Annie Murphy Paul: What we learn before we're born

Translator: Hiwa Foundation Reviewer: Hiwa Foundation II

My subject today is learning.

بابەتی ئەمڕۆی من دەربارەی فێربونە

And in that spirit, I want to spring on you all a pop quiz.

سەبارەت بەم بابەتەش دەمەوێت پرسیارێک لە هەموتان بکەم

Ready?

ئاماددەن ؟

When does learning begin?

کەی فێربون دەست پێدەکات؟

Now as you ponder that question,

ئێستا.. ئێوە کە سەرنجی ئەم پرسیارە دەدەن

maybe you're thinking about the first day of preschool

لەوانەیە بیر لە یەکەم ڕۆژی قوتابخانەی سەرەتایی بکەنەوە

or kindergarten,

یاخود دایانگە

the first time that kids are in a classroom with a teacher.

کە یەکەمین جار منداڵ ئەچێتە هۆڵی خوێندنەوە لەگەڵ مامۆستایەکدا

Or maybe you've called to mind the toddler phase

یاخود بیر لە قۆناخە سەرەتاییەکانی منداڵ دەکەنەوە

when children are learning how to walk and talk

ئەو کاتەی کە منداڵ فێری ڕۆشتن و قسەکردن دەبێت

and use a fork.

یاخود ئەو کاتەی فێردەبێت کەوچک بە دەستیەوە بگرێت

Maybe you've encountered the Zero-to-Three movement,

لەوانەیە جوڵەی (٠ تا ٣) تان بیستبێت

which asserts that the most important years for learning

ئەو تەمەنەی کە بە گرتنگترین ماوەی فێربوون دادەنرێت

are the earliest ones.

بریتیە لە ساڵە سەرەتای ژیان

And so your answer to my question would be:

لەبەر ئەوە وەڵامی ئێوە بۆ پرسیارەکەم بریتیە لە

Learning begins at birth.

فێربون لە کاتی لەدایکبونەوە دەستپێ دەکات

Well today I want to present to you

بۆیە دەمەوێت ئەمڕۆ

an idea that may be surprising

بیرۆکەیەکتان پێبڵێم کە بەلاتانەوە نامۆ دەبێت

and may even seem implausible,

لەوانەشە باوەڕی پێنەکەن

but which is supported by the latest evidence

بەڵام ئەوەی دەیڵێم بەڵگەی گەورە دەیسەلمێنێت

from psychology and biology.

هەر وەک زانستی دەرونزانی و زیندەوەرزانی

And that is that some of the most important learning we ever do

گرنگترین ئە شتانەش کە فێری بووین

happens before we're born,

بریتین لە شتانەی کە پێش لەدایک بوون فێریان بووین

while we're still in the womb.

مەبەستم لەو کاتەیە کە هێشتا لە منداڵ دانی دایکماندا بووین

Now I'm a science reporter.

ئێستا من ڕۆژنامە نوسێکی زانستیم

I write books and magazine articles.

بابەتی ڕۆژنامە و کتێبیش دەنوسم

And I'm also a mother.

هەروەها دایکیشم هەمان کار دەکات

And those two roles came together for me

ئەم دوو ڕۆڵە بە یەکجار هاتنە ژیانمەوە

in a book that I wrote called "Origins."

لەو کتێبەی کە نوسیومە لە ژێر ناونیشانی : بنچینەکان

"Origins" is a report from the front lines

بنچینەکان، بریتیە لە ڕاپۆرتێک لەسەر

of an exciting new field

بابەتێکی سەرنج ڕاکێشی تازە

called fetal origins.

کە ناوی بنچینەکانی کۆرپەلەیە

Fetal origins is a scientific discipline

بنچینەکانی کۆرپەلە بابەتێکی زانستیە

that emerged just about two decades ago,

کە تەنها ٢٠ ساڵە دەرکەوتوە

and it's based on the theory

کە پشتی بە بیردۆزێک بەستووە کە دەڵێت

that our health and well-being throughout our lives

تەندروستیمان و چاکی گوزەرانی ژیانمان

is crucially affected

بە توندی لەژێر کاریگەری

by the nine months we spend in the womb.

ئەو نۆ مانگەدایە کە لە منداڵدانی دایکماندا بەسەری دەبەین

Now this theory was of more than just intellectual interest to me.

بە بۆچونی من، ئەم بییردۆزە زۆر لەوە بە نرخ ترە کە بە سوودبەخشێکی فیکری ناوی ببرێت

I was myself pregnant

منیش حامیلە بووم

while I was doing the research for the book.

لەو کاتەی کە سەرقاڵی توێژینەوەکە بووم بۆ کتێبەکەم

And one of the most fascinating insights

یەکێک لە جوانترین بیڕۆکە

I took from this work

کە لەم کارەدا بۆم دەرکەوت

is that we're all learning about the world

ئەوەیە کە ئێمە لەم دونیایەدا هەمومان شت فێر دەبین

even before we enter it.

تەنانەت پێش ئەوەی بێینە أیانیشەوە

When we hold our babies for the first time,

کاتێک کە بۆ یەکەم جار منداڵەکانمان دەگرینە باوەش

we might imagine that they're clean slates,

وا دەزانین کە ئەوان پەڕەیەکی سپین

unmarked by life,

کە هێشتا ژیان کاری تێ نەکردوون

when in fact, they've already been shaped by us

بەڵام لە ڕاستیدا ، ئەوان لە لایەن ئێمەوە دروست بوون

and by the particular world we live in.

هەروەها لەلایەن ئەم دنیایەوە کە تیایدا دەژین

Today I want to share with you some of the amazing things

ئەمڕۆ دەمەوێت هەندێک لە شتە گرنگەکانتان پێبڵێم

that scientists are discovering

کە زاناکان لە توێژینەوەکانیاندا

about what fetuses learn

دەربارەی (کۆرپەلە چی فێردەبێت) بۆیان دەرکەوتوە

while they're still in their mothers' bellies.

کاتێک کە هێشتا لە سکی دایکیاندان

First of all,

لە پێش هەموو شتێکەوە

they learn the sound of their mothers' voices.

فێری ناسینەوەی دەنگی دایکیان دەبن

Because sounds from the outside world

لەبەر ئەوەی دەنگەکانی دەرەوەی سکی دایک

have to travel through the mother's abdominal tissue

لە ڕێگەی وێڵاشی سکی دایکەوە دەگات بە منداڵەکە

and through the amniotic fluid that surrounds the fetus,

هەروەها لە ڕێگەی شلەی ئەمینۆتیک-ەوە کە لە دەورو بەری کۆرپەلەدایە

the voices fetuses hear,

ئەو دەنگەی کە کۆرپەلە دەیبیستێت

starting around the fourth month of gestation,

لە مانگی چوارەمی دوگیانیدا

are muted and muffled.

دەنگێکی کپ و لاوازە

One researcher says

یەکێک لە توێژەرەوەکان دەڵێت

that they probably sound a lot like the the voice of Charlie Brown's teacher

ئەو دەنگەی کە منداڵ دەیبیستێت لە دەنگی مامۆستاکەی چارلی براون دەچێت

in the old "Peanuts" cartoon.

لە ئەفلام کارتۆنی '' پینەتس'' دا

But the pregnant woman's own voice

بەڵام دەنگی ئافرەتە دوو گیانەکە خۆی

reverberates through her body,

بە لەرینەوە لە ڕێگەی لەشیەوە

reaching the fetus much more readily.

زۆر بە ئاسانی دەگات بە کۆرپەلەکە

And because the fetus is with her all the time,

لەبەر ئەوەی کۆرپەلەکە هەموو کات لەگەڵیدایە

it hears her voice a lot.

هەروەها دەنگی دایکی زۆر دەبیستێت

Once the baby's born, it recognizes her voice

هەر لەگەڵ لەدایک بوونیدا، دەنگی دایکی دەناسێتەوە

and it prefers listening to her voice

هەروەها ئارەزو بە بیستنی دەنگی دایکی دەکات

over anyone else's.

زیاتر لە هەموو دەنگێکیتر

How can we know this?

چۆن دەتوانین ئەوە بزانین؟

Newborn babies can't do much,

منداڵە تازە لە دایک بوەکان توانای زۆربەی شتەکانیان نیە

but one thing they're really good at is sucking.

جگە لە شتێک کە زۆر ئارەزوی پێدەکەن : مژین

Researchers take advantage of this fact

توێژەرەوەکان لەم ڕاستیە سوودمەند بوون

by rigging up two rubber nipples,

پاشان هەستان بە دروست کردنی مەمەی لاستیکی

so that if a baby sucks on one,

کەواتە، ئەگەر منداڵێک مەمکێکی لاستیکی بمژێت

it hears a recording of its mother's voice

گوێی لە تۆمارکراوێکی دەنگی دایکی دەبێت

on a pair of headphones,

بە هۆی دوو بیسەرەکەوە

and if it sucks on the other nipple,

ئەگەر ئەوەی کەیانی مژی

it hears a recording of a female stranger's voice.

ئەوا گوێی لە دەنگی ئافرەتێکی بێگانە دەبێت

Babies quickly show their preference

منداڵان زۆر بە خێرای ئارەزووکانیان دەردەکەوێت

by choosing the first one.

بە هەڵبژاردنی یەکەمین دانە

Scientists also take advantage of the fact

لەمەشەوە زاناکان گەیشتنە ڕاستیەک

that babies will slow down their sucking

منداڵان بە هێواشی سنگی دایکیان دەمژن

when something interests them

کاتێک کە شتێک سەرەنجیان ڕادەکێشێت

and resume their fast sucking

هەروەها مژینەکانیان خێراتر دەکەن

when they get bored.

کاتێک کە بێزارن

This is how researchers discovered

ئەمە ئەو هۆیە بوو کە توێژەرەوەکان لە ڕێیەوە بۆیان دەرکەوت

that, after women repeatedly read aloud

پاش ئەوەی ئافرەتە دوو گیانەکان بە دەنگێکی بەرزو چەند جار دوبارەکردنەوە

a section of Dr. Seuss' "The Cat in the Hat" while they were pregnant,

هەستان بە خوێندنەوەی بەشێک لە کتێبی دکتۆر سیسوو: پشیلەکە لە ناو کڵاوەکەدا

their newborn babies recognized that passage

منداڵە تازە لە دایک بوەکان توانایان هەبوو ئەو بەشە بناسنەوە

when they hear it outside the womb.

کاتێک لە دەرەوەی سکی دایک بیستیان

My favorite experiment of this kind

ئەوەی بە لای منەوە خۆش بوو لەم ئەزموونانەدا

is the one that showed that the babies

ئەوەیە کە ئەو منداڵانەی

of women who watched a certain soap opera

کا دایکیان سەیری '' ئۆپرا ''یان کردوە

every day during pregnancy

لە کاتی دووگیانیاندا

recognized the theme song of that show

لە توانایاندا بوە میوزکی بەرنامەکە بناسنەوە

once they were born.

کە لە پاش لە دایک بونیان بیستویانە

So fetuses are even learning

کەواتە کۆرپەلەش توانای فێربونی

about the particular language that's spoken

ئەو زمانە دیاریکراوەیان هەیە کە

in the world that they'll be born into.

لە دنیای دەرەوەی سکی دایکیاندا قسەی پێدەکرێت

A study published last year

تۆژینەوەیەک ساڵی پار دەری خستوە

found that from birth, from the moment of birth,

کە لەو ساتە وەختەی کە منداڵ تیایدا لە دایک دەبێت

babies cry in the accent

گریانەکەشی بە هەمان شێوازی

of their mother's native language.

زمانی نەتەوەی دایکی دەبێت

French babies cry on a rising note

گریانی منداڵانی فەرەنسا لەسەر ئاوازێکی بەرزە

while German babies end on a falling note,

گریانی منداڵانی ئەڵمانیا لەسەر ئاوازێکی نزمە

imitating the melodic contours

بە پێی ئاوازی زمانی

of those languages.

ئەو شوێنەی تیایدا دەژین

Now why would this kind of fetal learning

ئێستا بۆچی ئەو فێربونە بۆ کۆرپەلە

be useful?

بەسودە؟

It may have evolved to aid the baby's survival.

لەوانەیە بۆ مانەوەی منداڵەکە بەسود بێت

From the moment of birth,

هەر لە سەرەتای لە دایک بونیدا

the baby responds most to the voice

دەنگی ئەو کەسە زۆرتر کاریگەر دەبێت لەسەر منداڵەکە

of the person who is most likely to care for it --

کە زیاتر گرنگی پێدەدات

its mother.

ئەو کەسەش دایکە

It even makes its cries

تەنانەت هاوارکردن و گریانی منداڵیش

sound like the mother's language,

وەک زمانی دایکی وایە

which may further endear the baby to the mother,

کە لەوانەیە خۆشەویستی منداڵ و دایک زیاد بکات

and which may give the baby a head start

لەوانەیە هەنگاوە سەرەکیەکان فێری منداڵ بکات

in the critical task

لە کارێکی گرنگدا

of learning how to understand and speak

بۆ فێربون و تێگەیشتنی قسەکردن

its native language.

ئەوەش زمانی دایکە

But it's not just sounds

بەڵام تەنها دەنگ نیە

that fetuses are learning about in utero.

کە کۆرپەلە فێردەبێت لە سکی دایکیدا

It's also tastes and smells.

بەڵکو بۆنکردن و تام کردنیش فێر دەبێت

By seven months of gestation,

لە مانگی حەوتەمی دوگیانیدا

the fetus' taste buds are fully developed,

خانەکانی تامکردنی کۆرپەلە بە تەواوەتی گەشەی کردوە

and its olfactory receptors, which allow it to smell,

هەروەها خانەکانی بۆنکردنیش

are functioning.

دەست بە کارکردن دەکەن

The flavors of the food a pregnant woman eats

تام و چێژی ئەو خواردنانەی ئافرەتی دوو گیان دەیخوات

find their way into the amniotic fluid,

دەگات بە شلەی ئەمینۆسی کە لە دەورو بەری کۆرپەلەدایە

which is continuously swallowed

کە بە بەردەوامی تام دەکرێت

by the fetus.

لە لایەن کۆرپەلەوە

Babies seem to remember and prefer these tastes

منداڵان تامی ئەو شتانەیان بیردێتەوە

once they're out in the world.

لەو کاتەی لە دایک دەبن

In one experiment, a group of pregnant women

لە یەکێک لە تاقیکردنەوەکان داوایان لە چەند ئافرەتێکی دوو گیان کرد

was asked to drink a lot of carrot juice

کە شەربەت بخۆنەوە

during their third trimester of pregnancy,

لە سێ قۆناغی کۆتای دوو گیانیدا

while another group of pregnant women

هەروەها داوایان لە چەند ئافرەتێکی دوو گیانی تر کرد

drank only water.

کە تەنها ئاو بخۆنەوە

Six months later, the women's infants

دوای شەش مانگ

were offered cereal mixed with carrot juice,

شەربەتی گێزەریان دا بە منداڵەکان

and their facial expressions were observed while they ate it.

سەرنجی دەموچاوی منداڵەکانیاندا کاتێک شەربەتەکە دەخۆنەوە

The offspring of the carrot juice drinking women

ئەوانەی کە دایکیان شەربەت گێزەریان خواردبۆوە لە کاتی دووگیانیدا

ate more carrot-flavored cereal,

بڕێکی زیاتر شەربەتەکەیان خواردەوە

and from the looks of it,

هەروەها پێیانەوە دیار بوو

they seemed to enjoy it more.

کە زیاتر بە لایانەوە خۆشە

A sort of French version of this experiment

هەروەها لە فەرەنساش لەم جۆرە تاقیکردنەوەیە کرا

was carried out in Dijon, France

لە : دیژۆن فرینس

where researchers found

لە تاقیکردنەوەکە بۆیان دەرکەوت کە

that mothers who consumed food and drink

ئەو دایکانەی کە خواردن و خواردنەوە دەخۆن

flavored with licorice-flavored anise during pregnancy

بە تامی لیجۆریسی لە کاتی دوو گیانیاندا

showed a preference for anise

ئەو تامەیان بەلاوە خۆش بوە

on their first day of life,

لە یەکەم ڕۆژی ژیانیاندا

and again, when they were tested later,

هەروەها دواتریش کە تامیان کردوە

on their fourth day of life.

لە چوارەم ڕۆژی ژیانیاندا

Babies whose mothers did not eat anise during pregnancy

ئەو منداڵانەی کە دایکیان ئەو خواردنەیان نەخواردوە لە کاتی دووگیانیاندا

showed a reaction that translated roughly as "yuck."

وا دەردەکەوت کە بڵێن قێزەونە

What this means

ئەمە مانای ئەوە دەگەیەنێت

is that fetuses are effectively being taught by their mothers

کە کۆرپەلەکان لە ڕێگەی دایکیانەوە

about what is safe and good to eat.

فێری خواردنی چاک و بەسود دەبن

Fetuses are also being taught

بەم شێوازە کۆرپەلەکان فێری

about the particular culture that they'll be joining

کەلتوری کۆمەڵگای خۆیان دەکرێن

through one of culture's most powerful expressions,

وە یەکێک لە کلتورە گرنگەکان

which is food.

خواردنە

They're being introduced to the characteristic flavors and spices

فێری ئەو بەهارات و تامانە دەکرێن

of their culture's cuisine

کە لە کۆمەڵگاکەیاندا هەبووە

even before birth.

تەنانەت پێش ئەوەی بێنە دونیاوە

Now it turns out that fetuses are learning even bigger lessons.

لەمەوە دەردەکەوێت، کە کۆرپەلە توانای زۆر شتی گرنگی هەیە

But before I get to that,

بەڵام پێش ئەمە

I want to address something that you may be wondering about.

دەمەوێت شتێک باس بکەم کە جێگەی سەرنج بێت لاتان

The notion of fetal learning

بابەتی فێربونی کۆرپەلە

may conjure up for you attempts to enrich the fetus --

هەلی ئەوەتان پێدەبەخشێت کە وا لە کۆرپەلەکان بکەن

like playing Mozart through headphones

کە فێری گوێگرتنی لە مۆزارتیان بکەن

placed on a pregnant belly.

بە دانانی سەماعە لەسەر سکی دایکەکە

But actually, the nine-month-long process

لە ڕاستیدا فێرکردن بە درێژای ٩ مانگە

of molding and shaping that goes on in the womb

گۆڕانکاری ڕوودەدات وەک ... دروست بون و گەشە کردن کە لە منداڵدانی دایکدا ڕوو دەدات

is a lot more visceral and consequential than that.

شتی گرنگ و ئاڵۆز ڕودەدات لە لە منداڵداندا

Much of what a pregnant woman encounters in her daily life --

هەر شتێک دایکەکە دوچاری دەبێت لە ژیاندا

the air she breathes,

ئەو هەوایەی هەڵی دەمژێت

the food and drink she consumes,

ئەو خواردن و خواردناوانەی دەیخوات

the chemicals she's exposed to,

ئەو مادە کیمیاییانەی دوچاری دەبێت

even the emotions she feels --

تەنانەت ئەو هەستانەی دایک هەستی پێدەکات

are shared in some fashion with her fetus.

لەگەڵ کۆرپەلەکەدا دابەشی دەکات

They make up a mix of influences

ئەمانە دەبنە کۆمەڵێک کاردانەوەی تێکهەڵچوو لەسەر کۆرپەلەکە

as individual and idiosyncratic

وەک هەر تاکێکی تر

as the woman herself.

هەر وەک چۆن کاردانەوەی هەیە بۆ سەر دایکەکە خۆشی

The fetus incorporates these offerings

ئەو کاردانەوەیانە لە لەشی کۆرپەلەدا

into its own body,

کۆدەبنەوە و

makes them part of its flesh and blood.

دەبن لە بەشێک لە گۆشت و خوێنی

And often it does something more.

زۆر شتی تریش جگە لەوانەی باسکران

It treats these maternal contributions

دەگەن بە کۆرپەلەکە لەڕێگەی دایکەوە

as information,

وەک زانیاری

as what I like to call biological postcards

یان وەک ئەوەی کە من ناوم ناوە: دیاری بایۆلۆجی

from the world outside.

کە لە دنیایی دەرەوەی ڕەحمی دایکەوە پێان دەگات

So what a fetus is learning about in utero

کەواتە، ئەو شتانەی لە سکی دایکدا فێری دەبن

is not Mozart's "Magic Flute"

میوزیکە سحریەکانی مۆزارت نیە

but answers to questions much more critical to its survival.

بەڵکو وەڵامی چەندین پرسیارە کە چۆن بە زیندوویی بمێنێتەوە

Will it be born into a world of abundance

ئایا لە هاتنیان بۆ ناو دنیا خۆشگوزەران دەبن؟

or scarcity?

یان پارێزراو دەبن؟

Will it be safe and protected,

ئایا ئەوان سەلامەت و پارێزراو دەبن

or will it face constant dangers and threats?

یاخود لە ژیانێکی پڕ لە مەترسیدا دەبن؟

Will it live a long, fruitful life

ئایا تەمەن درێژ و لە خۆشیا دەبن

or a short, harried one?

یاخود ژیانێکی کورت و نا ئارام؟

The pregnant woman's diet and stress level in particular

ئەو هەستانەی دایک هەستی پێدەکات و ئەو خواردنانەی دەیخوایت

provide important clues to prevailing conditions

بەڵگەن لەسەر گوزەرانی ئەو دنیایەی کە تیایدان

like a finger lifted to the wind.

وەک بەرزکردنەوەی پەنجەیەک لە کاتی بادا

The resulting tuning and tweaking

ئە گۆڕانکاریانەی کە لە

of a fetus' brain and other organs

مێشک و ئەندامەکانی کۆرپەلەدا ڕودەدات

are part of what give us humans

بەشێکە لەوەی کە مرۆڤەکە پێک دەهێنێت

our enormous flexibility,

ئەم شێوە گونجاندنەمان

our ability to thrive

هەروەها توانای گەشەکردنمان

in a huge variety of environments,

لە ژینگە جۆراو جۆرەکاندا

from the country to the city,

لە لادێ بێت یان شار

from the tundra to the desert.

لە شاخ بێت یاخود بیابان

To conclude, I want to tell you two stories

لە کۆتایدا دەمەوێت دوو چیرۆکتان بۆ باس بکەم

about how mothers teach their children about the world

دەربارەی ئەوەی کە دایکان چۆن منداڵەکانیان فێر دەکەن لە جیهاندا

even before they're born.

تەنانەت پێش لە دایک بونیشیان

In the autumn of 1944,

لە پایزی ساڵی ١٩٤٤دا

the darkest days of World War II,

لە یەکێک لە ڕۆژە ڕەشەکانی جەنگی جیهانی دوەمدا

German troops blockaded Western Holland,

هێزەکانی ئەڵمانیا گوشاریان خستە سەر ڕۆژهەڵاتی هۆڵەندا

turning away all shipments of food.

بە شێوەیەک کە هەموو شێوە خۆراکێکیان لێ قەدەغە کردن

The opening of the Nazi's siege

سەرەتای گوشاری نازی

was followed by one of the harshest winters in decades --

ئەو پایزەبوو کە سەخترین زستانی بەدوادا هات

so cold the water in the canals froze solid.

تەنانەت ئاوی جۆگەکانیش بەستبوی

Soon food became scarce,

وایلێهاتبوو کە خۆراک زۆر دەگمەن بوبوو

with many Dutch surviving on just 500 calories a day --

هۆڵەندیەکان لە ڕۆژێکدا تەنها بە ٥٠٠ کالۆری دەژیان

a quarter of what they consumed before the war.

واتە چارەکێکی ئەو بەشە خۆراکەی کە لە پێش جەنگەکەدا دەیان خوارد

As weeks of deprivation stretched into months,

ئەم گوشارخستنە سەرە هەفتەیەک بۆ چەند مانگێکی خایاند

some resorted to eating tulip bulbs.

هەندێکیان ڕەگی گوڵی ''تیوپڵی'' یان دەخوارد

By the beginning of May,

لە سەراتای مانگی ئایاردا

the nation's carefully rationed food reserve

هەموو خۆراکە پاشەکەوت کراوەکان

was completely exhausted.

بەرە و نەمان و تەواو بون چوون

The specter of mass starvation loomed.

برسێتی بڵاو بۆوە

And then on May 5th, 1945,

لە ٥ ی ئایاری ١٩٤٥ دا

the siege came to a sudden end

گوشارەکە کۆتای پێهات

when Holland was liberated

کاتێک هۆڵەندا ئازاد کرا

by the Allies.

لەلایەن هاوپەیمانەکانەوە

The "Hunger Winter," as it came to be known,

ناوی ئەو زستانەیان نا : زستانی برسێتی

killed some 10,000 people

کە بوو بە هۆی مردنی ١٠،٠٠ کەس

and weakened thousands more.

هەروەها نەخۆش خستنی هەزاران کەسی تریش

But there was another population that was affected --

بەڵام کاری کردە سەر هەزاران کەسی کەش

the 40,000 fetuses

کە بریتیبون لە ٤٠.٠٠٠ کۆرپەلە

in utero during the siege.

ئەوانەی کە لە '' زستانی برسێتی''دا لە سکی دایکیاندا بوون

Some of the effects of malnutrition during pregnancy

کەمی خۆراک بۆ ئەو منداڵانە

were immediately apparent

کاری ڕاستەو خۆی کردۆتە سەریان

in higher rates of stillbirths,

وەکو لەبار چونیان

birth defects, low birth weights

کەمو کوڕی هەناسەدان و کەم کێشی

and infant mortality.

هەروەها مردنیان بە ساوای

But others wouldn't be discovered for many years.

تا ماوەیەکی زۆریش نەخۆشی جۆراو جۆریان تیادا دەردەکەوت

Decades after the "Hunger Winter,"

دەیان ساڵ دوای: زستانی برسێتی

researchers documented

توێژەرەوەکان بۆیان دەرکەوتوە کە

that people whose mothers were pregnant during the siege

ئەو کەسانەی لە کاتی ئابڵوقەکەدا لە دایک بوون

have more obesity, more diabetes

توشتی نەخۆشی کۆرسترۆڵ و شەکرە و

and more heart disease in later life

نەخۆشیەکانی دڵ بوون

than individuals who were gestated under normal conditions.

لە کەسانی ئاسایی زیاتر توشی ئەم نەخۆشیە دەبن

These individuals' prenatal experience of starvation

ئەزمونی ئابڵوقەی : زستانی برسێتی

seems to have changed their bodies

وا دیار بوو کە شێوەک جەستەیان گۆڕیبێت

in myriad ways.

بە جۆرەها شێوە

They have higher blood pressure,

نەخۆشی بەرزی پەستانی خوێنیان هەیە

poorer cholesterol profiles

کەمی ڕێژەی کۆلستڕۆڵ

and reduced glucose tolerance --

هەروەها هەستیاری لە گلوکۆز

a precursor of diabetes.

تووشبوون بە نەخۆشی شەکرە

Why would undernutrition in the womb

بۆچی کەمی خۆراک لە کاتی دوو گیانیدا

result in disease later?

دواتر دەبێتە هۆی نەخۆشکەوتنیان

One explanation

یەکێک لە ڕونکردنەوەکان ئەوەیە کە:

is that fetuses are making the best of a bad situation.

کۆرپەلە لە خراپترین دۆخیشدا باشترین بەشە خۆراکی بۆ دەچێت

When food is scarce,

کاتێک خۆراکیش کەم بێت

they divert nutrients towards the really critical organ, the brain,

باشترین بەشە خۆراکەکان دەچێت بۆ گرنگترین بەشی جەستە کە مێشکە

and away from other organs

بەمەش ئەندامەکانی تر بێ بەش دەبن

like the heart and liver.

وەک دڵ و جگەر

This keeps the fetus alive in the short-term,

ئەمە دەبێتە هۆی مانەوەی کۆرپەلەکە لە ژیاندا

but the bill comes due later on in life

بەڵام ئەنجامی ئەم کارە، لە دواتردا دەردەکەوێت

when those other organs, deprived early on,

ئەو ئەندامانەی کە بە پێی پێویست خۆراکیان پێنەگەیشتوە

become more susceptible to disease.

ئەگەری توشبونیان بە نەخۆشی زیاترە

But that may not be all that's going on.

بەڵام ئەمە هەموو شتێک نیە

It seems that fetuses are taking cues

لەوە ئەچێت کۆرپەلە چەند زانیارییەک وەربگرێت

from the intrauterine environment

لە ژیانی ناو منداڵدانەوە

and tailoring their physiology accordingly.

بەپێی ئەو زانیاریانەش خۆی بونیاد دەنێت

They're preparing themselves

ئەوان خۆیان ئامادە دەکەن

for the kind of world they will encounter

بۆ ئەو ژیانەی کە ڕوو بە ڕووی دەبنەوە

on the other side of the womb.

لە دیوە دەرەوەی مناڵدان

The fetus adjusts its metabolism

منداڵان دەست دەکەن بە ئامادەکردنی میتابۆلیسم و

and other physiological processes

پرۆسە فیسۆلۆجیەکانی تر

in anticipation of the environment that awaits it.

بۆ ژینگەی دونیای دەرەوەی منداڵدان

And the basis of the fetus' prediction

هەروەها بنچینەی پێشبینیەکانی کۆرپەلە

is what its mother eats.

بریتی یە لە ئەو خواردنەی دایکەکە دەیخوات

The meals a pregnant woman consumes

هەروەها لەو ژەمانەی دایک دەیخوات لە کاتی دوو گیانیدا

constitute a kind of story,

ئەمە چۆرە چیرۆکێک دروست دەکات

a fairy tale of abundance

چیرۆکێک لەبارەی فراوانی

or a grim chronicle of deprivation.

یاخود لەبارەی ڕاستی-یە بێزارکەرەکانی بێبەشبوونەوە

This story imparts information

ئەم چیرۆکە باس لەو زانیاریانە دەکات کە

that the fetus uses

کۆرپەلە بەکاری دەهێنن

to organize its body and its systems --

بۆ ڕێکخستنی سیستەمی لەشی

an adaptation to prevailing circumstances

بە پێی ئەو خۆراکانەی پێی دەگات بۆ ناو منداڵدان

that facilitates its future survival.

بەمەش توانای مانەوەی دەبێت لە ژیاندا

Faced with severely limited resources,

هەروەها بەرگەی کەمی خۆراک بگرێت لە ژیاندا

a smaller-sized child with reduced energy requirements

منداڵێک کە قەبارەی بچوکتر بێت و کەمتر پێویستی بە ووزە هەبێت

will, in fact, have a better chance

لە ڕاستیدا، هەلێکی باشتری دەبێت

of living to adulthood.

کە بگاتە تەمانی لاوێتی

The real trouble comes

کێشەکە لەوەدایە

when pregnant women are, in a sense, unreliable narrators,

ئەگەر ئافرەتەکە لە کاتی دوو گیانیدا کەم خۆراکی بکات

when fetuses are led

ئەوا کۆرپەلەکە

to expect a world of scarcity

پێشبینی ژیانێکی کەم خۆراکی دەکات

and are born instead into a world of plenty.

بەڵام لە کاتی لە دایک بونی، دێتە ناو دنیایەکی پڕ بەرو بوم و خۆش گوزەرانی

This is what happened to the children of the Dutch "Hunger Winter."

ئەمە بەسەر منداڵەکانی ''زستانی برسێتی''دا ڕویدا

And their higher rates of obesity,

بوە هۆی زیاد بونی کۆڕستڕۆڵی خوێن

diabetes and heart disease

هەروەها نەخۆشیەکانی شەکرە و دڵ

are the result.

لە ئەنجامی ئەمە بوو

Bodies that were built to hang onto every calorie

ئە جەستانەی کە بە شێوەیەک دروست بو بوو کە بە خۆراکێکی کەم و کەم کالۆری گەشە بکەن

found themselves swimming in the superfluous calories

دواتر خۆیان لە ژیانێکی پڕ لە خۆراک و کالۆریدا بینی-یەوە

of the post-war Western diet.

هەر وەک کەسانی دوای برسێتی-یەکەی ڕۆژئاوا

The world they had learned about while in utero

ئەو جیهانەی کە لەکاتی کۆرپەلەیی دا لێوەی فێر بوون

was not the same

وەک ئەم جیهانە نی یە

as the world into which they were born.

کە تیایدا لەدایک بوون

Here's another story.

چیرۆکێکیتر:-

At 8:46 a.m. on September 11th, 2001,

کاتژمێر ٨ و ٤٦ خولەکی بەیانی، لە ١١ ی سێپتەمبەری ساڵی ٢٠٠١دا

there were tens of thousands of people

دەیان هەزاران خەڵک

in the vicinity of the World Trade Center

لە سەنتەری بازرگانی جیهانی بوون

in New York --

لە نیو ێۆرک

commuters spilling off trains,

ڕێبوارەکانیش بە لێشاو دەچوونە ناو شەمەندەفەرەکانەوە

waitresses setting tables for the morning rush,

شاگردەکان مێزەکانیان ئامادە دەکرد بۆ نانی نەیانی

brokers already working the phones on Wall Street.

جام بازەکان ئیشیان لەسەر تەلەفونەکانیان دەکرد لە جادەی وۆڵ

1,700 of these people were pregnant women.

کە لە نێوانیاندا ١،٧٠٠ ئافرەتی دوو گیانی تیادابوو

When the planes struck and the towers collapsed,

کاتێک فڕۆکەکان خۆیان کێشا بە بیناکاندا

many of these women experienced the same horrors

زۆرێک لە ئافرەتە دووگیانەکان ڕوبەڕوی ترسێکی زۆر بونەوە

inflicted on other survivors of the disaster --

ئەو ئافرەتانەی لە ڕوداوەکە ڕزگار بوون

the overwhelming chaos and confusion,

لە ناو ئەو شیوەن و فەوزایەدا

the rolling clouds

هەروەها تەپ و تۆزی ڕوخانی بیناکان

of potentially toxic dust and debris,

وە مادە کیمیاییەکان و خۆڵ و خاشاک دەڕژا بە سەریاندا

the heart-pounding fear for their lives.

ترسان لەوەی ژیانیان لە دەست بدەن

About a year after 9/11,

ساڵێک دوای ١١ی سێپتەمبەر

researchers examined a group of women

توێژینەوە کرا لەسەر ئەو ئافرەتانەی

who were pregnant

کە دوو گیان بون

when they were exposed to the World Trade Center attack.

لە سەنتەری بازرگانی جیهانی بوون لە کاتی هێرشەکەدا

In the babies of those women

منداڵە ساواکانی ئەو ئافرەتانەی

who developed post-traumatic stress syndrome, or PTSD,

کە دووچاری دژواری بوون ، یاخوو نیشانکانی دوای دژواری بینینیان تیادا دەرکەوت

following their ordeal,

لە دوای ڕوداوەکە

researchers discovered a biological marker

توێژەرەوەکان نیشانەیەکی بایۆلۆجی

of susceptibility to PTSD --

توشبون بە شۆکیان( PTSD) لە سەریاندا دۆزیەوە

an effect that was most pronounced

کە زۆر بە ڕونی

in infants whose mothers experienced the catastrophe

بەسەر ئەو منداڵانانەدا دیار بوو ، ئەوانەی کاتی ڕوداوەکە لە سکی دایکیاندا بوون

in their third trimester.

لە سێ قۆناخی کۆتای دووگیانیدا

In other words,

کەواتە

the mothers with post-traumatic stress syndrome

ئەو ئافرەتانەی لە کاتی ڕوداوەکەدا توشی شۆک بون

had passed on a vulnerability to the condition

ئەو حاڵەتەیان گواستۆتەوە بۆ

to their children while they were still in utero.

منداڵەکانیان کە لە سکیاندا بوون

Now consider this:

بیر لەوە بکەنەوە

post-traumatic stress syndrome

تووشبوون بە شۆک (ڕوو بە ڕوو بوونەوەی دژواری) ڕوو دەدات

appears to be a reaction to stress gone very wrong,

کاتێک کە ماوەی شۆک زیاد لە پێویست دەخایەنێت

causing its victims tremendous unnecessary suffering.

کاتێک ئەو شۆک بونە وا لە دەماری دایک دەکات زیاد لە سنوری خۆی ئازاری بدات

But there's another way of thinking about PTSD.

بەڵام شێوازێکی تر هەیە بۆ بیرکردنەوە لە تووشبوون بە شۆک

What looks like pathology to us

ئەوەی کە ئێمە وەک زانستی نەخۆشی یەکان لێی دەڕوانین

may actually be a useful adaptation

لەوانەیە سازدانی شتێکی بە سوود بێت

in some circumstances.

لە هەندێ کاتدا

In a particularly dangerous environment,

بەتایبەتی لە ژینگەیەکی مەترسیداردا

the characteristic manifestations of PTSD --

تووشبوون بە شۆک هەندێک خاسیەتی ناوازەشی هەیە:

a hyper-awareness of one's surroundings,

دەبێتە هۆی زیادەڕەوی لە سەرنجدانی دەوروبەر

a quick-trigger response to danger --

کاردانەوەی بەپەلە لەکاتی مەترسیدا

could save someone's life.

لەوانەیە ببێتە هۆی پاراستنی ژیانی کەسێک

The notion that the prenatal transmission of PTSD risk is adaptive

بیرۆکەی فێرکردن بە ڕێگەی گواستنەوەی زانیاری بۆ کۆرپەلە

is still speculative,

هیشتا شتێکی مەترسیدارە

but I find it rather poignant.

بەڵام بە لای منەوە زۆر کاریگەرە

It would mean that, even before birth,

ئەمەش ئەوە دەگەیەنێت کە تەنانەت پێش لە دایک بونیش

mothers are warning their children

دایکان هەڵدەستن بە ئاگادارکردنەوەی منداڵەکانیان

that it's a wild world out there,

کە لە دەرەوە جیهانێکی دڕندە هەیە

telling them, "Be careful."

پێیان دەڵێن : ئاگات لە خۆتبێت

Let me be clear.

با زیاتر بۆتان ڕوون بکەمەوە

Fetal origins research is not about blaming women

مەبەستی ئێمە ئەوە نیە هەرچی مەترسیەک توشی منداڵ دەبێت بیخەینە ئەستۆی دایک

for what happens during pregnancy.

لەبەر ئەوەی چی ڕوویداوە لە کاتی دوو گیانیدا

It's about discovering how best to promote

بەڵام ئامانجمان ئەوەیە کە باشترین

the health and well-being of the next generation.

تەندروستی و خۆ شگوزەرانی بۆ نەوەی داهاتوو دابین بکەین

That important effort must include a focus

دەبێت ئاگاداربین و وورد بینەوە لەو

on what fetuses learn

شتانەی کە کۆرپەلە فێری دەبێت

during the nine months they spend in the womb.

لە ماوەی ئەو نۆ مانگەی لە سکی دایکیدایە

Learning is one of life's most essential activities,

فێربوون یەکێکە لە گرنگترین چالاکیەکانی ژیان

and it begins much earlier

کە لە کاتێکی زۆر زووتر دەستپێ دەکات

than we ever imagined.

لەوەی کە ئێمە چاوەڕێمان دەکرد

Thank you.

سوپاس

(Applause)

چەپڵەلێدان