How I Teach Kids to Love Science | Cesar Harada | TED Talks

Translator: Hiwa Foundation II Reviewer: Hiwa Foundation

When I was a kid, my parents would tell me,

ئەوکاتەی مناڵ بووم، دایک و باوکم پێیان دەوتم،

"You can make a mess, but you have to clean up after yourself."

"دەتوانی شوێن پیس بکەیت، بەڵام پێویستە دواتر خۆت پاکیکەیتەوە."

So freedom came with responsibility.

کەواتە ئازادی بەرپرسیارێتیشی لەگەڵبوو.

But my imagination would take me to all these wonderful places,

بەڵام ئەندێشەم دەیبردم بۆ هەموو ئەم شوێنە سەرسوڕهێنەرانە،

where everything was possible.

کە دەکرا هەموو شتێکی تێدا بکرێت.

So I grew up in a bubble of innocence --

بۆیە من لەناو بازنەیەکی بێتاوانیدا گەورەبووم --

or a bubble of ignorance, I should say,

یان دەبێ بڵێم بازنەیەکی نەزانی،

because adults would lie to us to protect us from the ugly truth.

چونکە گەورەکان درۆیان لەگەڵ دەکردین بۆ پاراستنمان لە ڕاستییە تاڵەکە.

And growing up, I found out that adults make a mess,

کە گەورەشبووم، بۆم دەرکەوت گەورەکان پیس و پۆخڵی زۆر دەنێنەوە و

and they're not very good at cleaning up after themselves.

زۆر باش نین لە پاککردنەوەی دوای خۆیان.

Fast forward, I am an adult now,

ئێستا، من گەورە بووم، و

and I teach citizen science and invention at the Hong Kong Harbour School.

زانست و داهێنان فێری دانیشتووان دەکەم لە خوێندنگەی هاربۆری هۆنگ کۆنگ.

And it doesn't take too long

زۆری پێناچێت دوای ئەوە

before my students walk on a beach and stumble upon piles of trash.

خوێندکارەکانم پیاسەدەکەن بەسەر کەناردەریاکەدا و دنیایە پیسی دەبینن.

So as good citizens, we clean up the beaches --

بۆیە وەک دانیشتووی باش کەنارئاوەکان پاک دەکەینەوە --

and no, he is not drinking alcohol, and if he is, I did not give it to him.

نەخێر، مەی ناخواتەوە، و ئەگەر بشیخواتەوە من نەمداوە پێی.

(Laughter)

(پێکەنین)

And so it's sad to say,

وتنی ئەمە جێی داخە،

but today more than 80 percent of the oceans have plastic in them.

بەڵام ئێستا زیاتر لە لەسەدا ٨٠ی زەریاکان پلاستیکیان تێدایە.

It's a horrifying fact.

ڕاستییەکی ترسێنەرە.

And in past decades,

لە دەیەکانی ڕابردووشدا،

we've been taking those big ships out and those big nets,

خەریکی دەرکردنی ئەو کەشتییە گەورانە و ئەو تۆڕە گەورانەدا بووین، و

and we collect those plastic bits that we look at under a microscope,

ئەو پارچە پلاستیکیانەی لەژێر مایکرۆسکۆپدا سەیریان دەکەین و

and we sort them,

جیایان دەکەینەوە، و

and then we put this data onto a map.

ئینجا ئەم زانیارییە دەخەینە سەر نەخشەیەک.

But that takes forever, it's very expensive,

بەڵام ئەوە زۆری پێدەچێت، زۆر گرانیشە، و

and so it's quite risky to take those big boats out.

دەرکردنی ئەو کەشتییە گەورانەش زۆر مەترسیدارە.

So with my students, ages six to 15,

بۆیە لەگەڵ خوێندکارەکانم، کە تەمەنیان لە ٦ بۆ ١٥ ساڵە،

we've been dreaming of inventing a better way.

خەونمان بەوەوە دەبینی ڕێگایەکی باشتر دابهێنین.

So we've transformed our tiny Hong Kong classroom into a workshop.

بۆیە پۆلە بچووکەکەی خۆمانمان لە هۆنگ کۆنگ کرد بە وەرشەیەک.

And so we started building this small workbench,

دەستمان کرد بە درووستکردنی مێزی کاری بچووکیش،

with different heights, so even really short kids can participate.

بە بەرزی جیا جیا، بۆ ئەوەی تەنانەت مناڵەکانیش بتوانن بەشدار بن.

And let me tell you, kids with power tools are awesome and safe.

با پێشتان بڵێم، مناڵەکانی ئامرازی هێزیان پێیە سەرسوڕهێنەر و سەلامەتیشن.

(Laughter)

(پێکەنین)

Not really.

ڕاستییەکەی نەخێر.

And so, back to plastic.

با بچینەوە سەر پلاستیک.

We collect this plastic and we grind it to the size we find it in the ocean,

ئەم پلاستیکە کۆدەکەینەوە و دەیهاڕین بۆ قەبارەی ئەوەی لە زەریادا دەیدۆزینەوە،

which is very small because it breaks down.

کە زۆر بچووکە چونکە دەشکێت. و

And so this is how we work.

ئێمەش ئاواهی کاردەکەین.

I let the imaginations of my students run wild.

ڕێگە دەدەم ئەندێشەی خوێندکارەکانم بە تەواوی ئازاد بێت. و

And my job is to try to collect the best of each kid's idea

ئیشی من ئەوەیە هەوڵ بەم باشترین بیرۆکەی هەر مناڵێک کۆکەمەوە و

and try to combine it into something that hopefully would work.

هەوڵبەم تێکەڵی بکەم بۆ شتێک کە هیوادارم سەر بگرێت. و

And so we have agreed that instead of collecting plastic bits,

لەسەر ئەوە ڕێکەوتین لەجیاتی هەوڵدان بۆ کۆکردنەوەی پارچە پلاستیک،

we are going to collect only the data.

هەوڵی کۆکردنەوەی زانیاری بدەین.

So we're going to get an image of the plastic with a robot --

بۆیە یەکەمجار وێنەیەکی پلاستیک وەردەگرین بە ڕۆبۆتێک --

so robots, kids get very excited.

بە ڕۆبۆتەکان، مناڵەکان زۆر بەجۆش دەبن.

And the next thing we do -- we do what we call "rapid prototyping."

ئەوەی دواتریش دەیکەین ئەوەیە کە پێی دەڵێین دروستکردنی نمونەی یەکەم بەخێرایی

We are so rapid at prototyping

ئەوەندە خێراین لە درووستکردنیدا

that the lunch is still in the lunchbox when we're hacking it.

هێشتا نانی نیوەڕۆ لە سندووقی نانی نیوەڕۆدایە کاتێک درووستی دەکەین.

(Laughter)

(پێکەنین)

And we hack table lamps and webcams, into plumbing fixtures

گڵۆپی سەر مێز و وێب کام دەکەین بە بەلۆعەی ئاوەوە و

and we assemble that into a floating robot that will be slowly moving through water

ئەوە بە ڕۆبۆتێکی سەر ئاوەوە دەبەستین کە بەهێواشی بە ئاودا دەڕوات و

and through the plastic that we have there --

بەناو پلاستیکەکەی هەمان تێیدا --

and this is the image that we get in the robot.

ئەمە وێنەیەکی ربۆتەکەیە کە دەستمان دەکەوێت.

So we see the plastic pieces floating slowly through the sensor,

بە هەستەوەرەکە دەبینین پارچە پلاستیکەکان بەهێواشی سەر ئاو دەکەون، و

and the computer on board will process this image,

ئەم وێنەیە دەگات بە کۆمپیتەرەکەی سەر ڕۆبۆتەکە و

and measure the size of each particle,

قەبارەی هەر پارچەیەک دەپێوێت،

so we have a rough estimate of how much plastic there is in the water.

بۆیە خەمڵاندنێکی نزیکەییمان دەبێت بۆ ئەوەی چەندێک پلاستیک لە ئاوەکەدایە.

So we documented this invention step by step

ئەم داهێنانەمان هەنگاو بە هەنگاو تۆمارکردووە

on a website for inventors called Instructables,

لەسەر ماڵپەڕێک بۆ داهێنەرەکان پێی دەوترێت ئینسترەکتابڵس،

in the hope that somebody would make it even better.

بەهیوای ئەوەی ڕۆژێک بتوانین باشتریشی بکەین.

What was really cool about this project was that the students saw a local problem,

ئەوەی سەرسوڕهێنەربو لەم پرۆژەیەدا ئەوەبوو خوێندکارەکان هەر کێشەیەکی ناوخۆییان دەبینی

and boom -- they are trying to immediately address it.

یەکسەر -- هەوڵی ئەوەیان دەدا بەدەمییەوە بچن.

[I can investigate my local problem]

[دەتوانم لە کێشە ناوخۆییەکەم بکۆڵمەوە]

But my students in Hong Kong are hyperconnected kids.

بەڵام خوێندکارەکانم لە هۆنگ کۆنگ ئامێری هەڵگرتوی ئینتەرنێت زۆر بەکاردەهێنن

And they watch the news, they watch the Internet,

سەیری هەواڵەکان دەکەن، سەیری ئینتەرنێت دەکەن، و

and they came across this image.

گەشتن بەم وێنەیە.

This was a child, probably under 10, cleaning up an oil spill bare-handed,

ئەمە منداڵێک بوو، لەوانەیە کەمتر لە ١٠ ساڵبووبێ، بەدەست نەوتی ڕژاو پاکدەکاتەوە

in the Sundarbans, which is the world's largest mangrove forest in Bangladesh.

لە سونداربانس، کە گەورەترین دارستانی مانگرۆڤی بەنگلادیشە.

So they were very shocked,

زۆر تاسان پێی،

because this is the water they drink, this is the water they bathe in,

چونکە ئەمە ئاوەکەیە کە دەیخۆنەوە، ئاوەکەیە کە خۆیانی پێدەشۆن،

this is the water they fish in -- this is the place where they live.

ئاوەکەی ماسی تیا دەگرن -- ئەو شوێنەی تێیدا دەژین.

And also you can see the water is brown, the mud is brown and oil is brown,

وەک دەشبینن ئاوەکە قاوەییە، قوڕەکە قاوەییە و نەوتەکەش قاوەییە،

so when everything is mixed up,

کەواتە کە هەموو شتێک تێکەڵبێت،

it's really hard to see what's in the water.

قورسە ببینیت چی لە ئاوەکەدایە.

But, there's a technology that's rather simple,

بەڵام تەکنەلۆجیایەک هەیە کە کەمێک سادەیە،

that's called spectrometry,

پێی دەوترێت سپێکترۆمیتری،

that allows you see what's in the water.

ڕێگەدەدات بە بینینی ئەوەی لە ئاوەکەدایە.

So we built a rough prototype of a spectrometer,

بۆیە نمونەیەکی سەرەتایی خێرای سپێکترۆمیتەرمان دروستکرد، و

and you can shine light through different substances

دەتوانین ڕووناکی بەیت لە ماددە جیاوازەکان

that produce different spectrums,

بۆ درووستکردنی ڕەنگی جیاوازی ڕووناکی سپی،

so that can help you identify what's in the water.

ئەوە یارمەتیت دەدات بزانیت چی لە ئاوەکەدایە.

So we packed this prototype of a sensor,

ئەم نمونە سەرەتاییەی هەستەوەرەکەمان پێچایەوە و

and we shipped it to Bangladesh.

ناردمان بۆ بەنگلادش.

So what was cool about this project

ئەوەی خۆشبوو لەم پرۆژەیەدا

was that beyond addressing a local problem,

ئەوەبوو لەسەروو بەدەمەوەچوونی کێشەیەکی ناوخۆیی،

or looking at a local problem,

یان سەیرکردنی کێشەیەکی ناوخۆیی،

my students used their empathy and their sense of being creative

خوێندکارەکانم هاوسۆزی خۆیان و هەستی خۆیان بەکارهێنا بۆ داهێنەربوون

to help, remotely, other kids.

بۆ یارمەتیدانی منداڵی وڵاتی تر.

[I can investigate a remote problem]

[دەتوان لە کێشەیەکی دەریشەوە بکۆڵمەوە]

So I was very compelled by doing the second experiments,

بۆیە زۆر بەپەرۆش بووم بۆ ئەنجامدانی تاقیکردنەوەکانی دووەم، و

and I wanted to take it even further --

ئەمویست ئەمە زیاتر بەرم --

maybe addressing an even harder problem, and it's also closer to my heart.

بەدەمەوەچوونی کێشەیەکی گەورەتر، و هەروەها نزیکتریش لە دڵم.

So I'm half Japanese and half French,

من نیوە ژاپۆنی و نیوە فەڕەنسیم، و

and maybe you remember in 2011 there was a massive earthquake in Japan.

لەوانەیە بیرتان بێت ساڵی ٢٠١١ زەمینلەرزەیەکی بەهێزبوو لە ژاپۆن.

It was so violent that it triggered several giant waves --

ئەوەنە بەهێزبوو چەندین شەپۆلی ئاوی بەهێزی بزواند --

they are called tsunami --

کە پێیان دەوترێ تسونامی -- و

and those tsunami destroyed many cities on the eastern coast of Japan.

ئەو تسوونامییانە چەندین شاریان کاول کرد. لەسەر کەنارئاوی خۆرهەڵاتی ژاپۆن.

More than 14,000 people died in an instant.

زیاتر لە ١٤,٠٠ کەس لە چەند ساتێکدا مردن.

Also, it damaged the nuclear power plant of Fukushima,

هەروەها زیانی بە وێستگەی ئەتۆمی فوکوشیماش گەیاند،

the nuclear power plant just by the water.

زیانگەیاندن بەو وێستگە ئەتۆمییە تەنیا بە ئاوەکە.

And today, I read the reports

ئەمڕۆش، ڕاپۆرتەکانم خوێندەوە و

and an average of 300 tons

بە تێکڕا ٣٠٠ تەنی

are leaking from the nuclear power plant into the Pacific Ocean.

لە وێستگە ئەتۆمییەکە دەچێت بۆناو زەریای هێمن.

And today the whole Pacific Ocean has traces of contamination of cesium-137.

ئێستاش هەموو زەریای هیندی شوێنەواری پیسبوونی هەیە بە ماددەی سیسیەم-١٣٧.

If you go outside on the West Coast, you can measure Fukushima everywhere.

ئەگەر لەسەر کەنارئاوی خۆرئاوا بچیتە دەر، لە هەر کوێیەکا بێت دەتوانی فوکوشیما بپێویت.

But if you look at the map, it can look like most of the radioactivity

بەڵام ئەگەر سەیری نەخشەکە بکەیت، دەکرێت لەوە بچێت زۆربەی تیشکە زیانبەخشەکان

has been washed away from the Japanese coast,

دوورخرابێتنەوە لە کەنارئاوی ژاپۆنی، و

and most of it is now -- it looks like it's safe, it's blue.

ئێستا زۆربەی -- زۆربەی لەوە ئەچێ سەلامەت بێت، شینە.

Well, reality is a bit more complicated than this.

ڕاستییەکەی کەمێک لەمە ئاڵۆزترە.

So I've been going to Fukushima every year since the accident,

لە ساڵی ڕووداوەکەوە هەموو ساڵێک چووم بۆ فوکوشیما، و

and I measure independently and with other scientists,

سەربەخۆیانە پێوانەی بۆ دەکەم و لەگەڵ زاناکانی تریشدا،

on land, in the river --

لەسەر وشکانی، لە ڕووباردا --

and this time we wanted to take the kids.

ئەمجارەش دەمانەوێ مناڵەکانیش بەرین.

So of course we didn't take the kids, the parents wouldn't allow that to happen.

بێگومان مناڵەکانمان نەبرد بۆ ئەوێ، دایک و باوکیان ڕێگەیان بەوە نەئەیا.

(Laughter)

(پێکەنین)

But every night we would report to "Mission Control" --

بەڵام هەموو شەوێک ڕاپۆرتمان دەنارد بۆ "کۆنترۆڵی کارەکان"--

different masks they're wearing.

ماسکە جیاجیاکانی دەیکەنە دەم و چاویان.

It could look like they didn't take the work seriously, but they really did

دەکرا لەوە بچێت کە زۆر بە گرنگییەوە کارەکە ناکەن، بەڵام بەگرنگییەوە کردیان

because they're going to have to live with radioactivity their whole life.

چونکە دەبوو بەدرێژایی ژیانیان لەگەڵ تیشکی زیانبەخشا بژین.

And so what we did with them

ئەوەی کردمان لەگەڵیان

is that we'd discuss the data we collected that day,

ئەوەبوو ئەو زانیاریانەمان لەگەڵ باسکردن کە ئەوڕۆژە کۆمانکردنەوە، و

and talk about where we should be going next --

باسی ئەوەمان کرد دواتر بۆکوێ بچین --

strategy, itinerary, etc...

ستراتیجی، ڕێگای گەشت، و هتد...

And to do this, we built a very rough topographical map

بۆ ئەمەش، نەخشەیەکی تۆپۆگرافی ڕووکەشیمان دروستکرد

of the region around the nuclear power plant.

بۆ ناوچەکانی چواردەوری ئێستگە ئەتۆمییەکە.

And so we built the elevation map,

نەخشەی بەرزی و نزمیمان درووستکرد،

we sprinkled pigments to represent real-time data for radioactivity,

هەندێک شوێنیمان ڕەنگ کرد بۆ نیشاندانی زانیاری دروستی چالاکیە تیشکییەکان، و

and we sprayed water to simulate the rainfall.

ئاومان پرژاند بۆ بزواندنی بارینی باران. و

And with this we could see that the radioactive dust

بەمە توانیمان ببینین کە تۆزە چالاکییە تیشکییەکان

was washing from the top of the mountain into the river system,

لە سەر لووتکەی چیاکەوە دەچووە ناو ڕووبارەکانەوە، و

and leaking into the ocean.

دواتریش بۆناو زەریا.

So it was a rough estimate.

خەمڵاندنێکی ڕووکەشی بوو.

But with this in mind, we organized this expedition,

بەڵام بە لەبەرچاوگرتنی ئەمە، ئەم گەڕانەمان ڕێکخست،

which was the closest civilians have been to the nuclear power plant.

کە نزیکترین کەس بوون لە وێستگە ئەتۆمییەکەوە.

We are sailing 1.5 kilometers away from the nuclear power plant,

لەدووری ١.٥ کیلۆمەترین لە وێستگە ئەتۆمییەکە، و

and with the help of the local fisherman,

بە یارمەتی ڕاوچییەکی ماسی ناوچەکە،

we are collecting sediment from the seabed

نیشتووی بنی دەریامان کۆکردەوە

with a custom sediment sampler we've invented and built.

بەو نموونەکۆکەرەوەی بنی دەریایەی کە دامان هێنا و دروستمانکرد.

We pack the sediment into small bags,

نیشتووەکانمان کردە جانتای بچووکەوە،

we then dispatch them to hundreds of small bags

ئینجا بڵاومان کردنەوە بەسەر سەدان جانتای بچووکدا

that we send to different universities,

ناردمان بۆ زانکۆی جیا جیا، و

and we produce the map of the seabed radioactivity,

نەخشەی توانای چالاکی تیشکی بنی دەریاکەمان بنیاتنا،

especially in estuaries where the fish will reproduce,

بەتایبەتی ڕێژکەکان کە لەوێدا ماسیەکان زاوزێ دەکەن، و

and I will hope that we will have improved

هیوادارم توانیبێتمان سەلامەتی

the safety of the local fishermen and of your favorite sushi.

ڕاوچییەکانی ناوچەکە و خواردنە سووشییە خوازراوەکەتانمان باشتر کردبێت.

(Laughter)

(پێکەنین)

You can see a progression here --

لێرەدا بەرەوپێشچوونێک دەبینن --

we've gone from a local problem to a remote problem to a global problem.

لە کێشەیەکی ناوخۆییەوە چوینە سەر کێشەیەکی دەرەکی و کێشەیەکی جیهانی.

And it's been super exciting to work at these different scales,

کارێکی زۆر خۆشبوو کە توانیمان لەسەر ئەم ئاستە جیایانە کار بکەین،

with also very simple, open-source technologies.

بە تەکنەلۆجیای سادە و ئاسان.

But at the same time, it's been increasingly frustrating

بەڵام لەهەمان کاتیشدا تا دەهات دەکەوتینە دڵەڕاوکێوە

because we have only started to measure the damage that we have done.

چونکە دەستمان دەکرد بە درک کردن بەوەی چەندێک زیانمان گەیاندووە.

We haven't even started to try to solve the problems.

هێشتا بەشێکی زۆری کێشەکانمان چارەسەر نەکردووە. و

And so I wonder if we should just take a leap

بۆیە بیردەکەمەوە ئەگەر بتوانین بازێک بدەین و

and try to invent better ways to do all these things.

هەوڵ بدەین ڕێگای باشتر بدۆزینەوە بۆ ئەوەی ئەم کارانە بکەین.

And so the classroom started to feel a little bit small,

وایلێهات هەستمان دەکرد پۆلەکە کەمێک بچووک بێت،

so we found an industrial site in Hong Kong,

بۆیە شوێنێک پیشەسازیمان دۆزییەوە لە هۆنگ کۆنگ، و

and we turned it into the largest mega-space

چوینە سەر شوێنێکی کارکردنی گەورەتر

focused on social and environmental impact.

تیشکمان خستبووە سەر کاریگەرییە کۆمەڵایەتی و ژینگەییەکان.

It's in central Hong Kong,

لە ناوەڕاستی هۆنگ کۆنگدایە، و

and it's a place we can work with wood, metal, chemistry,

شوێنێکە دەتوانین بە تەختە، کانزا، کیمیا،

a bit of biology, a bit of optics,

کەمێک بایۆلۆجی، و ڕووناکی،

basically you can build pretty much everything there.

بتوانین هەر شتێکمان بوێت لەوێ بنیاتی بنێین.

And its a place where adults and kids can play together.

شوێنێکە مناڵ و گەورە بتوانن پێکەوە یاری لێبکەن.

It's a place where kids' dreams can come true,

شوێنێکە دەکرێت خەونی مناڵەکانی لێ بێتە دی،

with the help of adults,

بە یارمەتی گەورەکان، و

and where adults can be kids again.

گەورەکانیش بتوانن دووبارە مناڵ ببنەوە.

Student: Acceleration! Acceleration!

خوێندکار: خێرابوون! خێرابوون!

Cesar Harada: We're asking questions such as,

سیزار: هەندێک پرسیار دەکەین وەک،

can we invent the future of mobility with renewable energy?

دەتوانین داهاتووێک دابهێنین جووڵە بە وزەیەک بێت نوێبکرێتەوە؟

For example.

بۆ نموونە.

Or, can we help the mobility of the aging population

یان، دەتوانین توانای جوڵەی خەڵکی بەساڵاچوو باشتر بکەین

by transforming very standard wheelchairs into cool, electric vehicles?

بە گۆڕینی کورسییەکانی خۆیان بۆ ئوتومبێلی کارەبایی سەرسوڕهێنەر؟

So plastic, oil and radioactivity are horrible, horrible legacies,

پلاستیک، نەوت، و تیشکدان پاشماوەی زۆر زۆر ترسناکن،

but the very worst legacy that we can leave our children is lies.

بەڵام خراپترین پاشماوە بۆ مناڵەکانمانی بەجێبهێڵین درۆیە.

We can no longer afford to shield the kids from the ugly truth

چیتر نابێت ڕاستییە ناشرینەکان لە مناڵان بشارینەوە

because we need their imagination to invent the solutions.

چونکە پێویستمان بە بیرکردنەوەی ئەوانە بۆ داهێنان بۆ چارەسەرەکان

So citizen scientists, makers, dreamers --

بۆیە دانیشتوان، دروستکەران، خەون بینەرەکان --

we must prepare the next generation

پێویستە نەوەی دواتر ئامادە بکەین

that cares about the environment and people,

کە گرنگی بە ژینگە و خەڵک دەدەن، و

and that can actually do something about it.

بتوانن شتێک لەبارەیەوە بکەن.

Thank you.

زۆر سوپاس.

(Applause)

(چەپڵەلێدان)