What's so funny about mental illness? | Ruby Wax

Translator: Joseph Geni Reviewer: Morton Bast

Translator: Hiwa Foundation II Reviewer: Hanasa-hiwa foundation

One in four people suffer from some sort of mental illness,

لەچوار کەسدا کەسێک بەهۆی یەکێک لەنەخۆشییە دەروونیەکانەوە ئازار دەچێژێت

so if it was one, two, three, four, it's you, sir.

کەواتە ئەگەر، ١، ٢، ٣، ٤ بێت، ئەوە تۆیت بەڕێز

You. Yeah. (Laughter)

بەڵی. تۆ. پێکەنین

With the weird teeth. And you next to him. (Laughter)

ئەو ددانە نامۆیانە، ئەوەی تەنیشت ئەویش

You know who you are.

خۆت دەزانیت تۆ کێیت

Actually, that whole row isn't right. (Laughter)

لەڕاستیدا هەموو ڕێگاکە ڕاست نیە

That's not good. Hi. Yeah. Real bad. Don't even look at me. (Laughter)

ئەوە باش نیە، چۆنی، زۆر خراپە، تەماشای من مەکە

I am one of the one in four. Thank you.

من یەکێکم لەو چوار کەسە، سوپاس

I think I inherit it from my mother, who,

وابزانم من لە دایکمەوە بۆم ماوەتەوە کە

used to crawl around the house on all fours.

ڕاهاتبوو بەگەڕان بەدەوری هەرچوارلای خانوەکەدا

She had two sponges in her hand, and then she had two

دایکم دوو ئیسفەنجی بەدەستەوە بوو وە دوایی

tied to her knees. My mother was completely absorbent. (Laughter)

دوو پەتی بە ئەژنۆوە بوو، دایکم بەتەواوی بێلایەن بوو

And she would crawl around behind me going,

ئەو بەدەورو پشتمدا دەخشا

"Who brings footprints into a building?!"

کێ پەنجە مۆر دەهێنێت بۆ ماڵەکە؟

So that was kind of a clue that things weren't right.

ئەوە نیشانەی ئەوەیە کە شتەکان بە ڕێکی بەڕێوە ناچن

So before I start, I would like to thank

لەبەرئەوە پێش ئەوەی دەست پێبکەم دەمەوێت سوپاسی بکەم

the makers of Lamotrigine, Sertraline, and Reboxetine,

دروستکەرانی لامۆترجین، سێرترالاین، ڕیبۆکسین بکەم

because without those few simple chemicals, I would not be vertical today.

چونکە بەبێ ئەو مادە کیمیاییانە، من بەستوونی نەدەبووم

So how did it start?

لەبەر ئەوە چۆن دەستی پێکرد؟

My mental illness -- well, I'm not even going to talk about my mental illness.

نەخۆشییە دەروونیەکەم...من نامەوێت باسی نەخۆشیە دەرونیەکەم بکەم

What am I going to talk about? Okay.

من دەمەوێت باسی چی بکەم؟ باشە

I always dreamt that, when I had my final breakdown,

کاتێک من تێکشکانی کۆتایم توش بوو، هەمیشە خەونم دەبینی

it would be because I had a deep Kafkaesque

هەروا دەبێت چونکە من کافکاسکیرێکی قورسم هەبوو

existentialist revelation,

دەرکەوتنی هەبوون

or that maybe Cate Blanchett would play me and she would win an Oscar for it. (Laughter)

یان لەوانەیە (کیت بلانکێت) دەورێکم بداتێ، ئەو خەڵاتی ئۆسکاری بۆ بباتەوە، پێکەنین

But that's not what happened. I had my breakdown

بەڵام ئەوە نەبوو کە ڕوویدا، من تووشی تێکشکاندنەکە بووم

during my daughter's sports day.

لە ڕۆژی یاری کچەکەمدا

There were all the parents sitting in a parking lot

دایک و باوکێکی زۆر دانیشتبوون لە شوێنی خۆیاندا

eating food out of the back of their car -- only the English --

نانیان لەبەشی دواوەوەی ئوتومبێلەکانیان دەرهێناو دەیان خوارد

eating their sausages. They loved their sausages. (Laughter)

سۆسەیجیەکانیان دەخوارد.سۆسەیجیەکانیان خۆشدەویست. پێکەنین

Lord and Lady Rigor Mortis were nibbling on the tarmac,

خاوەن دەسەڵات و خانم (ڕیگۆڕ موریتس) لەسەر جادەکە تۆقین

and then the gun went off and all the girlies started running,

وە دوایی دەمانچەیەک دەرکەوت و هەموو کچەکان ڕایان کرد

and all the mummies went, "Run! Run Chlamydia! Run!" (Laughter)

وە هەموو دایکەکان ڕۆیشتن، ڕاکە ڕاکە کلامیدیا ڕاکە، پێکەنین

"Run like the wind, Veruca! Run!"

ڤێروکا ڕاکە وەک با، پێکەنین

And all the girlies, girlies running, running, running,

وە هەموو کچەکان ڕایان دەکرد، ڕایان دەکرد

everybody except for my daughter, who was just standing

هەموویان بێجگە لە کچەکەم، کە بەتەنها وەستابوو

at the starting line, just waving,

لە هێڵی دەست پێکردنەوە و دەستی ڕادەوەشاند

because she didn't know she was supposed to run.

چونکە ئەو نەیدەزانی کە پێویستە ڕابکات

So I took to my bed for about a month, and when I woke up

لەبەر ئەوە بۆ ماوەی مانگێک لەناو جێگەدا مامەوە، کاتێک بەخەبەر هاتمەوە

I found I was institutionalized, and when I saw the other inmates,

وەک دامەزراوەیەکم لێهاتبوو، وە کاتێک کەسەکانی ترم بینی

I realized that I had found my people, my tribe. (Laughter)

بۆم دەرکەوت کە خەڵکی خۆم، بنەماڵەکەم دۆزیوەتەوە، پێکەنین

Because they became my only friends, they became my friends,

چونکە ئەوان بونە هاوڕێی من، بونە هاوڕێم

because very few people that I knew -- Well, I wasn't

چونکە ژمارەیەکی کەم خەڵک دەناسم....هەرچۆنێک بێت

sent a lot of cards or flowers. I mean, if I had had a broken leg

ژمارەیەکی زۆر کارت و گوڵم بۆ نەهاتبوو، مەبەستم ئەوەیە ئەگەر قاچێکم بشکایە

or I was with child I would have been inundated,

یان لەگەڵ منداڵێک بوومایە، ئەوا نقوم دەبووم

but all I got was a couple phone calls telling me to perk up.

بەڵام تەنها دوو تەلەفۆنم پێگەیشت کە پێیان وتم هەستە

Perk up.

هەڵسەوە

Because I didn't think of that. (Laughter)

چونکە بیرم لەوە نەکردبۆوە، پێکەنین

(Laughter) (Applause)

پێکەنین، چەپڵەلێدان

Because, you know, the one thing, one thing that you get with this disease,

چونکە دەزانی یەک شت کەدەستت دەکەوێت بەهۆی ئەم نەخۆشییەوە

this one comes with a package, is you get a real sense of shame,

ئەمە بەیەکەوە دێت، ئەوەیە هەستێکی ڕاستی شەرم کردنت توش دەبێت

because your friends go, "Oh come on, show me the lump,

چونکە هاوڕێکانت دەڕۆن، ئۆو دەی بەشێکم نیشان بدە

show me the x-rays," and of course you've got nothing to show,

تیشکی ئێکسم نیشان بدە، وە بە دڵنیاییەوە هیچ شتێکت نیە بۆ نیشاندان

so you're, like, really disgusted with yourself because you're thinking,

کەواتە تۆ بەڕاستی قێز لەخۆت دەکەیتەوە چونکە تۆ بیردەکەیتەوە

"I'm not being carpet-bombed. I don't live in a township."

من فەرش کونکەرنیم، دانیشتووی شارۆچکەیەک نیم

So you start to hear these abusive voices, but you don't hear one abusive voice,

لەبەر ئەوە تۆ گوێت لەم وشە سووکانە دەبێت، بەڵام تۆ گوێت لەیەک وشەی سووک نابێت

you hear about a thousand -- 100,000 abusive voices,

گوێت لە هەزار..١٠٠ هەزار وشەی سووک دەبێت

like if the Devil had Tourette's, that's what it would sound like.

وەک ئەوەی شەیتان تۆرتیسی هەبوبێت، ئا لەوە دەچێت

But we all know in here, you know, there is no Devil,

بەڵام هەموومان دەزانین کە شەیتان بوونی نیە

there are no voices in your head.

هیچ دەنگێک لەناو مێشکتدا نیە

You know that when you have those abusive voices,

دەزانی کاتێک ئەو وشە سووکانەت دەبێت

all those little neurons get together and in that little gap

هەموو دەمارە بچووکەکان کۆدەبنەوە لەو بۆشاییە بچووکەدا

you get a real toxic "I want to kill myself" kind of chemical,

وە ژەهراوی دەبیت، دەمەوێت خۆم بکوژم، جۆرێک لە کیمیایی

and if you have that over and over again on a loop tape,

ئەگەر ئەوەت هەبوو چەند جارێک و چەند جارێک لەسەر شێوازی پێچانی تیپدا

you might have yourself depression.

لەوانەیە تۆ پەستان بخەیتە سەر خۆت

Oh, and that's not even the tip of the iceberg.

ئۆو، هەتا ئەوە لوتکەی چیایەکی بەفرین نیە

If you get a little baby, and you abuse it verbally,

ئەگەر منداڵێکی بچووک بهێنیت و بەزمان ئازاری بدەیت

its little brain sends out chemicals that are so destructive

مێشکە بچووکەکەی مادەی کیمیایی دەردەدات کە تێکشکێنەرە

that the little part of its brain that can tell good from bad just doesn't grow,

بەشێکی بچووکی مێشکی کە جیاوازی باش و خراپ ناکات گەشە ناکات

so you might have yourself a homegrown psychotic.

تۆ لەوانەیە بەشێکی گەورەبیت

If a soldier sees his friend blown up, his brain goes into

ئەگەر سەربازێک ببینێت هاوڕێکەی دەتەقێتەوە، مێشکی

such high alarm that he can't actually put the experience into words,

بەرەو وریا کەرەوەیەک دەڕوات کەبەڕاستی بە وشە ناوترێت

so he just feels the horror over and over again.

لەبەر ئەوە هەست بەترس دەکات دوبارە و دوبارە

So here's my question. My question is, how come

ئەمەیە پرسیارەکەم، پرسیارەکەم ئەوەیە، چۆن؟

when people have mental damage, it's always an active imagination?

کاتێک خەڵک توشی شکانی مێشک دەبێت، هەمیشە ئەندێشەیەکی چالاکە؟

How come every other organ in your body can get sick

چۆن ئۆرگانەکانی لەش نەخۆش دەکەون

and you get sympathy, except the brain?

وە تووشی بەزەیی دەبیت، تەنها مێشک نەبێت؟

I'd like to talk a little bit more about the brain,

دەمەوێت تۆزێک باسی مێشک بکەم

because I know you like that here at TED,

چونکە دەزانم ئێوە بەدڵتانە لێرە لە تێد

so if you just give me a minute here, okay.

تەنها یەک خولەکم بدەنێ، باشە

Okay, let me just say, there's some good news.

باشە، ڕێگەم بدەن بڵێم هەندێ هەواڵی خۆش هەیە

There is some good news. First of all, let me say,

هەندێ هەواڵی خۆش هەیە، سەرەتا دەمەوێت بڵێم

we've come a long, long way.

ئێوە لە ڕێگەیەکی زۆردوورەوە هاتوون

We started off as a teeny, teeny little one-celled amoeba,

وەک هەرزەکار دەستمان پێکرد کە پێی دەوترێت ئەمۆیبا

tiny, just sticking onto a rock, and now, voila, the brain.

زۆر بچووک، تەنها بەبەردەوە دەلکێت، وە ئێستا ڤۆیلا، مێشک

Here we go. (Laughter)

ئەوەتا، پێکەنین

This little baby has a lot of horsepower.

ئەم کچە بچووکە هێزێکی زۆری ئەسپی هەیە

It comes completely conscious. It's got state-of-the-art lobes.

زۆر بە هەستیاری دەردەکەوێت وەک چیلە چیل گوێ

We've got the occipital lobe so we can actually see the world.

ئەو بەشەمان وەرگرت کەپەیوەندی هەیە بە پشتە سەر بۆ ئەوەی جیهان ببینین

We got the temporal lobe so we can actually hear the world.

ئەوەی پەیوەندی بەکاتەوە هەیە وەرمان گرت تا گوێمان لە جیهان بێت

Here we've got a little bit of long-term memory,

ئێستا هەندێک بیرەوەری درێژمان هەیە

so, you know that night you want to forget, when you got really drunk? Bye-bye! Gone. (Laughter)

دەزانیت ئەو شەوەی دەتەوێت لەبیرت بچێتەوە کاتێک سەرخۆش دەبیت؟ بای بای، لەبیرت چۆوە، پێکەنین

So actually, it's filled with 100 billion neurons

کەواتە لەڕاستیدا، مێشک ١٠٠ بلیۆن دەماری تێدایە

just zizzing away, electrically transmitting information,

دێن و دەچن، بەشێوەیەکی ئەلکترۆنی زانیاری دەگوازنەوە

zizzing, zizzing. I'm going to give you a little side view here.

جوڵە جوڵ دەکەن، من دەمەوێت شێوازێکی بچووکتان نیشان بدەم

I don't know if you can get that here. (Laughter)

نازانم ئەگەر ئێوە لێی تێبگەیت، پێکەنین

So, zizzing away, and so — (Laughter) —

جوڵە جوڵ، وە هەتا دوایی..پێکەنین

And for every one — I know, I drew this myself. Thank you.

دەزانم بۆ هەرکەسێک، من ئەمە دەکێشم، سوپاس

For every one single neuron, you can actually have

بۆ هەر تاکە دەمارێک دەتوانیت

from 10,000 to 100,000 different connections

١٠هەزار بۆ ١٠٠ هەزار پەیوەندی جیاوازی لێ وەربگریت

or dendrites or whatever you want to call it, and every time

یان شڵەژاو یان هەر ناوێکی تر کە تۆ پێی دەڵێیت، وە هەموو کاتێک

you learn something, or you have an experience,

تۆ شتێک فێردەبیت، یان شارەزاییەک وەردەگریت

that bush grows, you know, that bush of information.

ئەو دارە گەشە دەکات، داری زانیاری گەورە دەبێت

Can you imagine, every human being is carrying

دەتوانیت بیهێنیتە پێش چاوت کە هەموو مرۆڤێک

that equipment, even Paris Hilton? (Laughter)

کەلوپەلێک هەڵدەگرێت، هەتا پاریس هیڵتۆنیش؟ پێکەنین

Go figure.

بڕۆ بیدۆزەرەوە

But I got a little bad news for you folks. I got some bad news.

بەڵام هاوڕێیان هەواڵی ناخۆشم پێیە بۆتان، هەندێ هەواڵی ناخۆشم پێیە

This isn't for the one in four. This is for the four in four.

ئەمە یەکێک نیە لەچوارەکە، ئەمە بۆ چوارەمە لەچوار دانەکە

We are not equipped for the 21st century.

ئێمە ئامادە نین بۆ سەدەی بیست و یەکەمین

Evolution did not prepare us for this. We just don't have the bandwidth,

گۆڕانکارییەکان ئێمەی ئامادە نەکردووە بۆ ئەمە، توانایەکی زۆرمان نیە

and for people who say, oh, they're having a nice day,

وە بۆ ئەو کەسانەی کە دەڵێن، ئۆو، ئەوان ڕۆژێکی خۆشیان هەیە

they're perfectly fine, they're more insane than the rest of us.

ئەوان زۆر باشن، ئەوان شێت ترن وەک لە ئێمە

Because I'll show you where there might be a few glitches

چونکە من هەندێ کێشەتان بۆ باسدەکەم لەبارەی

in evolution. Okay, let me just explain this to you.

گەشەوە، باشەم ڕێگەم بدەن ئەمەتان بۆ ڕوون بکەمەوە

When we were ancient man — (Laughter) —

کاتێک ئێمە مرۆڤی کۆن بووین، پێکەنین

millions of years ago, and we suddenly felt threatened

ملیۆنەها ساڵ پێش ئێستا، لەناکاو ئێمە هەستمان بەترس کرد

by a predator, okay? — (Laughter) —

لەلایەن ڕاوکەرەکانەوە، باشە؟ پێکەنین

we would — Thank you. I drew these myself. (Laughter)

سوپاس.. خۆم ئەوانە دەکێشم، پێکەنین

Thank you very much. Thank you. Thank you. (Applause)

زۆر سوپاس، سوپاس، چەپڵەلێدان

Thank you. Anyway, we would fill up with our own adrenaline

سوپاس، هەرچۆنێک بێت، ئێمە پڕدەبین لە هۆڕمۆنەکانی خۆمان

and our own cortisol, and then we'd kill or be killed,

وە دوایی دەمانەوێت بکوژین یان بکوژرێین

we'd eat or we'd be eaten, and then suddenly we'd de-fuel,

خواردن بخۆین، یان بخورێین، دوایی لەناکاودا لاواز دەبین

and we'd go back to normal. Okay.

وە دەگەڕێینەوە بۆ شێوازی ئاسایی، باشە

So the problem is, nowadays, with modern man— (Laughter) —

لەمڕۆدا، کێشەکە لەگەڵ پیاوی مۆدێرنە، پێکەنین

when we feel in danger, we still fill up with our own chemical

کاتێک هەست بەترس دەکەیت، ئێمە هێشتا بە مادە کیمیاییەکان پڕدەبینەوە

but because we can't kill traffic wardens — (Laughter) —

بەڵام، چونکە ناتوانین چاودێریکەری هاتووچۆ بکوژین، پێکەنین

or eat estate agents, the fuel just stays in our body

وزە تەنها لەناو لەشماندا دەمێنێتەوە

over and over, so we're in a constant state of alarm,

بەبەردەوامی، کەواتە ئێمە هەمیشە لە دۆخی ئامادە باشیداین

a constant state. And here's another thing that happened.

هەمیشە دەمێنێتەوە وە ئەمە شتێکی ترە کە ڕوویدا

About 150,000 years ago, when language came online,

نزیکەی ١٥٠ هەزار ساڵ پێش ئێستا، کاتێک زمان هاتە سەرهێڵ

we started to put words to this constant emergency,

ئێمە دەستمان کرد بە پێکەوە بەستنی وشەکان بۆ ئەم گۆڕانکارییە لەناکاوە

so it wasn't just, "Oh my God, there's a saber-toothed tiger,"

تەنها ئەوە نەبوو، ئەی خوایە، پڵنگێکی دانداری لێیە

which could be, it was suddenly, "Oh my God, I didn't send the email. Oh my God, my thighs are too fat.

کەلەناکاو دەبێت بە، ئەی خوایە، ئیمێڵەکەم نەناردوە، ئەی خوایە ڕانەکانم زۆر قەڵەون

Oh my God, everybody can see I'm stupid. I didn't get invited to the Christmas party!"

ئەی خوایە هەموو کەس دەبینێت کە من گەمژەم، بانگ نەکرام بۆ ئاهەنگی سەری ساڵ

So you've got this nagging loop tape that goes

کەواتە تۆ ئەم پەتە گرێیاویەی ئەسپت دەست کەوتووە

over and over again that drives you insane, so,

کە بەردەوام ڕووددات و بەرەو شێت بوون دەتبات، کەواتە

you see what the problem is? What once made you safe

تۆ دەزانی کێشەکە چییە؟ چ شتێک یەکجار تۆی پاراست

now drives you insane.

ئێستا بەرەو شێتیت دەبات

I'm sorry to be the bearer of bad news, but somebody has to be.

داوای لێبوردن دەکەم بۆ بون بە هەڵگری هەواڵە ناخۆشەکان، بەڵام دەبێت کەسێک ببێت

Your pets are happier than you are. (Laughter)

ئاژەڵە ماڵیەکانت زیاتر لە تۆ دڵخۆشترن. پێکەنین

(Applause)

چەپڵە لێدان

So kitty cat, meow, happy happy happy, human beings, screwed. (Laughter)

بێچووە پشیلە، میاو، دڵخۆش، دڵخۆش، مرۆڤەکان تێکیان دا، پێکەنین

Completely and utterly -- so, screwed.

بەتەواوی تێکیاندا

But my point is, if we don't talk about this stuff,

بەڵام مەبەستم ئەوەیە ئەگەر باسی ئەم شتانە نەکەین

and we don't learn how to deal with our lives, it's not going

وە ئێمە فێر نەبین چۆن خۆمان لەگەڵ ژیانماندا بگونجێنین، دەبێت

to be one in four. It's going to be four in four

بەیەک لەچوارەکە، دەبێت بەچوار لە چواردانەکە

who are really, really going to get ill in the upstairs department.

ئەوانەی کە بەڕاستی نەخۆش دەکەون لە قاتە بەرزەکانی بیناکە

And while we're at it, can we please stop the stigma?

وە کاتێک ئێمە لەمە داین دەتوانین ئەم خاڵە بوەستێنین؟

Thank you. (Applause)

سوپاس، چەپڵە لێدان

(Applause) Thank you.

چەپڵە لێدان، سوپاس