Why humans run the world | Yuval Noah Harari | TED

Translator: Rebar Atta Reviewer: Daban Q Jaff

Seventy-thousand years ago, our ancestors were insignificant animals.

حەفتا هەزار ساڵ لەمەوبەر، باپیرانمان ئاژەڵانێکی بێ بایەخ بوون.

The most important thing to know about prehistoric humans

گرنگترین شت کە پێویستە بیزانین دەربارەی مرۆڤەکانی پێش مێژوو

is that they were unimportant.

ئەوەیە کە ئەوان گرنگ نەبوون.

Their impact on the world was not much greater than that of jellyfish

کاریگەرییان لەسەر جیهان زیاتر نەبوو لە ماسی جەڵی

or fireflies or woodpeckers.

یان پوشکەبەفڕە و یان دارکونکەرەکان.

Today, in contrast, we control this planet.

ئەمڕۆ، بەپێچەوانەوە، ئێمە جڵەوی زەویمان گرتۆتە دەست.

And the question is:

و پرسیارەکە ئەوەیە:

How did we come from there to here?

کە چۆن لەوێوە گەیشتینە ئێرە؟

How did we turn ourselves from insignificant apes,

چۆن خۆمان گۆڕی لە مەیمونێکی بێ بایەخەوە،

minding their own business in a corner of Africa,

کە بە ئیشی خۆیانەوە سەرقاڵ بوون لە سوچێکی ئەفەریقا،

into the rulers of planet Earth?

بۆ فەرمانڕەوای هەسارەی زەوی؟

Usually, we look for the difference between us and all the other animals

هەمیشە، ئێمە دەگەڕێین بۆ جیاوازییەکانمان لەگەڵ ئاژەڵەکانی تر

on the individual level.

لەسەر ئاستی تاکەکەسی.

We want to believe -- I want to believe --

دەمانەوێت باوەڕبکەین - دەمەوێت باوەڕبکەم

that there is something special about me,

کە شتێکی تایبەت لە مندا هەیە.

about my body, about my brain,

لە جەستەمدا، لە مێشکمدا،

that makes me so superior to a dog or a pig, or a chimpanzee.

کە باڵادەستم دەکات بەسەر سەگێک یان بەرازێک، یان شەمپانزییەک.

But the truth is that, on the individual level,

بەڵام ڕاستیەکە ئەوەیە، کە لەسەر ئاستی تاکەکەسی،

I'm embarrassingly similar to a chimpanzee.

من بەشەرمەزارییەوە هاوشێوەم لەگەڵ شەمپانزییەک.

And if you take me and a chimpanzee and put us together on some lonely island,

و ئەگەر تۆ من و شەمپانزییەک ببەیتە سەر دوورگەیەکی چۆل،

and we had to struggle for survival to see who survives better,

کە پێویست بکات بجەنگین بۆ مانەوە تا بزانین کاممان باشتر ڕزگارمان دەبێت،

I would definitely place my bet on the chimpanzee, not on myself.

من بەدڵنیاییەوە گرەو لەسەر باشتر ڕزگاربوونی شامپانزییەکە دەکەم، نەک خۆم،

And this is not something wrong with me personally.

و ئەمە بەهۆی کەموکوڕییەک نیە لە خودی مندا بە تەنها.

I guess if they took almost any one of you, and placed you alone

پێموایە گەر هەر یەکێک لە ئێوە، ببرێنە دورگەیەک بە تەنیا

with a chimpanzee on some island,

لەگەڵ شامپانزییەک،

the chimpanzee would do much better.

شامپانزییەکە زۆر باشتر ڕزگاری دەبێت.

The real difference between humans and all other animals

جیاوازی ڕاستەقینە لەنێوان مرۆڤ و هەموو ئاژەڵەکانی تر

is not on the individual level;

لەسەر ئاستی تاکەکەسی نییە؛

it's on the collective level.

بەڵکو لەسەر ئاستی بە کۆمەڵە.

Humans control the planet because they are the only animals

مرۆڤ کۆنتڕۆڵی زەوی دەکات چونکە ئەوان تاکە ئاژەڵن

that can cooperate both flexibly and in very large numbers.

کە دەتوانن هاوکاری یەک بکەن بە یەکانگیری و بە ژمارەی گەورە.

Now, there are other animals --

ئێستا، هەندێک ئاژەڵی تر هەن --

like the social insects, the bees, the ants --

وەک مێرووە کۆمەڵایەتییەکان هەنگەکان، مێروولەکان --

that can cooperate in large numbers, but they don't do so flexibly.

کە دەتوانن هاوکاریی یەک بکەن بە ژمارەی گەورە، بەڵام بە یەکانگیری نا.

Their cooperation is very rigid.

هاوکارییەکانیان لاستیکی نییە.

There is basically just one way in which a beehive can function.

بەشێوەیەکی بنەڕەتی تەنها یەک ڕیگە هەیە بۆ هاوکاری نێوان هەنگەکان.

And if there's a new opportunity or a new danger,

و ئەگەر هەلی نوێ یان مەترسی نوێ هەبێت،

the bees cannot reinvent the social system overnight.

هەنگەکان ناتوانن سیستەمی کۆمەڵایەتی بە شەو و ڕۆژێک بنیات بنێنەوە.

They cannot, for example, execute the queen

بۆ نموونە، ئەوان ناتوانن شاژن لەسێدارە بدەن

and establish a republic of bees,

و کۆماری هەنگەکان دابمەزرێنن،

or a communist dictatorship of worker bees.

یان حزبی کۆمونیستی کرێکارانی هەنگ.

Other animals, like the social mammals --

ئاژەڵەکانی تر، وەک شیردەرە کۆمەلایەتییەکان

the wolves, the elephants, the dolphins, the chimpanzees --

گورگ، فیل، دۆلفین و شەمپانزییەکان --

they can cooperate much more flexibly,

دەتوانن بەیەکانگیرانە هاوکاری یەک بکەن،

but they do so only in small numbers,

بەلام بە ژمارەیەکی کەم،

because cooperation among chimpanzees

لەبەر ئەوەی هاوکاری کردن لەنێوان شامپانزییەکان

is based on intimate knowledge, one of the other.

بەندە لەسەر زانیاریی ورد لەسەر ئەوانی تر.

I'm a chimpanzee and you're a chimpanzee,

من شەمپانزییەکم و تۆ شەمپانزییەکی تریت،

and I want to cooperate with you.

و من دەمەوێت هاوکاریی تۆ بکەم.

I need to know you personally.

پێویستە شەخسییانە تۆ بناسم.

What kind of chimpanzee are you?

جی جۆرە شەمپانزییەکیت؟

Are you a nice chimpanzee?

شەمپانزییەکی باشیت؟

Are you an evil chimpanzee?

یان شەمپانزییەکی خراپەکار؟

Are you trustworthy?

ئایە جێی متمانەیت؟

If I don't know you, how can I cooperate with you?

ئەگەر تۆ نەناسم، چۆن دەتوانم هاوکاری بکەم لەگەڵت؟

The only animal that can combine the two abilities together

تاکە ئاژەڵ کە دەتوانێت هەردوو بەهرەکە پێکەوە کۆبکاتەوە

and cooperate both flexibly and still do so in very large numbers

هاوکاری بکات بە یەکانگیری و بە ژمارەی گەورە

is us, Homo sapiens.

ئێمەین، هۆمۆ سەیپنەکان.

One versus one, or even 10 versus 10,

یەک دژ بە یەک، یان ١٠ دژ بە ١٠،

chimpanzees might be better than us.

شەمپانزییەکان لەوانەیە لە ئێمە باشتر بن.

But, if you pit 1,000 humans against 1,000 chimpanzees,

بەڵام، ئەگەر تۆ ١٠٠٠ مرۆڤ دژ بە ١٠٠٠ شەمپانزیی دابنێیت،

the humans will win easily, for the simple reason

مرۆڤەکان بە ئاسانی دەیبەنەوە، بەهۆی هۆکارێکی سادەوە

that a thousand chimpanzees cannot cooperate at all.

کە هەزار شەمپانزیی ناتوانن ئەسڵەن هاوکاریی یەک بکەن.

And if you now try to cram 100,000 chimpanzees

و تۆ گەر ١٠٠ هەزار شەمپانزیی بخەیتە نێو

into Oxford Street, or into Wembley Stadium,

شەقامی ئۆکسفۆرد یان نێو یاریگەی وێمبڵی،

or Tienanmen Square or the Vatican,

یان گۆڕەپانی تینانمێن یان ڤاتیکان.

you will get chaos, complete chaos.

ئەوە ئاژاوەیەکی زۆر دروست دەکەن.

Just imagine Wembley Stadium with 100,000 chimpanzees.

یاریگای وێمبڵی بهێنە پێش چاوت بە ١٠٠ هەزار مەیمونەوە.

Complete madness.

شێتییەکی تەواوە.

In contrast, humans normally gather there in tens of thousands,

بەپێچەوانەوە، دەیان هەزار مرۆڤ لە وێمبڵی کۆ دەبنەوە زۆر بە ئاسایی،

and what we get is not chaos, usually.

و بە گشتی، هیچ ئاژاوەیەک نانێنەوە.

What we get is extremely sophisticated and effective networks of cooperation.

ئەوەی هەمانە زۆر ئاڵۆزە و تۆڕێکی کاریگەری هەرەوەز کردنە.

All the huge achievements of humankind throughout history,

هەموو دەسکەوتە مەزنەکانی مرۆڤایەتی لە مێژوودا،

whether it's building the pyramids or flying to the moon,

ئیتر ئەگەر بنیاندنای هەڕەمەکان بێت یان فڕین بۆ مانگ،

have been based not on individual abilities,

بەند نەبوون لەسەر توانای تاکەکەسی،

but on this ability to cooperate flexibly in large numbers.

بەڵکو بەندبوون بە هەرەوەزکردن بە یەکانگیری و ژمارەی گەورە.

Think even about this very talk that I'm giving now:

بیر بکەوە لەم قسانەی من ئێستا دەیانکەم:

I'm standing here in front of an audience of about 300 or 400 people,

من وەستاوم لێرە لەبەردەم ٣٠٠ یان ٤٠٠ کەس،

most of you are complete strangers to me.

زۆرینەتان کەسی نامۆن بۆ من.

Similarly, I don't really know all the people who have organized

بەهەمان شێوە، من هەموو ئەوانە ناناسم کە ئەم ئیڤێنتەیان

and worked on this event.

ڕێکخستووە.

I don't know the pilot and the crew members of the plane

نە فڕۆکەوانەکە و نە ئەندامانی ئەو فڕۆکەیە ناناسم

that brought me over here, yesterday, to London.

کە دوێنێ منیان هێنا بۆ ئێرە، بۆ لەندەن.

I don't know the people who invented and manufactured

ئەو خەڵکانە ناناسم کە ئەم مایکرۆفۆن و کامێرایانەیان

this microphone and these cameras, which are recording what I'm saying.

داهێناوەو درووست کردووە، کە ئەو قسانە تۆماردەکەن کە من دەیانکەم.

I don't know the people who wrote all the books and articles

ئەو کەسانە ناناسم کە ئەو کتێب و وتارانەیان نووسیووە

that I read in preparation for this talk.

کە من خوێندنمەوە بۆ ئەم وتارەم.

And I certainly don't know all the people

و بەدڵنیاییەوە هەموو ئەوانە ناناسم

who might be watching this talk over the Internet,

کە لەوانەیە سەیری ئەم وتارە بکەن لەسەر ئینتەرنێت،

somewhere in Buenos Aires or in New Delhi.

لە شوێنێک لە بۆینس ئایرس یان لە نیو دەلهی.

Nevertheless, even though we don't know each other,

هەرچۆنێک بێت، لەگەڵ ئەوەشدا کە یەک ناناسین، دەتوانین

we can work together to create this global exchange of ideas.

بەیەکەوە کاربکەین و بیروڕا بگۆڕینەوە.

This is something chimpanzees cannot do.

ئەمە شتێکە شەمپانزیەکان ناتوانن بیکەن.

They communicate, of course,

ئەوان گفتوگۆ دەکەن، بێگومان،

but you will never catch a chimpanzee traveling to some distant chimpanzee band

بەڵام هەرگیز شەمپانزییەک نابینیت گەشت بکات بۆ ناوچەیەکی دوور

to give them a talk about bananas or about elephants,

تا وتارێک بدات بۆ شەمپانزییەکانی ئەوێ لەسەر مۆز یان فیل،

or anything else that might interest chimpanzees.

یان لەسەر هەرشتێک کە لەلای شەمپانزییەکان گرنگە.

Now cooperation is, of course, not always nice;

بێگومان، هەرەوەزیکردن هەمووکات ؛باش نییە

all the horrible things humans have been doing throughout history --

هەموو ئەو شتە بێزراوانەی مرۆڤ کردوێتی بە درێژایی مێژوو --

and we have been doing some very horrible things --

و خەریکین ئێستا ئەنجامی دەدەین --

all those things are also based on large-scale cooperation.

هەموویان بەندن لەسەر هەرەوەزی کردن بە ژمارەی گەورە.

Prisons are a system of cooperation;

؛زیندانەکان سیستەمێکی هەرەوەزین

slaughterhouses are a system of cooperation;

؛سەربڕخانەکان سیستەمێکی هەرەوەزین

concentration camps are a system of cooperation.

ئۆردۆگا زۆرەملێکان سیستەمێکی هەرەوەزین.

Chimpanzees don't have slaughterhouses and prisons and concentration camps.

شەمپانزییەکان سەربڕخانە و زیندان و ئۆردگای زۆرە ملێیان نییە.

Now suppose I've managed to convince you perhaps that yes,

ئێستا وا دابنێن من قەناعەتم بە ئێوە کردووە کە بەڵێ،

we control the world because we can cooperate flexibly in large numbers.

ئێمە جڵەوی جیهانمان گرتۆتە دەست لەبەرئەوەی دەتوانین کاربکەین بە ژمارەی زۆرو یەکانگیری

The next question that immediately arises

پرسیاری دواتر کە دێت

in the mind of an inquisitive listener is:

بە مێشكی ئەوانەی زۆر پرسیار دەکەن،

How, exactly, do we do it?

ئەوەیە، کە چۆن ئەمەمان کرد؟

What enables us alone, of all the animals, to cooperate in such a way?

چی وایکرد، ئێمە لە نێو هەموو ئاژەڵانی تردا هاوکاری یەک بکەین بەم شێوەیە؟

The answer is our imagination.

وەڵامەکە خەیاڵ کردنمانە.

We can cooperate flexibly with countless numbers of strangers,

ئێمە دەتوانین بە یەکانگیری کاربکەین لەگەڵ ژمارەیەکی زۆر لە کەسی نەناسراو،

because we alone, of all the animals on the planet,

لەبەر ئەوەی ئێمە تەنها ئاژەڵین لە سەر زەوی کە،

can create and believe fictions, fictional stories.

دەتوانین چیرۆکی خەیاڵی دروست بکەین و بڕوایان پێبهێنین.

And as long as everybody believes in the same fiction,

و هەر ئەوەندەی هەموو کەس باوەڕیان کرد بە هەمان چیرۆکی خەیاڵی،

everybody obeys and follows the same rules,

هەمووان شوێنی دەکەون و گوێڕایەڵی هەمان ئەو یاسایانە دەبن،

the same norms, the same values.

هەمانە نموونە، هەمان بەهای دەبێت.

All other animals use their communication system

هەموو ئاژەڵانی تر سیستەمی گفتوگۆکردنیان بەکاردێنن

only to describe reality.

تەنها بۆ باسکردنی واقیع.

A chimpanzee may say, "Look! There's a lion, let's run away!"

شەمپانزییەک لەوانەیە بڵێت، "سەیر بکە! ئەوە شێرێکە، با ڕا بکەین!"

Or, "Look! There's a banana tree over there! Let's go and get bananas!"

یان، "سەیر بکە! ئەوە دار مۆزێکە لەویا با بڕۆین هەندێک مۆز لیبکەینەوە!"

Humans, in contrast, use their language not merely to describe reality,

مرۆڤ، بەپێچەوانەوە، زمانیان بەکارناهێنن بە تەنها بۆ باسکردنی واقیع،

but also to create new realities, fictional realities.

بەڵکو بەکاریدێنن بۆ دروستکردنی واقیع، واقعی هەڵبەستراو.

A human can say, "Look, there is a god above the clouds!

مرۆڤێک دەتوانێت بڵێت، "سەیربکە ئەوە خودایە لە پشت هەورەکانەوە!

And if you don't do what I tell you to do,

یان بلێت گەر ئەوە نەکەیت کە من پێت دەڵێم،

when you die, God will punish you and send you to hell."

کە مردیت، خودا سزات دەدات و دەتنێرێت بۆ دۆزەخ."

And if you all believe this story that I've invented,

و گەر برواتان هەبێت بەم چیرۆکەی من دروستم کرد،

then you will follow the same norms and laws and values,

ئەوا تۆش شوێن هەمان بنچینە و بەها و یاسا کەوتوویت،

and you can cooperate.

تۆ دەتوانیت هەرەوەزی بکەیت.

This is something only humans can do.

ئەمە شتێکە تەنها لە توانای مرۆڤدایە.

You can never convince a chimpanzee to give you a banana

هەرگیز ناتوانیت شەمپانزییەک ڕازی بکەیت مۆزێکت بداتێ

by promising him, "... after you die, you'll go to chimpanzee heaven ..."

بە بەڵێندان پێی، "... دوای مردنت، تۆ دەچیت بۆ بەهەشت ..."

(Laughter)

(پێکەنین)

"... and you'll receive lots and lots of bananas for your good deeds.

" و لەوێ ژمارەیەکی زۆر مۆز وەردەگریت بۆ کارە چاکەکانت.

So now give me this banana."

بۆیە ئەم مۆزەم بەرێ."

No chimpanzee will ever believe such a story.

هیچ شەمپانزییەک باوەڕ بەم جۆرە چیرۆکانە ناکات.

Only humans believe such stories,

تەنها مرۆڤ بڕوایان پێدەکات،

which is why we control the world,

هەر لەبەر ئەمەیە جڵەوی ئەم جیهانەمان کردوە

whereas the chimpanzees are locked up in zoos and research laboratories.

کە تیایدا شەمپانزییەکان زیندانی کراون لە باخچەکانی ئاژەڵان و تاقیگەکانی توێژینەوە.

Now you may find it acceptable that yes,

ئێستا لەوانەیە بڕوات کردبێت بەڵی،

in the religious field, humans cooperate by believing in the same fictions.

لە بواری ئاینیدا، مرۆڤ بە یەکەوە کاردەکەن بە بڕوا بوون بە هەمان خەیاڵ.

Millions of people come together to build a cathedral or a mosque

ملیۆنان کەس کۆدەبنەوە بۆ بنیادنانی مەتراخانەیەک یان مزگەوتێک

or fight in a crusade or a jihad, because they all believe in the same stories

یان شەڕدەکەن دژ بە خاکپەرستان یان جیهاد دەکەن، لەبەرئەوەی هەموویان بڕوایان بە

about God and heaven and hell.

هەمان شتە دەربارەی خودا و بەهەشت و دۆزەخ.

But what I want to emphasize is that exactly the same mechanism

بەڵام ئەوەی من دەمەوێت جەخت بکەمەوە لەسەری ڕێک ھەمان میکانیزمە

underlies all other forms of mass-scale human cooperation,

کە بریتیە لە ھەموو بوارە پاڵنەرەکانی تری ھاوکاریکردنی نێوان مرۆڤەکان،

not only in the religious field.

نەک تەنھا لە ڕێی ئاینەوە.

Take, for example, the legal field.

بۆ نموونە، بواری یاسایی وەربگرە.

Most legal systems today in the world are based on a belief in human rights.

زۆربەی سیستەمە یاساییەکانی ئەمڕۆ بەندە لەسەر بڕوا بوون بە مافەکانی مرۆڤ.

But what are human rights?

بەڵام مافەکانی مرۆڤ کامانەن؟

Human rights, just like God and heaven, are just a story that we've invented.

مافەکانی مرۆڤ، ھەروەک خودا و بەھەشت، چیرۆکێکە و ئێمە دروستمان کردووە.

They are not an objective reality;

ئەوان ڕاستییەکی ماددی نیـن،

they are not some biological effect about homo sapiens.

ئەوان ھەندێک کاریگەری بایۆلۆجی نین لەسەر ھۆمۆ سەیپنەکان،

Take a human being, cut him open, look inside,

مرۆڤێک بێنە، هەڵی بدڕە سەیری ناوەوەی بکە،

you will find the heart, the kidneys, neurons, hormones, DNA,

دڵ و گورچیلە و دەمار هۆرمۆنەکانی، لەگەڵ دی ئێن ئەی دەدۆزیتەوە،

but you won't find any rights.

بەڵام هیچ مافێک نادۆزیتەوە.

The only place you find rights are in the stories

تاکە شوێن کە دەتوانیت مافی تیادا بدۆزیتەوە نێو چیرۆکەکانە

that we have invented and spread around over the last few centuries.

کە ئێمە دامان هێناوەو بڵاومان کردۆتەوە لە ماوەی سەدەی ڕابردوودا.

They may be very positive stories, very good stories,

لەوانەیە چیرۆکەکان زۆر ئەرێنی و باش بن،

but they're still just fictional stories that we've invented.

بەڵام هەر چیرۆکی خەیاڵین و ئێمە دامان هێناون.

The same is true of the political field.

هەمان شت دروستە لە بواری سیاسەتدا.

The most important factors in modern politics are states and nations.

گرنگترین پاڵنەر لە سیاسەتی مۆدێرندا دەوڵەت و نەتەوەکانن.

But what are states and nations?

بەڵام دەوڵەت و نەتەوەکان چین؟

They are not an objective reality.

ئەوان ڕاستییەکی ماددی نین.

A mountain is an objective reality.

شاخێک ڕاستییەکی مادییە.

You can see it, you can touch it, you can even smell it.

دەتوانیت ببینیت، دەستی لێبدەیت، تەنانەت دەتوانیت بۆنی بکەیت.

But a nation or a state,

بەڵام دەوڵەت و نەتەوە،

like Israel or Iran or France or Germany,

وەک ئیسڕائیل و ئێران و فەرەنسا و ئەڵمانیا،

this is just a story that we've invented

تەنها چیرۆکێکن ئێمە هەڵمان بەستوون

and became extremely attached to.

و بە تووندی پێیانەوە پابەند بووین.

The same is true of the economic field.

هەمان شت ڕاستە لە بواری ئابووریدا.

The most important actors today in the global economy

ئەمڕۆ گەورەترین ئەکتەری ئابووری جیهانی

are companies and corporations.

کۆمپانیا زەبەلاحەکانن.

Many of you today, perhaps, work for a corporation,

زۆرێک لە ئێوە ئەمڕۆ، لەوانەیە کار بکەن بۆ کۆمپانیایەکی زەبەلاح،

like Google or Toyota or McDonald's.

وەک تۆیۆتا یان ماکدۆناڵد.

What exactly are these things?

ئەم شتانە لەڕاستیدا چین؟

They are what lawyers call legal fictions.

پارێزەرەکان بەمانە دەڵێن خەیاڵی ئابوری.

They are stories invented and maintained

ئەوان چیرۆکن هەڵبەستراون و وتراونەتەوە

by the powerful wizards we call lawyers.

لەلایەن جادوگەرە بەهێزەکان ئێمە پێیان دەڵێین پارێزەرەکان.

(Laughter)

(پێکەنین)

And what do corporations do all day?

و ئەم کۆمپانیایانە چی دەکەن ڕۆژانە؟

Mostly, they try to make money.

بەزۆری، هەوڵی دەستخستنی پارە دەدەن.

Yet, what is money?

بەڵام، پارە چییە؟

Again, money is not an objective reality; it has no objective value.

دوبارە، پارە ڕاستیەکی مادیی نیە؛ هیچ بەهایەکی مادیی نیە.

Take this green piece of paper, the dollar bill.

ئەم کاغەزە زەردەی دۆلار بە نموونە وەربگرە.

Look at it -- it has no value.

سەیری بکە -- هیچ بەهایەکی نییە.

You cannot eat it, you cannot drink it,

ناتوانیت بیخۆیت، ناتوانیت بیخۆیتەوە،

you cannot wear it.

ناتوانیت لەبەری بکەیت.

But then came along these master storytellers --

بەڵام دواتر ئەم چیرۆکخوانە لێزانانە دێن --

the big bankers,

خاوەن بانکە گەورەکان،

the finance ministers,

وەزیرانی ئابووری،

the prime ministers --

سەرۆک وەزیران --

and they tell us a very convincing story:

و چیرۆکێکی بڕواپێکەرمان پێدەڵێن:

"Look, you see this green piece of paper?

" سەیربکە، ئەو پارچە کاغەزە سەوزە دەبینی؟

It is actually worth 10 bananas."

ئەوە بەهای ١٠ مۆز دەکات."

And if I believe it, and you believe it,

و ئەگەر من باوەڕی پێبکەم، تۆ باوەڕی پێبکەی،

and everybody believes it,

و هەمووان باوەڕی پێبکەن،

it actually works.

ئەوە چیرۆکەکەی سەردەگرێت .

I can take this worthless piece of paper,

من دەتوانم ئەم پارچە کاغەزە بێبەهایە ببەم،

go to the supermarket,

بچمە سوپەرمارکێتێک،

give it to a complete stranger whom I've never met before,

بیدەم بە کەسێکی تەواو نەناسراو کە هەرگیز پێشتر نەمدیوە،

and get, in exchange, real bananas which I can actually eat.

و لە بەرامبەردا، مۆزی لێبسەنم کە دەتوانم بیخۆم.

This is something amazing.

ئەمە شتێکی سەرسوڕهێنەرە.

You could never do it with chimpanzees.

قەت ناتوانیت ئەمە لەگەڵ شەمپانزییەک بکەیت.

Chimpanzees trade, of course:

بێگومان، لە بازرگانی شەمپانزییەکان:

"Yes, you give me a coconut, I'll give you a banana."

"تۆ گوێزی هندیم بەرێ من مۆزت دەدەمێ."

That can work.

ئەمە دەکرێت ڕووبدات.

But, you give me a worthless piece of paper

بەڵام، تۆ پارچە کاغەزێکی بێبەهام بدەیتێ

and you except me to give you a banana?

و چاوەڕی دەکەیت من مۆزت بدەمێ؟

No way!

بەهیچ شێوەیەک!

What do you think I am, a human?

چیە من بە مرۆڤ تێگەشتوویت؟

(Laughter)

(پێکەنین)

Money, in fact, is the most successful story

لەڕاستیدا، پارە، سەرکەوتووترین چیرۆکە

ever invented and told by humans,

کە مرۆڤ دایهێنابێت تا ئێستا،

because it is the only story everybody believes.

لەبەر ئەوەی تاکە چیرۆکە هەمووان باوەڕییان پێیەتی.

Not everybody believes in God,

هەموو کەس باوەڕی بە خوا نییە،

not everybody believes in human rights,

هەموو کەس باوەڕی بە مافی مرۆڤ نییە،

not everybody believes in nationalism,

هەموو کەس باوەڕی بە نەتەوە پەرستی نییە،

but everybody believes in money, and in the dollar bill.

بەڵام هەموو کەسێک باوەڕی بە پارە ، و کاغەزی دۆلاریش هەیە.

Take, even, Osama Bin Laden.

تەنانەت، ئوسامە بن لادن بە نموونە وەربگرن.

He hated American politics and American religion

ئەو ڕقی لە سیاسەتی ئەمەریکا و دینی ئەمەریکییەکان بوو

and American culture,

ڕقی لە کلتورەکەیان بوو،

but he had no objection to American dollars.

بەڵام هیچ کێشەیەکی لەگەڵ دۆلاری ئەمەریکی نەبوو.

He was quite fond of them, actually.

بگرە زۆر پەیوەست بوو پێیەوە.

(Laughter)

(پێکەنین)

To conclude, then:

بۆ ئەنجامگرتن لەمە:

We humans control the world because we live in a dual reality.

ئێمەی مرۆڤ جڵەوی جیهانمان کردووە چونکە لە جیهانێکی دوولایەنەدا دەژین.

All other animals live in an objective reality.

هەموو ئاژەڵەکانی تر لە جیهانی مادییدا دەژین.

Their reality consists of objective entities,

واقع لای ئەوان پێکهاتووە لە بوونە مادییەکان،

like rivers and trees and lions and elephants.

وەک ڕوبار و دار و شێر و فیلەکان.

We humans, we also live in an objective reality.

ئێمەی مرۆڤیش بە هەمان شیوە، لە جیهانی مادییدا دەژین.

In our world, too, there are rivers and trees and lions and elephants.

لە جیهانی ئێمەشدا، ڕوبار و درەخت و فیل و شێر هەن.

But over the centuries,

بەڵام سەدان ساڵ لەمەوبەر،

we have constructed on top of this objective reality

لەسەروو هەموو ئەم ڕاستییانەوە

a second layer of fictional reality,

چینی دووەمی ڕاستی خەیاڵیمان بنیاد ناوە،

a reality made of fictional entities,

ڕاستییەک کە پێکهاتووە لە بوونی خەیاڵی،

like nations, like gods, like money, like corporations.

وەک نەتەوە، خوداکان، پارە، وەک کۆمپانیا زەبەلاحەکان.

And what is amazing is that as history unfolded,

و ئەوەی سەرنجڕاکێشە ئەوەیە لەگەڵ بەردەوامبوونی مێژوودا،

this fictional reality became more and more powerful

ئەم ڕاستییە خەیاڵیانە بەهێزتر و بەهێزتر بوون

so that today, the most powerful forces in the world

کە ئەمڕۆ، بەهێزترین هێز لە جیهاندا

are these fictional entities.

ئەم بوونە خەیاڵیانەن.

Today, the very survival of rivers and trees and lions and elephants

ئەمڕۆ، مانەوەی ڕوبار و درەخت و شێر وفیلەکان

depends on the decisions and wishes of fictional entities,

بەندە لەسەر بڕیار و ویستی بوونە خەیاڵییەکانە،

like the United States, like Google, like the World Bank --

وەک ویلایەتە یەکگرتووەکان، وەک گووگڵ وەک بانکی جیهانی --

entities that exist only in our own imagination.

ئەو بوونانەی کە تەنها لە خەیاڵی ئێمەدا هەن.

Thank you.

سوپاس بۆ ئێوە.

(Applause)

(چەپڵەلێدان)

Bruno Giussani: Yuval, you have a new book out.

بڕونۆ گیوسانی؛ یوڤاڵ تۆ کتێبێکی نوێت دەرکردووە.

After Sapiens, you wrote another one,

دوای سەیپنەکان، یەکێکی دیت نووسیوە،

and it's out in Hebrew, but not yet translated into ...

و بە یۆنانی بڵاوبۆتەوە، بەڵام ‌هێشتا وەرنەگێڕدراوە ...

Yuval Noah Harari: I'm working on the translation as we speak.

یوڤاڵ نوح حەراری: ئێستا خەریکی کارکردنم لەسەر وەرگێڕانی.

BG: In the book, if I understand it correctly,

لە کتێبەکەدا، گەر درووست لێی تێگەشتبم،

you argue that the amazing breakthroughs that we are experiencing right now

گفتوگۆی ئەو پێشکەوتنە ناوازەیە دەکەیت کە ئێستا پیایدا دەڕۆین

not only will potentially make our lives better,

تەنها بە شاراوەیی ژیانمان باش ناکات،

but they will create -- and I quote you --

بەڵکو دروستی دەکات -- وتەیەکت دەڵێت --

"... new classes and new class struggles, just as the industrial revolution did."

".. چینە نوێیەکان و کێشە خەیاڵییەکان، هاوشێوەی شۆڕشی پیشەسازین."

Can you elaborate for us?

دەتوانیت لەسەرئەمە بڕۆیت؟

YNH: Yes. In the industrial revolution,

بەڵێ. لە شۆڕشی پیشەسازیدا،

we saw the creation of a new class of the urban proletariat.

درووستبوونی چینی کرێکارانی شارمان بینی.

And much of the political and social history of the last 200 years involved

زۆربەی مێژووی سیاسی و کۆمەڵایەتیی ٢٠٠ ساڵی ڕابردوو پێکهاتووە لە

what to do with this class, and the new problems and opportunities.

چی لەگەڵ ئەم چینە و کێشە و دەرفەتە نوێیەکان بکرێت .

Now, we see the creation of a new massive class of useless people.

ئێستا، درووستبوونی چینێکی گەورەی نوێ لە خەڵکی بێکەڵک دەبینین.

(Laughter)

(پێکەنین)

As computers become better and better in more and more fields,

لەگەڵ باشتر بوون و باشتر بوونی کۆمپیوتەر لە بواری زیاتر و زیاتر،

there is a distinct possibility that computers will out-perform us

ئەگەرێکی ئاشکرا هەیە کە لەوانەیە کۆمپیوتەر پێشی ئێمە بداتەوە

in most tasks and will make humans redundant.

لەزۆربەی کارەکاندا و ئێمە بکاتە زیادە.

And then the big political and economic question

و دواتر پرسیارە سیاسیە ئابووریە گەورەکەی

of the 21st century will be,

سەدەی ٢١ ئەمە دەبێت،

"What do we need humans for?",

"ئێمە مرۆڤمان بۆچی پێویستە؟"

or at least, "What do we need so many humans for?"

یان لانیکەم، "ئەم هەموو مرۆڤە زۆرەمان بۆچییە؟"

BG: Do you have an answer in the book?

تۆ وەڵامی ئەمەت داوەتەوە لە کتێبەکەت؟

YNH: At present, the best guess we have is to keep them happy

لە ئێستادا، باشترین شت کە ئێمە بیکەین دڵخؤش هێشتنەوەیانە

with drugs and computer games ...

بە هۆشبەر و یارییەکانی کۆمپیوتەرەوە .

(Laughter)

(پێکەنین)

but this doesn't sound like a very appealing future.

بەڵام ئەمە لەوە ناچێت داهاتوویەکی خۆشی هەبێت.

BG: Ok, so you're basically saying in the book and now,

باش،کەواتە بەشێوەیەکی بنەڕەتی تۆ لەم کتێبە و ئێستادا دەڵییت،

that for all the discussion about the growing evidence

ئەوە بۆ هەموو ئەو گفتوگۆیانەی باس دەکەن لە

of significant economic inequality, we are just kind of at the beginning

نایەکسانی گەورەی ئابووری، کو ئێمە هێشتا لە سەرەتاکەیداین

of the process?

سەرەتای پڕۆسەکە؟

YNH: Again, it's not a prophecy;

؛دووبارە ئەوە پێشبینی کردن نییە

it's seeing all kinds of possibilities before us.

ئەوە بینینی هەموو ئەگەرەکانی بەردەممانە.

One possibility is this creation of a new massive class of useless people.

ئەگەرێکیان دروستبوونی ئەم ژمارە زۆرەیە لە خەڵكی بێکەڵك.

Another possibility is the division of humankind

ئەگەرێکی تر دابەشبوونی مرۆڤایەتییە

into different biological castes,

بۆ چەند تیرەیەکی بایەلۆجی جیاواز،

with the rich being upgraded into virtual gods,

کە تێیدا دەوڵەمەندەکان بەرزدەبنەوە بۆ پلەیەکی خودایی،

and the poor being degraded to this level of useless people.

و هەژارەکان نزم دەبنەوە بۆ ئاستی ئەم خەڵکە بێکەڵکانە.

BG: I feel there is another TED talk coming up in a year or two.

پێم وایە تێد تۆکێکی ترمان دەبێت لە ماوەی ساڵێک یان دوانی تردا.

Thank you, Yuval, for making the trip.

سوپاس، یوڤاڵ، بۆ ئامادەبوونت.

YNH: Thanks!

سوپاس!

(Applause)

(چەپڵەلێدان)