have been given to a boy. We can't do this."

Duhet t'ja kishin dhënë një djali. Nuk mund ta bëjme këte".

So I went back and I had to go back to the tradition.

Pra u ktheva, dhe u ktheva ne traditë

There's a belief among our people

Ka nje besim në fshatin tim që

that morning brings good news.

mengjesi sjell lajme të mira.

So I had to come up with something to do with the morning,

Pra duhet të beja diçka në mëngjes,

because there's good news in the morning.

sepse athere jane lajmet e mira.

And in the village also, there is one chief, an elder,

Në fshat eshte po ashtu nje burrë kryetar, nje i vjeter,

who if he says yes, everybody will follow him.

që po të thoshte po, çdokush do e ndiqte.

So I went to him very early in the morning, as the sun rose.

Shkova tek ai shumë herët në mëngjes, sapo doli djelli.

The first thing he sees when he opens his door is, it's me.

Kur hapi deren gjeja e pare qe pa isha unë.

"My child, what are you doing here?"

"Vajza ime çfare bën këtu?"

"Well, Dad, I need help. Can you support me to go to America?"

"Baba mund të më ndihmosh? Do më mbeshtesësh që të shkoj në Amerikë?"

I promised him that I would be the best girl,

I premtova se do te behesha vajza më e mirë,

I will come back, anything they wanted after that,

do kthehesha, çdo gje qe te donin pas kesaj,

I will do it for them.

une do e bëja.

He said, "Well, but I can't do it alone."

Më tha " Nuk mund ta bëj vetëm"

He gave me a list of another 15 men that I went --

Më dha një listë prej 15 burrash ku shkova-

16 more men -- every single morning

më se 16-- çdo mëngjes

I went and visited them.

shkoja e i takova.

They all came together.

Të gjithë u mblodhen.

The village, the women, the men, everybody came together

Fshati, gratë, burrat, çdo kush

to support me to come to get an education.

më mbështeten për të pasur një arsim.

I arrived in America. As you can imagine, what did I find?

Erdha në Amerikë. A mund të imagjinoni çfare gjeta?

I found snow!

Deborë !!!

I found Wal-Marts, vacuum cleaners,

Gjeta Wal-Marts, fshesa korendi,

and lots of food in the cafeteria.

dhe mjaft ushqim në menca.

I was in a land of plenty.

Isha në një tokë bollëku.

I enjoyed myself, but during that moment while I was here,

U argëtova, por gjate kohes që isha këtu

I discovered a lot of things.

Mesova shumë gjëra

I learned that that ceremony that I went through

Mesova se ceremonia që kalova

when I was 13 years old, it was called female genital mutilation.

kur isha 13 vjeçe quhet gjymtimi gjenital femëror

I learned that it was against the law in Kenya.

mësova se ishte kundër ligjit në Kenia.

I learned that I did not have to trade part of my body

Mësova se nuk duhet të tregtoja pjesë të trupit tim

to get an education. I had a right.

per të pasur arsim. Kisha te drejte.

And as we speak right now, three million girls

Dhe në momentin qe une flas, 3 milion vajza

in Africa are at risk of going through this mutilation.

në Afrikë jan në rrezik për të pesuar këte gjymtim.

I learned that my mom had a right to own property.

Mësova se mamaja ime kishte të drejte për të pasur prona.

I learned that she did not have to be abused

Mësova se ajo nuk duhet te abuzohej

because she is a woman.

vetem se ishte grua.

Those things made me angry.

Këto gjera me bënë të inatosur.

I wanted to do something.

Doja të bëja diçka

As I went back, every time I went,

Sa herë qe kthehesha

I found that my neighbors' girls were getting married.

gjeja që vajzat e lagjes sime ishin martuar

They were getting mutilated, and here,

Ato po gjymtoheshin dhe martoheshin, dhe këtu

after I graduated from here, I worked at the U.N.,

pasi u diplomova këtu, punova në O.K.B,

I went back to school to get my graduate work,

U ktheva në shkollë për të bere mastër

the constant cry of these girls was in my face.

vajtimi i këtyre vajzave ishte gjithmonë në mendjen time.

I had to do something.

Duhet të bëja diçka.

As I went back, I started talking to the men,

Kur u ktheva, fillova te flas me burrat,

to the village, and mothers, and I said,

me fshatin dhe nënat, dhe thashe

"I want to give back the way I had promised you

"dua të mbaj premtimin qe bera

that I would come back and help you. What do you need?"

qe do te kthehesha dhe do tu ndihmoja. çfare ju nevojitet?"

As I spoke to the women, they told me,

Kur fola me gratë më thane,

"You know what we need? We really need a school for girls."

"E di çfare na duhet? Na duhet vertet një shkolle per vajzat"

Because there had not been any school for girls.

Sepse nuk kishte shkolle për vajza.

And the reason they wanted the school for girls

Arsyeja për te cilen e donin shkollen për vajza

is because when a girl is raped when she's walking to school,

ishte se kur një vajzë përdhunohet duke shkuar në shkollë

the mother is blamed for that.

nënat fajsohen për ate.

If she got pregnant before she got married,

Nëse ngel shtatzane para marteses,

the mother is blamed for that, and she's punished.

nëna fajsohet dhe denohet.

She's beaten.

Ajo rrihet.

They said, "We wanted to put our girls in a safe place."

Atu thane, "duam qe vajzat të jenë në një vend të sigurt".

As we moved, and I went to talk to the fathers,

Pastaj shkova te flas me baballarët,

the fathers, of course, you can imagine what they said:

mund ta imagjononi se çfare thane ata:

"We want a school for boys."

"Ne duam shkolle për djemte"

And I said, "Well, there are a couple of men from my village

Une i thashe "Jane nja 2 burra nga fshati im

who have been out and they have gotten an education.

qe kan qenë jashte dhe janë arsimuar.

Why can't they build a school for boys,

Perse mos ta ndertojne ata shkollen për djemte,

and I'll build a school for girls?"

dhe unë të ndertoj ate për vajzat?"

That made sense. And they agreed.

Kjo kishte kuptim. Dhe rame dakord.

And I told them, I wanted them to show me a sign of commitment.

U thash atyre, doja të më tregonin një shenjë zotimi.

And they did. They donated land where we built the girls' school.

Dhe e bëne. Dhuruan tokë për të ndertuar shkollën e vajzave.

We have.

Tani e kemi.

I want you to meet one of the girls in that school.

Dua te njihni një nga vajzat e shkollës.

Angeline came to apply for the school,

Angeline aplikoi për shkollën

and she did not meet any criteria that we had.

dhe nuk permbushte asnjë nga kriteret tona.

She's an orphan. Yes, we could have taken her for that.

Ajo është jetime, po, mund ta mbanim për këte arsye.

But she was older. She was 12 years old,

Por ishte e madhe. Ishte 12 vjeçe,

and we were taking girls who were in fourth grade.

ne merrnin vetem vajza në klasë të katërt

Angeline had been moving from one place --

Angelina levizte nga një vend në vend tjetër

because she's an orphan, she has no mother, she has no father --

sepse ishte jetime, pa nënë, pa baba--

moving from one grandmother's house to another one,

duke levizur nga nje gjyshe në një gjyshe tjetër

from aunties to aunties. She had no stability in her life.

nga një teto në nje tjetër. Nuk kishte stabilitet në jetë.

And I looked at her, I remember that day,

dhe e shikova, më kujtohet,

and I saw something beyond what I was seeing in Angeline.

dhe pashe diçka më larg duke shikuar Angelin-en.

And yes, she was older to be in fourth grade.

Po ishte e madhe për të qenë në klasë të katërt.

We gave her the opportunity to come to the class.

I dhame mundësinë për të ardhur në klasë.

Five months later, that is Angeline.

Kjo është Angelina 5 muaj më vonë.

A transformation had begun in her life.

Një transformim filloi në jetën e sai.

Angeline wants to be a pilot so she can fly around the world

Angelina do të behet pilote për të fluturuar rreth botës

and make a difference.

dhe të bëje ndryshim.

She was not the top student when we took her.

Kur erdhi tek ne nuk ishte studente e shkelqyer.

Now she's the best student, not just in our school,

Tani është më e mira, jo vetëm ne shkollën tone,

but in the entire division that we are in.

por në gjithe zonen ku jemi.

That's Sharon. That's five years later.

Kjo eshte Sharon pas 5 vitesh.

That's Evelyn. Five months later, that is the difference that we are making.

Kjo është Evelin, 5 muaj më vonë, kjo është diferenca qe po bejme

As a new dawn is happening in my school,

Sa here qe zbardh një agimi në shkollën time,

a new beginning is happening.

gjera te reja fillojne te ndodhin.

As we speak right now, 125 girls will never be mutilated.

Ndërkohe qe ne flasim, 125 vajza nuk do gjymtohen kurre.

One hundred twenty-five girls will not be married when they're 12 years old.

125 vajza nuk do martohen në moshen 12 vjeçare.

One hundred twenty-five girls are creating and achieving their dreams.

125 vajza po ndertojne dhe ndjekin ëndrat e tyre.

This is the thing that we are doing,

Këte po bejme,

giving them opportunities where they can rise.

po i japim atyre oportunitete për t'u rritur.

As we speak right now, women are not being beaten

Nderkohe qe ne flasim, gratë nuk po rrihen

because of the revolutions we've started in our community.

Fale revolucionit qe filluam në komunitetin tonë.

(Applause)

(Duartrokitje)

I want to challenge you today.

Dua t'ju sfidoj sot.

You are listening to me because you are here,

Ju po me degjoni sepse jeni këtu,

very optimistic.

jeni optimistë.

You are somebody who is so passionate.

Jeni njerez me pasione.

You are somebody who wants to see a better world.

Njerez qe duan te shohin një botë më të mirë.

You are somebody who wants to see that war ends, no poverty.

Jeni njerëz qe duan qe lufta të mbaroje, te mos ketë varferi.

You are somebody who wants to make a difference.

Ju doni të bëni ndryshim.

You are somebody who wants to make our tomorrow better.

Jeni njerez që duan të bejne te nesermen më të mirë.

I want to challenge you today that to be the first,

Ju sfidoj sot të jeni të parët,

because people will follow you.

sepse të tjerët do ju ndjekin.

Be the first. People will follow you.

Filloni, të tjeret do ju ndjekin.

Be bold. Stand up. Be fearless. Be confident.

Guxoni, ngrihuni në këmbe, kini besim.

Move out, because as you change your world,

Levizni, sepse nëse ju ndryshoni botën,

as you change your community,

ndërsa ndryshoni komunitetin tuaj,

as we believe that we are impacting one girl, one family,

ne se mendojm se ndikoni në një vajzë, një familje,

one village, one country at a time.

një fshat, një shtet në një kohë.

We are making a difference, so if you change your world,

Ne po bejme ndryshimin, pra në se ndryshoni boten tuaj,

you are going to change your community,

ju ndryshoni komunitetin tuaj,

you are going to change your country,

ndryshoni shtetin tuaj,

and think about that. If you do that, and I do that,

dhe mendoni për kte. Në se ju bëni kete, unë bëj kete

aren't we going to create a better future for our children,

a nuk jemi ne duke krijuar një botë më të mirë për femijët tanë,

for your children, for our grandchildren?

për femijët tuaj, për nipërit tuaj?

And we will live in a very peaceful world. Thank you very much.

Dhe ne do të jetojme në një botë paqësore. Shumë falemnderit.

(Applause)

(Duartrokitje)