What are animals thinking and feeling? | Carl Safina

Translator: Hiwa Foundation Reviewer: hiwa foundation

Have you ever wondered what animals think and feel?

قەت پرسیوتانە ئایا گیانداران بیردەکەنەوە و هەست بە شت دەکەن؟

Let's start with a question:

با بە پرسیارێک دەستپێبکەین:

Does my dog really love me, or does she just want a treat?

سەگەکەم خۆشی دەوێم، یان هەر دەیەوێ خواردنی بەمێ؟

Well, it's easy to see that our dog really loves us,

ئەوە ئاسانە ببینیت کە سەگەکەمان بەڕاستی خۆشی ئەوێین،

easy to see, right,

بینینی ئاسانە، بەڵێ،

what's going on in that fuzzy little head.

چی ئەگوزەرێت لەو سەرە بچووکەیا.

What is going on?

بیر لە چی دەکاتەوە؟

Something's going on.

شتێک ئەگوزەرێت.

But why is the question always do they love us?

بەڵام بۆچی هەمووکات پرسیارەکە ئەوەیە ئایا خۆشیان ئەوێین؟

Why is it always about us?

بۆچی ئەبێ هەر دەربارەی خۆمان بێت؟

Why are we such narcissists?

بۆچی ئەوەنە خۆپەرستین؟

I found a different question to ask animals.

پرسیارێکی جیاوازم دۆزییەوە لە گیاندارانی بکەم.

Who are you?

ئێوە کێن؟

There are capacities of the human mind

هەندێک توانای مێشکی مرۆڤ هەیە

that we tend to think are capacities only of the human mind.

کە وا بیر ئەکەینەوە تەنیا توانای مێشکی مرۆڤ بێت.

But is that true?

بەڵام ئەوە ڕاستە؟

What are other beings doing with those brains?

ئەی بوونەوەرەکانی تر چی لەو مێشکانەیان ئەکەن؟

What are they thinking and feeling?

بیر لەچی دەکەنەوە و هەست بە چی دەکەن؟

Is there a way to know?

هیچ ڕێگایەک هەیە بزانین؟

I think there is a way in.

پێموابێت ڕێگایەک هەیە بۆ ناویان.

I think there are several ways in.

پێموابێت چەندین ڕێگا هەیە.

We can look at evolution, we can look at their brains

دەتوانین سەیری پەرەسەندن بکەین، دەتوانین سەیری مێشکیان بکەین و

and we can watch what they do.

دەتوانین سەیر بکەین بزانین چی دەکەن.

The first thing to remember is: our brain is inherited.

یەکەم شت بیرمان بێت ئەوەیە: ئێمە مێشکمان بۆ ماوەتەوە.

The first neurons came from jellyfish.

یەکەمین خانەی دەماری هی ماسییە لیقەکان بووە.

Jellyfish gave rise to the first chordates.

ماسییە لیقەکان یەکەمین تەوەرەدارەکانیان لێبۆتەوە.

The first chordates gave rise to the first vertebrates.

یەکەمین تەوەرەدارەکانیش یەکەمین بڕبڕەدارەکانیان لێبۆتەوە.

The vertebrates came out of the sea,

بڕبڕەدارەکان لە ئاو هاتوونەتە دەرەوە، و

and here we are.

گەشتوین بەم ڕۆژە.

But it's still true that a neuron, a nerve cell, looks the same

بەڵام ئەوە ڕاستە کە دەمارێک، خانەیەکی دەماری، هەمان شێوەیە

in a crayfish, a bird or you.

لە قڕژاڵێکی درێژ، لە باڵندەیەکدا یان لە ئێوەدا.

What does that say about the minds of crayfish?

ئەوە چی دەڵێت لەسەر مێشکی قڕژاڵی درێژ؟

Can we tell anything about that?

دەتوانین هیچ لەسەر ئەوە بڵێین؟

Well, it turns out that if you give a crayfish

ڕاستییەکەی، دەرکەوتووە ئەگەر بێیت و چەندین

a lot of little tiny electric shocks

تەزوی کارەبایی بچووک بدەیت لە قرژاڵە درێژەکە

every time it tries to come out of its burrow,

هەرکاتێک بیەوێت لە کونەکەی بێتە دەرەوە،

it will develop anxiety.

تووشی دڵەڕاوکێ دەبێت.

If you give the crayfish the same drug

ئەگەر هەمان ئەو دەرمانانە بەیت بە قرژاڵە درێژەکان

used to treat anxiety disorder in humans,

کە بۆ دڵەڕاوکێی مرۆڤ بەکاردێت،

it relaxes and comes out and explores.

هێمن دەبێتەوە و یەتە دەرەوە دەگەڕێت.

How do we show how much we care about crayfish anxiety?

چۆن پێزانین دەردەبڕین بۆ گرنگیدانمان بە دڵەڕاوکێی قرژاڵی درێژ؟

Mostly, we boil them.

زۆربەیکات، بە کوڵاندنیان.

(Laughter)

(پێکەنین)

Octopuses use tools, as well as do most apes

هەشت پێکان ئامرازەکان بەکاردێن، بەهەمان شێوەی زۆربەی مەیمونەکان و

and they recognize human faces.

ڕووخساری مرۆڤەکان دەناسنەوە.

How do we celebrate the ape-like intelligence of this invertebrate?

ئەی چۆن پێزانین دەردەبڕین بۆ ئەم زیرەکییە هاوتای مەیمونیەی ئەم بێبڕبڕەیە؟

Mostly boiled.

زۆربەیکات بە کوڵاندنیان.

If a grouper chases a fish into a crevice in the coral,

ئەگەر ماسییەکی گەورە بەشوێن ماسییەکی بچوکەوە بێت بۆناو کەلێنێکی شیلانەکە،

it will sometimes go to where it knows a moray eel is sleeping

زۆربەیکات دەچێت بۆ ئەو شوێنەی دەزانێت مارماسی مۆرەی لێ نوستووە و

and it will signal to the moray, "Follow me,"

ئاماژە بە مارماسییەکە دەکات و دەڵێت، "شوێنمکەوە،" و

and the moray will understand that signal.

مارماسییەکە لە ئاماژەکەی تێدەگات.

The moray may go into the crevice and get the fish,

لەوانەیە مارماسییە مۆرایەکە بچێتە کەلێنەکەوە و ماسییەکە بگرێت،

but the fish may bolt and the grouper may get it.

بەڵام لەوانەشە لە کەلێنەکە دەرچێت و ماسییە گەورەکە بتوانێت بیگرێت.

This is an ancient partnership that we have just recently found out about.

ئەمە پێکەوەکارکردنێکی دێرینە کە ئێمە بەمدواییە پێمان زانیوە.

How do we celebrate that ancient partnership?

چۆن پێزانین دەردەبڕین بۆ ئەم پێکەوەکارکردنە دێرینە؟

Mostly fried.

بە سورکردنەوەیان.

A pattern is emerging and it says a lot more about us

وێنەیەک دەرچووە کە زۆر زیاتر لەسەر ئێمە دەڵێت

than it does about them.

وەک لەسەر ئەوان.

Sea otters use tools

سەگە دەریاییەکان ئامرازەکان بەکاردێنن و

and they take time away from what they're doing

زۆرجار واز لەوە دەهێنن کە ئەیکەن

to show their babies what to do, which is called teaching.

بۆ ئەوەی نیشانی بێچووەکانیان بەن چی بکەن و بەوە دەوترێت فێرکردن.

Chimpanzees don't teach.

شیمپانزییەکان بێچوو فێرناکەن.

Killer whales teach and killer whales share food.

نەهەنگە کوشندەکان بێچووەکان فێردەکەن و خواردن هاوبەش دەکەن.

When evolution makes something new,

کە پەرەسەندن شتێکی نوێ درووست دەکات،

it uses the parts it has in stock, off the shelf,

ئەو شتانە بەکاردەهێنێت کە خۆی لەبەردەستیایەتی،

before it fabricates a new twist.

پێش ئەوەی شتی نوێ دروست بکات.

And our brain has come to us

ئەو مێشکەی ئێمەش هەمانە ئێستا

through the enormity of the deep sweep of time.

بە تێپەڕبوونی سەردەمێکی زۆر گەشتووە پێمان.

If you look at the human brain compared to a chimpanzee brain,

ئەگەر سەیری مێشکی مرۆڤ بکەیت بەراورد بە مێشکی شیمپانزی،

what you see is we have basically a very big chimpanzee brain.

دەبینیت ئەوەی هەمانە مێشکی شیمپانزییە بە گەورەیی.

It's a good thing ours is bigger, because we're also really insecure.

شتێکی باشە هی ئێمە گەورەترە، چونکە بەڕاستی ئێمەش هەر نائارامین.

(Laughter)

(پێکەنین)

But, uh oh, there's a dolphin,

بەڵام ئاه، دۆلفینیش هەی،

a bigger brain with more convolutions.

مێشکی گەورەتر و پێچخواردنی زیاتری تیایە.

OK, maybe you're saying, all right, well, we see brains,

باشە، لەوانەیە بڵێن زۆرباشە، ئەوە چەند مێشکێک دەبینین

but what does that have to say about minds?

بەڵام ئەی ئەوە چی دەڵێت لەسەر بەکارهێنانی مێشکەکان؟

Well, we can see the working of the mind

دەتوانین ئیشکردنی مێشکەکان ببینین

in the logic of behaviors.

لە لۆجیکی هەڵسوکەوتەکاندا.

So these elephants, you can see,

ئەم فیلانە وەک دەیانبینن،

obviously, they are resting.

دیارە، پشوو ئەیەن.

They have found a patch of shade under the palm trees

پەڵەیەک سێبەریان دۆزیوەتەوە لەژێر دار خورمایەکدا

under which to let their babies sleep,

بۆ ئەوەی بێچووەکانیان لەویا بنوون،

while they doze but remain vigilant.

خۆیان کەمێک سەرخەو دەشکێنن بەڵام هەر بەئاگا ئەبن.

We make perfect sense of that image

ئێمە ئەوەی ئەیکەن بە تەواوی ڕێی تێئەچێت بەلامانەوە

just as they make perfect sense of what they're doing

وەک چۆن خۆشیان ئەوەی ئەیکەن ڕێی تێئەچێ بەلایانەوە

because under the arc of the same sun on the same plains,

چونکە لەژێر تیشکی هەمان خۆردا و لە هەمان جیهاندا،

listening to the howls of the same dangers,

بە گوێگرتن لە هەمان دەنگەکانی مەترسی،

they became who they are and we became who we are.

ئەوان دەبن بەو بوونەوەرە و ئێمەش دەبین بەم بوونەوەرە.

We've been neighbors for a very long time.

سەردەمێکی زۆرە دراوسێی یەکترین.

No one would mistake these elephants as being relaxed.

کەس بەهەڵەیا ناچێت و بڵێت ئەم فیلانە لە پشوودان.

They're obviously very concerned about something.

چونکە ئاشکرایە زۆر نیگەرانی شتێکن.

What are they concerned about?

نیگەرانی چین ئەم فیلانە؟

It turns out that if you record the voices of tourists

دەرکەوتووە ئەگەر دەنگی ژمارەیەک گەشتیار تۆمارکەیت و

and you play that recording from a speaker hidden in bushes,

ئەو تۆمارە لە سپیکەرێکی شاردراوە لە گژوگیاکاندا لێبەیتەوە،

elephants will ignore it, because tourists never bother elephants.

فیلەکان فەرامۆشی ئەکەن، چونکە دەزانن گەشتیارەکان مەترسی نین بۆسەر فیلەکان.

But if you record the voices of herders

بەڵام ئەگەر دەنگی شوانە ئەفریقییەکان تۆماربکەیت

who carry spears and often hurt elephants in confrontations at water holes,

کە ڕمیان پێیە و زۆرجار لەسەر چاڵە ئاوەکان ئازاری فیلەکان ئەیەن،

the elephants will bunch up and run away from the hidden speaker.

فیلەکان وریا ئەبنەوە و لە سپیکەرە شاردراوەکە دوور ئەکەونەوە.

Not only do elephants know that there are humans,

فیلەکان نەک هەر تەنیا ئەزانن کە مرۆڤ لەوناوەیە،

they know that there are different kinds of humans,

دەشزانن کە جۆری جیای مرۆڤی لێیە، و

and that some are OK and some are dangerous.

هەندێکیان باشن و هەندێکیان مەترسیدارن.

They have been watching us for much longer than we have been watching them.

ئەوان زیاتر چاودێری ئێمەیان کردووە وەک لەوەی ئێمە چاودێریمان کردبێتن.

They know us better than we know them.

ئەوان باشتر ئێمە دەناسن وەک لە ئێمە.

We have the same imperatives:

هەمان بنچینەکانی ژیانمان هەیە:

take care of our babies, find food, try to stay alive.

ئاگامان لە بێچووەکانمان بێت، خواردن بدۆزینەوە، هەوڵبەین بە زیندوویی بمێنینەوە

Whether we're outfitted for hiking in the hills of Africa

ئەگەر خۆمان گۆڕیبێت بۆ گەشتکردن بە گردەکانی ئەفریقا

or outfitted for diving under the sea, we are basically the same.

یان خۆمان گۆڕیبێت بۆ چوونە ژێر دەریا، بەشێوەیەکی بنچینەیی وەک یەکین.

We are kin under the skin.

لەژێر پێستدا کەسی یەکین.

The elephant has the same skeleton,

فیل هەمان ئێسکە پەیکەری هەیە،

the killer whale has the same skeleton,

نەهەنگی کوشندە هەمان ئێسکە پەیکەری هەیە،

as do we.

وەک هی ئێمە.

We see helping where help is needed.

لەو شوێنە یارمەتیدان دەبینین کە یارمەتی پێویستە

We see curiosity in the young.

حەسرەت دەبینین لە گەنجەکاندا.

We see the bonds of family connections.

بەستەری پەیوەندییە خێزانییەکان دەبینین.

We recognize affection.

خۆشەویستی دەناسینەوە.

Courtship is courtship.

خۆشەویستی هەر خۆشەویستییە.

And then we ask, "Are they conscious?"

ئینجا ئەپرسین، "ئایا هۆشیان هەیە؟"

When you get general anesthesia, it makes you unconscious,

کاتێک سڕکردنی گشتیت بۆدەکرێت، واتلێدەکات هۆشت نەمێنێت،

which means you have no sensation of anything.

واتە هیچ هەست بەهیچ ناکەیت.

Consciousness is simply the thing that feels like something.

هەبوونی هۆش واتە بتوانیت هەست بە شتەکان بکەیت.

If you see, if you hear, if you feel, if you're aware of anything,

ئەگەر ببینیت، ببیستیت، هەست بکەیت، ئەگەر ئاگاداری چواردەور بیت،

you are conscious, and they are conscious.

ئەوا هۆشت هەیە، و ئەوانیش هۆشیان هەیە.

Some people say

هەندێک کەس دەڵێن

well, there are certain things that make humans humans,

هەندێک شت هەیە مرۆڤی کردووە بە مرۆڤ و

and one of those things is empathy.

یەکێک لەو شتانە هاوسۆزی بوونە.

Empathy is the mind's ability to match moods with your companions.

هاوسۆزی بوون توانای مێشکە بۆ ئەوەی باری مێشکت هاوتا بکات لەگەڵ هاوەڵەکانت.

It's a very useful thing.

شتێکی زۆر بەسوودە.

If your companions start to move quickly,

ئەگەر هاوەڵەکانت دەستکەن بە ڕۆشتن بەخێرایی،

you have to feel like you need to hurry up.

پێویستە هەستبکەیت کە پێویستە خێرابکەیت.

We're all in a hurry now.

ئێستا هەموومان بەخێرایی دەڕۆین.

The oldest form of empathy is contagious fear.

کۆنترین جۆری هاوسۆزی بوون ترسی گوازراوەیە.

If your companions suddenly startle and fly away,

ئەگەر هاوەڵەکانت لەناکاو ڕاچڵەکێن و ڕاکەن،

it does not work very well for you to say,

هیچ باش نابێت بۆتۆش بڵێیت،

"Jeez, I wonder why everybody just left."

"ئای خوایە، باشە بۆچی هەمووان ڕۆشتن."

(Laughter)

(پێکەنین)

Empathy is old, but empathy, like everything else in life,

هاوسۆزی بوون کۆنە، بەڵام هاوسۆزی بوون، وەک هەر شتێکی تر لە ژیاندا،

comes on a sliding scale and has its elaboration.

بەشێوەی پلەپلەی شۆڕبووەوەیە و چەندین درێژکراوەی هەیە.

So there's basic empathy: you feel sad, it makes me sad.

کەواتە هاوسۆزی بوونێکی بنچینەیی هەیە: تۆ هەست بەناخۆشی ئەکەیت، منیش بەهەمان شێوە

I see you happy, it makes me happy.

ئەبینم تۆ دڵخۆشیت، ئەوە منیش دڵخۆش ئەکات.

Then there's something that I call sympathy,

ئینجا شتێکی تر هەیە پێی دەوترێت هاوسۆزی دەربڕین.

a little more removed:

کەمێکی تری لێکراوەتەوە:

"I'm sorry to hear that your grandmother has just passed away.

"زۆرم پێناخۆشبوو بیستم نەنک کۆچی دوایی کرد.

I don't feel that same grief, but I get it; I know what you feel

هەست بە هەمان ناخۆشی تۆ ناکەم، بەڵام تێئەگەم؛ دەزانم هەست بەچی دەکەیت و

and it concerns me."

منی نیگەران کردووە."

And then if we're motivated to act on sympathy,

ئینجا ئەگەر پاڵنەرمان هەبێت کار لەسەر هاوسۆزی دەربڕین بکەین،

I call that compassion.

بەوە دەڵێم بەبەزەیی.

Far from being the thing that makes us human,

زۆر دوور لەو شتەی کە ئێمە دەکات بە مرۆڤ،

human empathy is far from perfect.

هاوسۆزی بوونی مرۆڤ زۆر دوورە لە تەواوبوونەوە.

We round up empathic creatures, we kill them and we eat them.

ئەو بوونەوەرانە کۆدەکەینەوە کە هاوسۆزیان هەیە، دەیانکوژین و دەیانخۆین.

Now, maybe you say OK, well, those are different species.

ئێستا، لەوانەیە بڵێیت باشە، ئەوانە بوونەوەری جیان.

That's just predation, and humans are predators.

ئەوە تەنیا گیاندار خۆرییە و مرۆڤیش گیاندارخۆرە.

But we don't treat our own kind too well either.

بەڵام زۆرباش لەگەڵ مرۆڤەکانی تریشدا ناجوڵێینەوە.

People who seem to know only one thing about animal behavior

ئەو کەسانەی لەوە دەچێت تەنیا یەک شت بزانن لەسەر ڕەفتاری گیانداران

know that you must never attribute human thoughts and emotions

دەزانن کە نابێت بیرکردنەوە و هەستی مرۆڤ بسەپێنیت بەسەر

to other species.

بوونەوەرەکانی تردا.

Well, I think that's silly,

پێموابێت ئەوە نابەجێیە،

because attributing human thoughts and emotions to other species

چونکە سەپاندنی بیرکردنەوە و هەستی مرۆڤ بەسەر بوونەوەری تردا

is the best first guess about what they're doing and how they're feeling,

یەکەمین باشترین خەمڵاندنە دەربارەی ئەوەی بەڕاستی چی ئەکەن و هەست بەچی دەکەن،

because their brains are basically the same as ours.

چونکە مێشکیان بەشێوەیەکی بنچینەیی وەک هی ئێمەیە.

They have the same structures.

هەمان پێکهاتەیان هەیە.

The same hormones that create mood and motivation in us

هەمان هۆرمۆنەکانی باری مێشک و پاڵنەر دروست دەکات

are in those brains as well.

لە مێشکی ئەوانیشدایە.

It is not scientific to say that they are hungry when they're hunting

شتێکی زانستی نییە بڵێیت برسیانە کاتێک ڕاو ئەکەن و

and they're tired when their tongues are hanging out,

بڵێی ماندوون کاتێک زمانیان بەدەرەوەیە، و

and then say when they're playing with their children

ئینجا کاتێک لەگەڵ مناڵەکانیان یاری ئەکەن و

and acting joyful and happy,

خۆشی نیشان ئەیەن،

we have no idea if they can possibly be experiencing anything.

بڵێی نازانین ئەگەر هیچ هەستێکیان هەبێت.

That is not scientific.

ئەوە زانستی نییە.

So OK, so a reporter said to me,

کەواتە باشە، پەیامنێرێک بەمنی وت،

"Maybe, but how do you really know that other animals can think and feel?"

"لەوانەیە، بەڵام چۆن دەزانیت ئەگەر گیاندارەکانی تر بیربکەنەوە یان هەست بکەن؟"

And I started to rifle through all the hundreds

ئینجا منیش گەڕام بەناو ئەو سەدان

of scientific references that I put in my book

سەرچاوە زانستیانەی کۆمکردبۆوە لە کتێبەکەمدا و

and I realized that the answer was right in the room with me.

بۆم دەرکەوت وەڵامەکە لە ژوورەکەیایە لەگەڵما.

When my dog gets off the rug and comes over to me --

کە سەگەکەم لەسەر ڕاخەرەکە هەڵئەستێت و یەت بۆلام --

not to the couch, to me --

نەک بۆسەر قەنەفەکە، بۆلای من--

and she rolls over on her back and exposes her belly,

ئەچێتە سەر پشتی و سکی دەر ئەخات،

she has had the thought, "I would like my belly rubbed.

بیری کردۆتەوە و وتوێتی، "حەز ئەکەم سکم بخورێنرێت.

I know that I can go over to Carl,

ئەزانم کە ئەتوانم بچم بۆلای کارڵ،

he will understand what I'm asking.

ئەو تێئەگات داوای چی ئەکەم.

I know I can trust him because we're family.

ئەزانم ئەتوانم متمانەی پێبکەم چونکە ئێمە خێزانێکین.

He'll get the job done, and it will feel good."

ئیشەکەم بۆ ئەکات و منیش دڵخۆش ئەبم."

(Laughter)

(پێکەنین)

She has thought and she has felt,

بیری کردۆتەوە و هەستیکردووە، و

and it's really not more complicated than that.

هەر بەڕاستی لەوە ئاڵۆزتر نییە.

But we see other animals and we say, "Oh look, killer whales,

بەڵام گیاندارەکانی تر دەبینین و دەڵێین، "ئاه سەیرکە، نەهەنگە کوشندەکان،

wolves, elephants:

گورگەگان، فیلەکان:

that's not how they see it."

ئەوان واهی نایبینن."

That tall-finned male is L41.

ئەمە نێرینەی ژمارە ئێڵ ٤١ە.

He's 38 years old.

تەمەنی ٣٨ ساڵە.

The female right on his left side is L22.

مێینەکەی لای ڕاستییەوە ئێڵ ٢٢ە.

She's 44.

تەمەنی ٤٤ ساڵە.

They've known each other for decades.

ماوەی چەندین ساڵە یەکتر ئەناسن.

They know exactly who they are.

زۆر باش دەزانن کە کێن.

They know who their friends are.

زۆر باش دەزانن هاوڕێکانیان کێن.

They know who their rivals are.

دەزانن ڕکابەرەکانیان کێن.

Their life follows the arc of a career.

ژیانیان بەدرێژایی هێڵێکی کۆچکردنە.

They know where they are all the time.

بەردەوام دەزانن لەکوێدان.

This is an elephant named Philo.

ئەمە فیلێکە ناوی فایلۆیە.

He was a young male.

نێرینەیەکی گەنج بوو.

This is him four days later.

ئەمە ئەوە دوای چوار ڕۆژ.

Humans not only can feel grief, we create an awful lot of it.

مرۆڤەکان نەک هەر هەست بەناخۆشی دەکەن، دەشتوانن زۆری لێ دروست بکەن.

We want to carve their teeth.

ئەمانەوێ دانیان دەر بکەین.

Why can't we wait for them to die?

بۆچی ناتوانین چاوەڕێ بکەین تا دەمرن؟

Elephants once ranged from the shores of the Mediterranean Sea

فیلەکان پێشتر درێژەیان دەکێشا لە کەنارئاوەکانی دەریای ناوەڕاست

all the way down to the Cape of Good Hope.

بۆ باشوور هەتا لوتکەی گود هۆپ.

In 1980, there were vast strongholds of elephant range

ساڵی ١٩٨٠، زنجیرەیەکی زۆری فیل هەبوو

in Central and Eastern Africa.

لە ناوەڕاست و خۆرهەڵاتی ئەفریقا.

And now their range is shattered into little shards.

ئێستاش ئەم زنجیرەیە پەرتاوەزەبووە بۆ چەند پارچەیەکی بچووک.

This is the geography of an animal that we are driving to extinction,

ئەمە جوگرافیای ئاژەڵێکە کە بەرەو لەناوچوونی دەبەین،

a fellow being, the most magnificent creature on land.

بوونەوەرێک، یەکێک لە سەرسوڕهێنەرترینەکانی سەر زەوی.

Of course, we take much better care of our wildlife in the United States.

بێگومان، زۆر باشتر ئاگامان لە ژیانی سرووشتییە لە ویلایەتە یەکگرتووەکان.

In Yellowstone National Park, we killed every single wolf.

لە پارکی نەتەوەیی یەلۆستۆن، هەموو گورگەکانمان کوشت.

We killed every single wolf south of the Canadian border, actually.

ڕاستییەکەی، هەموو گورگەکانمان کوشت لە باشوری سنوری کەنەدا.

But in the park, park rangers did that in the 1920s,

بەڵام لە پارکەکەیا، چاودێرانی پارکەکە ئەوەیان لە ١٩٢٠ەکاندا کرد، و

and then 60 years later they had to bring them back,

ئینجا ٦٠ ساڵ دواتر ئەبوو بیانهێننەوە،

because the elk numbers had gotten out of control.

چونکە ژمارەی کەڵەکێوییەکان خەریکبوو لەدەست دەردەچوو.

And then people came.

ئینجا مرۆڤەکان هاتن.

People came by the thousands to see the wolves,

مرۆڤەکان بە هەزارەها دەهاتن بۆ بینینی گورگەکان،

the most accessibly visible wolves in the world.

دیارترین و بەرچاوترین گورگەکانی جیهان. و

And I went there and I watched this incredible family of wolves.

منیش چووم و سەیری ئەم خێزانە گورگە سەرسوڕهێنەرەم کرد.

A pack is a family.

دەستەیەکی یەک خێزانی.

It has some breeding adults and the young of several generations.

چەند گەورەیەکی بێچویان دەبوو و لەگەڵ چەند نەوەیەکی گەنج. و

And I watched the most famous, most stable pack in Yellowstone National Park.

بەناوبانگترین و سەقامگیرترین دەستەم بینی لە پارکی نەتەوەیی یەلۆستۆن.

And then, when they wandered just outside the border,

ئینجا، کە یەکتۆز لە سنورەکانیان چونە دەرەوە

two of their adults were killed,

دوان لە گەورەکانیان کوژران،

including the mother,

بە دایکەکەشەوە،

which we sometimes call the alpha female.

کە زۆرجار پێی دەڵێین مێینەی ئەلفا.

The rest of the family immediately descended into sibling rivalry.

بەشەکەی تری خێزانەکە یەکسەر بوو بە ڕکابەری خوشک و براکان.

Sisters kicked out other sisters.

خوشکەکان خوشکەکانیان دەر ئەکرد.

That one on the left tried for days to rejoin her family.

ئەوەیان چەندین ڕۆژ هەوڵیدا بچێتەوە ناو خێزانەکە.

They wouldn't let her because they were jealous of her.

ڕێگەیان پێنەدەدا چونکە ئیرەییان پێدەبرد.

She was getting too much attention from two new males,

سەرنجێکی زۆری دوو نێرینەی ڕاکێشابوو بۆلای خۆی و

and she was the precocious one.

پێش کاتی خۆشی پێگەشتبوو.

That was too much for them.

ئەوە زۆربوو بەلایانەوە.

She wound up wandering outside the park and getting shot.

دەرئەنجام کەوتە دەرەوەی پارکەکە و تەقەی لێکرا و کوژرا.

The alpha male wound up being ejected from his own family.

نێرینە ئەلفاکەش دەرئەنجام لە خێزانەکەی خۆی دەرکرا.

As winter was coming in,

لەگەڵ هاتنی زستاندا،

he lost his territory, his hunting support,

ناوچەکەی خۆی لەدەستدا، پشتیوانی ڕاوکردنی لەدەستدا،

the members of his family and his mate.

ئەندامەکانی خێزانەکەی و هاوسەرەکەی لەدەستدا.

We cause so much pain to them.

ئازارێکی زۆریان تووش دەکەین.

The mystery is, why don't they hurt us more than they do?

ئەوەی نایزانین، بۆچی ئەوان وەک ئێمە ئازارمان پێناگەیەنن؟

This whale had just finished eating part of a grey whale

ئەم نەهەنگە تازە تەواوبووە لە خواردنی نەهەنگێکی ڕەساسی

with his companions who had killed that whale.

لەگەڵ هاوەڵەکانیا کە ئەو نەهەنگەیان کوشتووە.

Those people in the boat had nothing at all to fear.

ئەو خەڵکانەی سەر بەلەمەکە هیچیان نەبووە لێی بترسن.

This whale is T20.

ئەمە نەهەنگی ژمارە تی ٢٠ە.

He had just finished tearing a seal into three pieces with two companions.

تازە تەواوبووە لە پارچە پارچەکردنی سەگێکی ئاوی لەگەڵ دوو هاوەڵیدا.

کێشی سەگە ئاوییەکە هێندەی کێشی ئەو خەڵکانەی سەر بەلەمەکە بووە.

The seal weighed about as much as the people in the boat.

They had nothing to fear.

هیچیان نەبووە لێی بترسن.

They eat seals.

سەگە ئاوییەکان ئەخۆن.

Why don't they eat us?

بۆچی ئێمە ناخۆن؟

Why can we trust them around our toddlers?

بۆچی متمانەیان پێئەکەین مناڵەکانمان نزیک بکەینەوە لێیان؟

Why is it that killer whales have returned to researchers lost in thick fog

بۆچی ئەو نەهەنگە بکوژانە گەڕانەوە بۆلای توێژەرەوەکانی لە تەمەکەیا ونبوون و

and led them miles until the fog parted

بۆ چەندین میل ڕێبەری کردن تا نەمانی تەمەکە و

and the researchers' home was right there on the shoreline?

ئەو شوێنەی ماڵی توێژەرەوەکانی لێوە دیاربوو لە کەنار ئاوەکە؟

And that's happened more than one time.

ئەوەش زیاتر لە جارێک ڕوویداوە.

In the Bahamas, there's a woman named Denise Herzing,

لە باهاماس، ژنێک هەیە ناوی دێنیس هێرزینگە، و

and she studies spotted dolphins and they know her.

توێژینەوە لەسەر دۆلفینی خاڵدار دەکات و ئەوانیش ئەم دەناسن.

She knows them very well. She knows who they all are.

زۆر باش دۆلفینەکان دەناسێت. یەک بەیەکیان دەناسێت.

They know her. They recognize the research boat.

ئەوانیش دەیناسن. بەلەمی گەڕانەکە دەناسنەوە.

When she shows up, it's a big happy reunion.

کە دەر ئەکەوێت، بەیەک شادبوونەوەیەکی خۆشە بۆیان.

Except, one time showed up and they didn't want to come near the boat,

جگە لەوەی، جارێکیان کە دەرکەوت نەیان ئەویست لە بەلەمەکە نزیک بنەوە، و

and that was really strange.

ئەوەش زۆر سەیر بوو.

And they couldn't figure out what was going on

نەشیاندەزانی چی ڕووی یاوە

until somebody came out on deck

تا ئەوکاتەی کەسێک هاتە دەرەوە و

and announced that one of the people onboard had died

ڕایگەیاند یەکێ: لەوانەی لەگەڵمان بووە لەسەر بەلەمەکە مردووە

during a nap in his bunk.

لەکاتی خەوتنیدا.

How could dolphins know that one of the human hearts

چۆن دۆلفینەکان زانیویانە کە دڵی یەکێک لە مرۆڤەکان

had just stopped?

وەستاوە لە لێیان؟

Why would they care?

بۆچی گرنگە بەلایانەوە؟

And why would it spook them?

بۆچی ئەوە دەیانخاتە ئاگادارییەوە؟

These mysterious things just hint at all of the things that are going on

ئەم شتە نادیارانە ئاماژەن بۆ هەموو ئەو شتانەی ڕووئەیەن

in the minds that are with us on Earth

لە مێشکی ئەو بوونەوەرانەی لەگەڵمانن لەسەر زەوی

that we almost never think about at all.

کە زۆر بەدەگمەن بیری لێدەکەینەوە.

At an aquarium in South Africa

لە حەوزێکی ماسی ئەفریقای باشوور

was a little baby bottle-nosed dolphin named Dolly.

بێچووە دۆلفینێک هەبوو بەناوی دۆڵی.

She was nursing, and one day a keeper took a cigarette break

خەریکی شیرخواردن بوو، و ڕۆژێک چاودێرێک پشوێکی وەرگرت و

and he was looking into the window into their pool, smoking.

جگەرەی دەکێشا لەبەردەم پەنجەرەی حەوزەکەدا.

Dolly came over and looked at him,

دۆڵی هات بۆلای و سەیرێکی کرد،

went back to her mother, nursed for a minute or two,

چووەوە لای دایکی، کەمێکی تر شیری خوارد،

came back to the window

هاتەوە لای پەنجەرەکە و

and released a cloud of milk that enveloped her head like smoke.

شیرێکی زۆری دەردا کە وەک دووکەڵ سەری داپۆشی.

Somehow, this baby bottle-nosed dolphin

بەجۆرێک، ئەو بێچووە دۆلفینە

got the idea of using milk to represent smoke.

بیرۆکەی ئەوەی بۆهاتووە شیر بەکاربێنێت بۆ نیشاندانی دووکەڵ.

When human beings use one thing to represent another,

کاتێک مرۆڤەکان شتێک بەکاردەهێنن بۆ نیشاندانی شتێکی تر،

we call that art.

بەوە دەڵێین هونەر.

(Laughter)

(پێکەنین)

The things that make us human

ئەو شتانەی دەمانکات بە مرۆڤ

are not the things that we think make us human.

ئەو شتانە نین کە پێمانوایە دەمانکات بە مرۆڤ.

What makes us human is that,

ئەوەی دەمانکات بە مرۆڤ ئەوەیە،

of all these things that our minds and their minds have,

لە هەموو ئەو شتانەیا کە مێشکی ئێمە و مێشکی ئەوانیش هەیەتی،

we are the most extreme.

ئێمە لەڕادەبەدەرترینەکەین.

We are the most compassionate,

ئێمە بەبەزەییترینین،

most violent, most creative

توند و تیژترینین، داهێنەرترینین و

and most destructive animal that has ever been on this planet,

تێکدەرترین بوونەوەرین کە تا ئێستا لەسەر ئەم هەسارەیە بووبێت، و

and we are all of those things all jumbled up together.

کۆکراوەیەکی هەموو ئەو شتانەین پێکەوە.

But love is not the thing that makes us human.

بەڵام خۆشەویستی ئەو شتە نییە کە ئێمە ئەکات بە مرۆڤ.

It's not special to us.

شتێکی تایبەت نییە بۆمان.

We are not the only ones who care about our mates.

ئێمە تەنیا بوونەوەر نین گرنگی بە هاوسەرەکانمان بەین.

We are not the only ones who care about our children.

ئێمە تەنیا بوونەوەر نین گرنگی بە بێچووەکانمان بەین.

Albatrosses frequently fly six, sometimes ten thousand miles

باڵندەی ئەلباترۆس زۆرجار، شەش و دە هەزار میل دەفڕێت

over several weeks to deliver one meal, one big meal,

بە درێژایی چەندین هەفتە بۆ گەیاندنی ژەمێک، ژەمێکی گەورە

to their chick who is waiting for them.

بە بێچووەکانی کە چاوەڕێی ئەکەن.

They nest on the most remote islands in the oceans of the world,

هێلانەکەیان لە دوورەدەستترین دوورگەکانی زەریاکانی زەوییە، و

and this is what it looks like.

لەمە دەچێت.

Passing life from one generation to the next is the chain of being.

گەیاندنی ژیان لە نەوەیەکەوە بۆ نەوەی دواتر زنجیرەی بوونەوەریە.

If that stops, it all goes away.

ئەگەر ئەوە بوەستێت، هەموی دەڕوات.

If anything is sacred, that is, and into that sacred relationship

ئەگەر شتێک هەبێ پیرۆزبێت، ئەوەیە، و بۆناو ئەو پەیوەندییە پیرۆزەش

comes our plastic trash.

زبڵە پلاستیکیەکانمان یەت.

All of these birds have plastic in them now.

هەمووئەم باڵندانە ئێستا پلاستیک لە لەشیانایە.

This is an albatross six months old, ready to fledge --

ئەمە ئەلباترۆسێکی شەش مانگە ئامادەیە بۆ فڕین --

died, packed with red cigarette lighters.

مرد، سکی پڕە لە چەرخی سور.

This is not the relationship we are supposed to have

نابێت پەیوەندییەکەمان ئاواهی بێت

with the rest of the world.

لەگەڵ بەشەکەی تری جیهان.

But we, who have named ourselves after our brains,

بەڵام ئێمە، کە خۆمان لەدوای مێشکمانەوە ناوناوە،

never think about the consequences.

قەت بیر لە دەرئەنجامەکان ناکەینەوە.

When we welcome new human life into the world,

کاتێک پێشوازی لە مرۆڤێکی نوێ ئەکەین بۆ ئەم ژیانە،

we welcome our babies into the company of other creatures.

بە یاوەری بوونەوەرەکانی تر پێشوازی لە مناڵەکانمان ئەکەین.

We paint animals on the walls.

وێنەی گیاندارەکان ئەکێشین لەسەر دیوارەکان.

We don't paint cell phones.

وێنەی مۆبایل ناکێشین.

We don't paint work cubicles.

وێنەی شوێنی کارکردن ناکێشین.

We paint animals to show them that we are not alone.

وێنەی ئاژەڵەکان ئەکێشین بۆ ئەوەی نیشانی بەین کە بەتەنیا نین.

We have company.

بوونەوەری ترمان لەگەڵە. و

And every one of those animals in every painting of Noah's ark,

هەر یەکێک لەو گیاندارانە لە وێنەی کەشتییەکەی نوحدا،

deemed worthy of salvation is in mortal danger now,

کە شایەنی ڕزگار بوون بووە ئێستا لە مەترسیدایە، و

and their flood is us.

زریانەکە لەدژی ئێمەیە.

So we started with a question:

بۆیە بە پرسیارێک دەستمان پێکرد:

Do they love us?

ئایا خۆشیان ئەوێین؟

We're going to ask another question.

پرسیارێکی تر ئەکەین.

Are we capable of using what we have

دەتوانین ئەوە بەکاربێنین کە هەمانە

to care enough to simply let them continue?

ئەوەنە گرنگیان پێبەین بتوانن بەردەوام بن لە ژیان؟

Thank you very much.

زۆر سوپاس بۆ هەمووتان.

(Applause)

(چەپڵەلێدان)