Saki Mafundikwa: Ingenuity and elegance in ancient African alphabets

Translator: Sanntint Tint Reviewer: Myo Aung

အမေရိကန် ပြည်ထောင်စုမှာ အနှစ် ၂၀ နေထိုင်ပြီးနောက်

လွန်ခဲ့တဲ့ ၁၅ နှစ်က ဇာတိမြေကို ပြန်ပြောင်းခဲ့ပြီး

အာဖရိကကက ကျွန်တော့်ကို ပြန်ခေါ်ခဲ့တယ်။

I moved back home 15 years ago

ပြီးတော့ ကျွန်တော့်နိုင်ငံရဲ့ ပထမဆုံး ဂရပ်ဖစ် ဒီဇိုင်းနဲ့

after a 20-year stay in the United States,

မီဒီယာ ကောလိပ် အသစ်ကို တည်ထောင်ခဲ့တယ်။

and Africa called me back.

ဒါကို Zimbabwe Institute of Vigital Arts လို့ ခေါ်ခဲ့တယ်။

And I founded my country's first

ဒီစိတ်ကူး၊ ဒီအိပ်မက်က အာဖရိက ဖန်တီးမှု

graphic design and new media college.

And I called it the Zimbabwe Institute of Vigital Arts.

အမွေအနှစ်အပေါ်အခြေပြုတဲ့

The idea, the dream, was really for a sort of Bauhaus

အမြင်ပိုင်း ဘာသာစကားအသစ်ကို ဖန်တီးမှု

sort of school where new ideas were interrogated

အယူအဆသစ်တွေကို စိစစ်၊စူးစမ်းတဲ့

Bauhaus ကျောင်းမျိုးအတွက် အမှန်တကယ်ပါ။

and investigated,

အထက်တန်းကျောင်းပညာကို အောင်မြင်စွာ

the creation of a new visual language

based on the African creative heritage.

ပြီးမြောက်ခဲ့တဲ့ ပါရမီထူးတဲ့ ကျောင်းသားတွေကို

နှစ်နှစ်ကြာ ဒီပလိုမာတစ်ခုပေးတယ်။

We offer a two-year diploma

ပုံနှိပ်အတတ်ဟာ သင်ရိုးညွှန်းတမ်းရဲ့ အရေးပါတဲ့ အပိုင်းဖြစ်ပြီး

to talented students who have successfully completed

ဩဇာလွှမ်းမိုးမှုအတွက် ကျောင်းသားတွေကို အတွင်းပိုင်းကို ကြည့်ဖို့ အားပေးပါတယ်။

their high school education.

And typography's a very important part of the curriculum

ဒီမှာ “ပညာရေးဟာ ရပိုင်ခွင့်တစ်ခု” ဆိုတဲ့

အာဘော်အောက်မှာ ကျောင်းသားတစ်ယောက်က ဆွဲထားတဲ့ ပိုစတာတစ်ခုပါ။

and we encourage our students to look inward for influence.

ကိုယ်ပိုင်အမှတ်အသားတချို့ကို ကျောင်းသားတွေက ဒီဇိုင်းဆွဲထားတယ်။

Here's a poster designed by one of the students

under the theme "Education is a right."

အာဖရိကမှာ ရှည်လျားတဲ့ အရေးအသား အစဉ်အလာတစ်ခု ရှိခဲ့ပေမဲ့၊

Some logos designed by my students.

ဒါက လူသိများတဲ့ အချက်မဟုတ်ပါဘူး။

ဒါကို ဖြေရှင်းဖို့ “Afrikan Alphabets” ဆိုတဲ့စာအုပ်ကို ကျွန်တော် ရေးသားခဲ့တယ်။

Africa has had a long tradition of writing,

အာဖရိကမှာ အရေးအသား ပုံစံအမျိုးမျိုးရှိပါတယ်၊

but this is not such a well-known fact,

နိုင်ဂျီးရီးယားတောင်ပိုင်းက

and I wrote the book "Afrikan Alphabets" to address that.

Ejagham လူမျိုးတွေရဲ့

The different types of writing in Africa,

လျှို့ဝှက် အသိုင်းအဝိုင်းရဲ့ အရေးအသားရေးစနစ်ဖြစ်တဲ့

Nsibidi က သရုပ်ဖော်ထားတဲ့အတိုင်း ပထမဆုံးက အရုပ်စာ အရေးအသားပါ။

first was proto-writing,

as illustrated by Nsibidi,

ဒီတော့ အထူး စိတ်ဝင်စားစရာ အရေးအသားစနစ်ပါ။

which is the writing system of a secret society

ဂါနာသားတွေနဲ့ [Cote d’ivoire] ရဲ့ Akan တွေဟာ

of the Ejagham people in southern Nigeria.

လွန်ခဲ့တဲ့ နှစ်ပေါင်း ၄၀၀ နီးပါးက Adinkra သင်္ကေတတွေကို တီထွင်ခဲ့တယ်

So it's a special-interest writing system.

ဒါတွေက စကားပုံတွေ၊ သမိုင်းဆိုင်ရာ ဆိုရိုးတွေ၊

The Akan of people of Ghana and [Cote d'Ivoire]

developed Adinkra symbols some 400 years ago,

အရာဝတ္ထုတွေ၊ တိရစ္ဆာန်တွေ၊ အပင်တွေဖြစ်ပြီး

ကျွန်တော် အနှစ်သက်ဆုံး Adinkra စနစ်က

and these are proverbs, historical sayings,

ဘယ်ဘက်ထိပ်က ပထဆုံးတစ်ခုပါ။

ဒါကို Sankofa လို့ခေါ်ပါတယ်၊

objects, animals, plants,

“ပြန်သွားပြီး ရယူပါ“လို့ ဆိုလိုပါတယ်။ အတိတ်ကနေ သင်ယူလိုက်ပါ။

and my favorite Adinkra system

is the first one at the top on the left.

အင်ဂိုလာက Jokwe လူမျိုးတွေရဲ့ ဒီအရုပ်စာက

It's called Sankofa.

It means, "Return and get it." Learn from the past.

ကမ္ဘာ့ကြီး ဖန်ဆင်းမှု ပုံပြင်ကို ပြောပြတာပါ။

ထိပ်မှာက ဘုရားသခင်၊ အောက်ခြေမှာက လူ လူသားမျိုးနွယ်ပါ။

This pictograph by the Jokwe people of Angola

tells the story of the creation of the world.

ဘယ်ဘက်မှာ နေ။ ညာဘက်မှာ လပါ။

At the top is God, at the bottom is man, mankind,

လမ်းကြောင်းအားလုံးက ဘုရားသခင်ဆီကနေ၊ ဘုရားသခင်ဆီ ဦးတည်တယ်။

and on the left is the sun, on the right is the moon.

နိုင်ဂျီးရီးယား၊ ကွန်ဂိုနဲ့ အင်ဂိုလာ အသီးသီးမှာရှိတဲ့

All the paths lead to and from God.

ယိုရူဘာ၊ ကိုဂိုနဲ့ ပါလို

ဘာသာတွေရဲ့ ဒီလျှို့ဝှက်အဖွဲ့အစည်းတွေက

These secret societies of the Yoruba, Kongo

ကျူးဘား၊ ဘရာဇီး၊ ထရီနီဒက်နဲ့ ဟေတီက ကမ္ဘာသစ်မှာ

and Palo religions

ဒီနေ့ ရှင်သန်၊ ကောင်းမွန်နေတဲ့ အနုစိတ်တဲ့

in Nigeria, Congo and Angola respectively,

ဒီအရေးအသား စနစ်ကို ဖွံ့ဖြိုးစေခဲ့တယ်။

developed this intricate writing system

which is alive and well today in the New World

ကွန်ဂို ဒီမိုကရက်တစ် သမ္မတနိုင်ငံရဲ့ မိုးသစ်တောတွေမှာရှိတဲ့

in Cuba, Brazil and Trinidad and Haiti.

အီတူရီ လူ့အဖွဲ့အစည်းမှာ

အမျိုးသားတွေဟာ အထူးသစ်ပင်တစ်ပင်ကနေ အဝတ်တစ်ထည်ကို ထုတ်လုပ်တယ်၊

In the rainforests of the Democratic Republic of Congo,

ချီးမွမ်းတေးဆိုသူတွေလည်းဖြစ်တဲ့ အမျိုးသမီးတွေက

in the Ituri society,

သူတို့သီချင်းဆိုရာမှာ အသုံးပြုတဲ့

the men pound out a cloth out of a special tree,

သံပြိုင်တေးသွား တည်ဆောက်ပုံတွေအတိုင်း

and the women, who are also the praise singers,

အလားတူ တည်ဆောက်ပုံ ပုံစံတွေ ယှက်နွယ်နေတာကို ဆေးခြယ်တယ်၊

paint interweaving patterns

ဂီတ သင်္ကေတဆန်ဆန်ပေါ့။

that are the same in structure

as the polyphonic structures that they use in their singing --

တောင်အာဖရိကမှာ နဒေဘယ်လေ အမျိုးသမီးတွေဟာ

သူတို့အိမ်တွေကို အရောင်တောက်တောက်တွေနဲ့ ဆေးခြယ်ဖို့ ဒီသင်္ကေတတွေနဲ့

a sort of a musical score, if you may.

အခြားဘူမိဗေဒပုံစံတွေကို အသုံးပြုကြပြီး

In South Africa, Ndebele women

ဇူလူးအမျိုးသမီးတွေက လက်ကောက်ကောက်တွေနဲ့

use these symbols and other geometric patterns

လည်ဆွဲတွေအဖြစ် သူတို့ ရက်လုပ်တဲ့

to paint their homes in bright colors,

ပုတီးစေ့တွေကို အသုံးပြုကြတယ်။

and the Zulu women use the symbols

အီသီယိုးပီးယားမှာ စတုတ္ထရာစုက ဖွံ့ဖြိုးခဲ့တဲ့

in the beads that they weave

အီသီယိုးပီးယား အက္ခရာပါတဲ့

into bracelets and necklaces.

အရှည်ဆုံး အရေးအသား အစဉ်အလာ ရှိခဲ့ပြီး

Ethiopia has had the longest tradition of writing,

ဒါက လူဦးရေ ၂၄ သန်းကျော် ပြောဆိုကြတဲ့

Amharic ကို ရေးသားဖို့ အသုံးပြုတာပါ။

with the Ethiopic script that was developed

in the fourth century A.D.

ကင်မရွန်း ဘုရင့်နိုင်ငံတော်ရဲ့ ဘုရင် အီဘရာဟင် နဂျိုယာက

and is used to write Amharic,

အသက် ၂၅ နှစ်အရွယ်မှာ Shü-mom ကို တီထွင်ခဲ့တယ်။

which is spoken by over 24 million people.

King Ibrahim Njoya of the Bamum Kingdom of Cameroon

Shü-mom က အရေးအသား စနစ်တစ်ခုပါ။

ဒါက သင်္ကေတစနစ်တစ်ခုပါ။ အက္ခရာ အတိအကျ မဟုတ်ဘူး။

developed Shü-mom at the age of 25.

ဒီမှာ အနှစ် ၃၀ ဖြတ်သန်းခဲ့တဲ့

Shü-mom is a writing system.

ဖွံ့ဖြိုးမှု အဆင့် သုံးဆင့်ကို တွေ့ရပါတယ်။

It's a syllabary. It's not exactly an alphabet.

And here we see three stages of development

လိုင်ဘေးရီးယားက ဗိုင်း လူမျိုးတွေဟာ ၁၈၀၀ ပြည့်လွန်နှစ်တွေမှာ ဥရောပသားတွေနဲ့

that it went through in 30 years.

ပထမဆုံး မဆက်သွယ်ခင် ရှည်လျားတဲ့ စာတတ်မြောက်မှု အစဉ်အလာတစ်ခုရှိခဲ့တယ်။

The Vai people of Liberia had a long tradition of literacy

ဒါက သင်္ကေတစနစ်တစ်ခုဖြစ်ပြီး ဘယ်ကနေ ညာကို ဖတ်တာပါ။

before their first contact with Europeans in the 1800s.

အိမ်နီးချင် ဆီအဲရာလီယွန်မြို့မှာလည်း

သင်္ကေတစနစ်တစ်ခုကို တီထွင်ခဲ့ပေမဲ့၊

It's a syllabary and reads from left to right.

သူတို့ရဲစာတွေကတော့ ညာကနေ ဘယ်ကို ဖတ်တာပါ။

Next door, in Sierra Leone, the Mende

အာဖရိကမှာ ရှည်လျားတဲ့ ဒီဇိုင်း အစဉ်အလာ

also developed a syllabary,

ကောင်းကောင်း သတ်မှတ်ထားတဲ့ ဒီဇိုင်း ရသခံနိုင်စွမ်းရှိပေမဲ့

but theirs reads from right to left.

အာဖရိကမှာရှိတဲ့ ပြဿနာက အာဖရိက

Africa has had a long tradition of design,

အထူးသဖြင့် ဒီခေတ် ဒီဇိုင်းရေးဆွဲသူတွေဟာ

a well-defined design sensibility,

ဒီဇိုင်းပုံစံအားလုံးနဲ့ နပမ်းလုံးနေကြတာပါ။

ဘာလို့လဲဆိုတော့ သူတို့ဟာ ဩဇာလွှမ်းမိုးမှုနဲ့ လှုံ့ဆော်မှုအတွက်

but the problem in Africa has been that,

especially today, designers in Africa

အပြင်ဘက်ကို ကြည့်တတ်ကြလို့ပါ။

struggle with all forms of design

ဒီဇိုင်းရေးဆွဲသူတွေသာ အတွင်းဘက်ကို ကြည့်နိုင်မယ်ဆိုရင်၊

because they are more apt to look outward

အာဖရိကက ဖန်တီးနိုင်တဲ့ စိတ်ဓာတ်၊ ဖန်တီးနိုင်တဲ့ အစဉ်အလာက

for influence and inspiration.

အမြဲလိုပဲ စွမ်းအားရှိခဲ့တာပါ။

The creative spirit in Africa, the creative tradition,

ဒေါက်တာ Ron Eglash အတည်ပြုခဲ့တဲ့

is as potent as it has always been,

ဒီအီသီယိုးပီးယား လက်ဝါးကပ်တိုင်က ဖော်ပြထားတာက

if only designers could look within.

အာဖရိကက အပိုင်းစုံဝင်တဲ့ စူးစမ်း မြင်မှုကနေ တွက်ချက်မှုနဲ့ သင်္ချာပညာကို

This Ethiopic cross illustrates

အများကြီး အထောက်အကူပြုတယ်ဆိုတာပါ။

what Dr. Ron Eglash has established:

that Africa has a lot to contribute to computing

ရှေးခေတ် အာဖရိကသားတွေဟာ ယဉ်ကျေးမှုကို ဖန်တီးခဲ့ကြပြီး

and mathematics through their intuitive grasp of fractals.

ဒီနေ့ထိ တည်ရှိဆဲဖြစ်တဲ့ အထိမ်းအမှတ် အဆောက်အအုံတွေက

သူတို့ကြီးမြတ်မှုရဲ့ စစ်မှန်တဲ့ သက်သေခံတစ်ခုပါ။

Africans of antiquity created civilization,

လူသားရဲ့ အကြီးမားဆုံး အောင်မြင်မှုတွေထဲက တစ်ခုဖြစ်လောက်တာက

and their monuments, which still stand today,

အက္ခရာ တီထွင်မှုဖြစ်ပြီး

are a true testimony of their greatness.

ဘီစီ ၁၆၀၀ မှာ ကျူနီဖောင်းတီထွင်မှုပါတဲ့

Most probably, one of humanity's greatest achievements

မက်ဆိုပိုတေးမီးယားလို့ မှတ်ယူနိုင်ပြီး အီဂျစ်မှာ အရုပ်စာတွေ ဖြစ်လာကာ

is the invention of the alphabet,

and that has been attributed to Mesopotamia

အဲဒီဇာတ်လမ်းကို သမိုင်း အချက်အလက်အဖြစ် ကျောက်တုံးမှာ ရေးထွင်းခဲ့တယ်။

with their invention of cuneiform in 1600 BC,

ဒါက ယေးလ် ပါမောက္ခ John Coleman Darnell က အီဂျစ်အနောက်ပိုင်းက

followed by hieroglyphics in Egypt,

ထုံးကျောက် ချောက်ကမ်းပါးတွေပေါ်က

Thebes သဲကန္တာရမှာ ဒီကမ္ပည်းစာတွေကို

and that story has been cast in stone as historical fact.

ရှာဖွေတွေ့ရှိချိန် ၁၉၉၈ ခုနှစ်မှသာဖြစ်ပြီး

That is, until 1998,

when one Yale professor John Coleman Darnell

ဒါတွေကို ဘီစီ ၁၈၀၀ နဲ့ ၁၉၀၀ နှစ်အတွင်း

မက်ဆိုပိုတေးမီးယားမတိုင်မီ ရာစုနှစ်တွေအတွင်းလို့

discovered these inscriptions in the Thebes desert

on the limestone cliffs in western Egypt,

သက်တမ်းသတ်မှတ်ခဲ့တယ်။

and these have been dated at between 1800 and 1900 B.C.,

ဒါတွေကို ရှာဖွေတွေ့ရှိခဲ့တဲ့

နေရာကို အကြောင်းပြုပြီး Wadi el-Hol လို့ ခေါ် ခဲ့တယ်၊

centuries before Mesopotamia.

ဒီကမ္ပည်းစာတွေပါ၊ သုတေသန ဆက်လုပ်နေဆဲပါ၊

Called Wadi el-Hol

ဒါတွေထဲ အနည်းငယ်ကို အဓိပ္ပါယ်ဖော်ခဲ့ပေမဲ့၊

because of the place that they were discovered,

ဒါက လူသား တွေရဲ့ ပထမဆုံး အက္ခရာဆိုတာကို

these inscriptions -- research is still going on,

ပညာရှင်တွေကြားမှာ သဘောတူညီမှုရှိတယ်။

a few of them have been deciphered,

ဒီနေရာမှာ အခုအချိန်အထိ အဓိပ္ပါယ်ဖော်ထားတွေကို

but there is consensus among scholars

ပြထားတဲ့ ရှေးဟောင်း အရေးအသား ဇယားတစ်ခုကို တွေ့ရပါတယ်။

that this is really humanity's first alphabet.

ထိပ်မှာ “ālep” အက္ခရာနဲ့ အစပြုပြီး

Over here, you see a paleographic chart

အလယ်မှာ bêt စသဖြင့်ပါ။

that shows what has been deciphered so far,

ဒါက အာဖရိက ဒီဇိုင်းကျောင်းသားတွေဟာ Cheikh Anta Diop၊

starting with the letter A, "ālep," at the top,

ဆီနီဂေါလ်ရဲ့ Cheikh Anta Diop လို အထင်ကရတွေရဲ့

and "bêt," in the middle, and so forth.

လက်ရာတွေကို ဖတ်ရမယ့်အချိန်ပါ။

It is time that students of design in Africa

သူတို့ရဲ့ အီဂျစ်အကြောင်း ဆန်းသစ်တဲ့ လက်ရာကို

read the works of titans like Cheikh Anta Diop,

ဒီရှာဖွေတွေ့ရှိမှုက သက်သေထူခဲ့တယ်။

Senegal's Cheikh Anta Diop,

နောက်ဆုံး စကားလုံးက Adinkra သင်္ကေတ Sankofa နဲ့အတူ

whose seminal work on Egypt is vindicated

ဂျမေကာနိုင်ငံသား ခေါင်းဆောင်

by this discovery.

Marcus Mosiah Garvey နဲ့

The last word goes to the great Jamaican leader

ဂါနာပြည်သား Akan တွေဆီ ရောက်သွားတယ်၊

ဒါက ကျွန်တော်တို့ လက်ရှိကို အသိပေးဖို့နဲ့

Marcus Mosiah Garvey

and the Akan people of Ghana

ကျွန်တော်တို့နဲ့ ကလေးတွေအတွက်

အနာဂတ် တည်ဆောက်ဖို့ အတိတ်ကို သွားဖို့ အားပေးတာပါ။

with their Adinkra symbol Sankofa,

which encourages us to go to the past

အာဖရိကက ဒီဇိုင်းရေးဆွဲသူတွေဟာ အပြင်ဘက်ကို

so as to inform our present

and build on a future for us and our children.

မကြည့်တော့တဲ့အချိန်လည်း ဖြစ်ပါတယ်။

သူတို့ဟာ အပြင်ဘက်ကို ကြည့်နေကြတာ အတော်ကြာပါပြီ၊

It is also time that designers in Africa

ဒါပေမဲ့ သူတို့ရှာနေတာတွေက

သူတို့ရဲ့လက်ထဲမှာ၊ သူတို့အတွင်းမှာပဲ ရှိနေတာပါ။

stop looking outside.

They've been looking outward for a long time,

ကျေးဇူးအများကြီးတင်ပါတယ်။

yet what they were looking for

(လက်ခုပ်သံများ)

has been right there within grasp, right within them.

Thank you very much.

(Applause)