Innovating to zero! | Bill Gates

Translator: Hiwa Foundation Reviewer: Hiwa Foundation II

I'm going to talk today about energy and climate.

ئەمڕۆ لەبارەی وزە و کەشوهەوا قسەتان بۆ دەکەم

And that might seem a bit surprising,

لەگەڵ ئەوەشدا کەمێک سەرسوڕهێنەر دیارە لەبەرئەوەی

because my full-time work at the foundation

کاری تەواوی من لەدامەزراوەکەدا بە زۆری لە بارەی پیتاندن و تۆوەکانەوەیە

is mostly about vaccines and seeds,

about the things that we need to invent and deliver

لە بارەی شتانێکەوە ئێمە پێویستە داهێنان و بەرەو پێشبردنی تێدا بکەین

to help the poorest two billion live better lives.

بۆ یارمەتیدانی ٢ ملیار کەسی هەژار تا باشتر بژین

But energy and climate are extremely important to these people;

بەڵام وزەو کەشوهەوا بەشێوەیەکی بنەڕەتی گرنگن بۆ ئەم خەڵکانە...

in fact, more important than to anyone else on the planet.

لە ڕاستیدا، بۆ ئەوان گرنگترینە لە هەر کەسێ زیتر لەسەر ئەم هەسارەیە

The climate getting worse means that many years, their crops won't grow:

کەشوهەوا تا بێت زیاتر بەرەو خراپتر دەچێت، کە ئەمەش مانای ئەوەیە بۆ ماوەی چەندین ساڵ دانەوێڵە لەگەشە کردن دەوەستێت

there will be too much rain, not enough rain;

بارانێکی زیاد لە پێویست دەبێت، یان کەمتر لە پێویست

things will change in ways their fragile environment simply can't support.

شتەکان لە زۆر ڕووەوە دەگۆڕێن

تەنها ئەوەی کە ئەو ژینگە لاوازە ناتوانێت پشتتوان بێت

And that leads to starvation, it leads to uncertainty, it leads to unrest.

کە ڕێخۆشکەرە بۆ برسێتی، ڕێخۆشکەرە بۆ گومان، بۆ نا ئارامی

So, the climate changes will be terrible for them.

کەواتە، گۆڕانکاری کەشوهەوا زۆر خراپە بۆ ئەوان

Also, the price of energy is very important to them.

هەروەها نرخی وزە زۆر گرنگە بۆ ئەوان

In fact, if you could pick just one thing

لە ڕاستیدا، ئەگەر بتوانیت نرخی تاکە شتێک دابەزێنێت

to lower the price of to reduce poverty, by far you would pick energy.

بۆ کەمکردنەوەی هەژاری بە لایەنی کەمەوە وزە هەڵدەبژێریت

Now, the price of energy has come down over time.

لە ئێستادا نرخی وزە هاتۆتە خوارەوە بە تێپەڕبونی کات

Really advanced civilization is based on advances in energy.

شارستانیەتی تەواو پێشکەوتوو بەستراوە بە بونی وزەیەکی پێشکەوتوەوە

ڕاپەڕینی خەڵوز بوە هۆی هەڵگیرساندنی ڕاپەڕینی پیشەسازی

The coal revolution fueled the Industrial Revolution,

and, even in the 1900s, we've seen a very rapid decline

وە تەنانەت لە ماوەی ساڵەکانی ١٩٩٠ کاندا دابەزینی بەرچاو بینرا لە نرخی کارەبادا

in the price of electricity,

and that's why we have refrigerators, air-conditioning;

بەو هۆیەشەوە ئێمە بەستەر و ساردکەرەوەی هەوامان هەیە

we can make modern materials and do so many things.

دەتوانین مادەی تازەو شتی تازە دروستبکەین

And so, we're in a wonderful situation with electricity in the rich world.

وە بەم شێوەیە، ئێمە لە بارودۆخێکی زۆر باشداین لەگەڵ کارەبادا لە جیهانی دەوڵەمەنیدا

But as we make it cheaper -- and let's say,

بەڵام، هەتا ئێمە هەرزانتری بکەین... دەچین دوو هێندە هەرزانتر بەرهەمی دەهێنین

let's go for making it twice as cheap --

we need to meet a new constraint,

بەڵام بە خێرایی کۆسپێکی تر دێتە ڕێمان

ئەو کۆسپە مامەڵەکردنە لەگەڵ گازی دووەم ئۆکسیدی کاربۆن

and that constraint has to do with CO2.

گازی دووەم ئۆکسیدی کاربۆن زیاتر هەسارەی زەوی گەرمتر دەکات

CO2 is warming the planet,

هەروەها هاوسەنگی گازی دووەم نئۆکسیدی کاربۆن لە ڕاستیدا شتێکی زۆر ئاسانە

and the equation on CO2 is actually a very straightforward one.

If you sum up the CO2 that gets emitted,

ئەگەر گازی دووەم ئۆکسیدی کاربۆن کۆبکەیتەوە و پاشان بیکەیتە ناو هەواوە

that leads to a temperature increase,

دەبێتە هۆی بەرزکردنەوەی پلەی گەرما

and that temperature increase leads to some very negative effects:

بەرزبونەوەی پلەی گەرماش دەبێتە هۆی هەندێک کاریگەری لاوەکی خراپ

the effects on the weather; perhaps worse, the indirect effects,

کاریگەریەکان لەسەر کەشووهەوا، دەشێت کاریگەریە لاوەکیەکان خراپتر بکات

لەم سیستەمە ژینگە سروشتیەدا ناتوانرێت زاڵ بین بەسەر ئەم گۆرانە کتوپڕانەدا

in that the natural ecosystems can't adjust to these rapid changes,

and so you get ecosystem collapses.

کەواتە سیستەمی ژینگەیی وردە وردە لەناو دەچێت

Now, the exact amount of how you map from a certain increase of CO2

ئێستا، هەڵدەستین بە دیاریکردنی بڕی دیاریکراو

لە گازی دووەم ئۆکسیدی کاربۆن کە دەبێتە هۆی بەرزبونەوەی پلەی گەرما

to what temperature will be, and where the positive feedbacks are --

کە هەڵسەنگاندنە پۆزەتیڤیەکان

there's some uncertainty there, but not very much.

هەندێکی دیاریکراون، بەڵام کەمن

And there's certainly uncertainty about how bad those effects will be,

هەروەها هەندێک باوەڕنەبون هەن کە چەندە ئەو کاریگەریانە خراپ دەبن

but they will be extremely bad.

بەڵام زۆر خراپ دەبن

I asked the top scientists on this several times:

چەندین جار لە زانا باڵاکنم پرسیوە

Do we really have to get down to near zero?

ئایا ئێمە بۆ ڕێژەی خوار سفریش دادەبەزین؟

Can't we just cut it in half or a quarter?

ناتوانین تەنها چارەکێکمان لە نیو یان چوار چارەک دەستبکەوێت؟

And the answer is, until we get near to zero,

وەلامەکەش ئەوەیە کە تا نزمبینەوە بۆ نزیکەی سفر

the temperature will continue to rise.

پلەی گەرمی بەردەوام لە بەرزبونەوەدا دەبێت

And so that's a big challenge.

وە ئەمەس تەحەدایەکی گەورەیە

It's very different than saying,

ئەوە لەوە قورسترە وەک بڵێین "ئێمە ئۆتۆمبیلێکمان پێیە دوانزدە پێ بەرزە دەمانەوێت بە ژێر پردێکدا بڕۆین کە دە مەتر بەرزە

"We're a twelve-foot-high truck trying to get under a ten-foot bridge,

ناشتوانین پەستان بخەینە سەر زەویەکەی ژێر پێمان تاکو دابەزێت"

and we can just sort of squeeze under."

This is something that has to get to zero.

ئەمەش شتێکە کە لە خوار سفرەوە ڕوودەدات

Now, we put out a lot of carbon dioxide every year --

ئێستا، ئێمە ساڵانە بڕێکی گەورەی گازی دووەم ئۆکسیدی کاربۆن فڕێدەدەینە هەواوە

over 26 billion tons.

زیاتر لە ٢٦ ملیار تەن

For each American, it's about 20 tons.

بۆ هەر هاوڵاتیەکی ئەمریکی ٢٠ تەن

For people in poor countries, it's less than one ton.

هەروەها بۆ ئەو خەڵکانەی لە ووڵاتە هەژارەکانن، کەمترە لە یەک تەن بۆ هەر تاکێک

It's an average of about five tons for everyone on the planet.

کەواتە ڕێژەکە نزیکەی ٥ تەنە بۆ هەر تاکێک لەسەر ئەم هەسارەیە

And somehow, we have to make changes that will bring that down to zero.

بە هەر شێوەیەک بێت پێویستە گۆڕانکاری بکەین

بۆ ئەوەی ئەوە بهێنینە خوارەوە بۆ سفر

It's been constantly going up.

بە بەردەوامی بەرەو زیاد بوون دەچێت

ئەوەش بە چەند گۆڕانکاریەکی ئابوریانە دەبێت کە بەتەواوەتی دایدەبەزێنێت

It's only various economic changes that have even flattened it at all,

so we have to go from rapidly rising to falling,

بۆیە دەبێت هەنگاو بنێین ئەو بەرزبونەوەی خێرایە

نزمبکەینەوە، نزمبکەینەوە بۆ خاڵی سفر.

and falling all the way to zero.

This equation has four factors, a little bit of multiplication.

ئەم هاوکێشەیە چوار فاکتەری هەیە

کەمێک لێکدانی دەوێت:

So you've got a thing on the left, CO2, that you want to get to zero,

کەواتە شتێکت دەبێت لە لای چەپ کە گازی دووەم ئۆلسیدی کاربۆنە، دەتەوێت دایبەزێنیت بۆ سفر

کە ئەوەش وابەستەیە بە ژمارەی خەڵکەوە

and that's going to be based on the number of people,

the services each person is using on average,

هەروەها بە ئەو خزمەتگوزاریانەی کە هەرتاکێک بەکاریان دەهێنێت لە ڕێژەکەدا

the energy, on average, for each service,

ووزەکەش لە ڕێژەکادا بۆ هەر خزمەتگوزاریەک

and the CO2 being put out per unit of energy.

وە دانانی گازی دووەم ئۆکسیدی کاربۆن بۆ هەر یەکەیەک لە ووزە

So let's look at each one of these,

کەواتە، بابڕوانینە هەریەکێک لەمانە

and see how we can get this down to zero.

با ببینین چۆن دەتوانین ئەمە داببەزێنین بۆ سفر

Probably, one of these numbers is going to have to get pretty near to zero.

بەلایەنی کەمەوە، یەکێک لەم ژمارانە جوان دەبێت و دادەبەزێت بۆ نزیکەی سفر

(Laughter)

ئێستا گەڕاینەوە بۆ خوێندنی جەبری دوا ناوەندی

That's back from high school algebra.

But let's take a look.

بەڵام با زیاتر وەربگرین

First, we've got population.

یەکەم، ئێمە دانیشتوانمان وەرگرت

The world today has 6.8 billion people.

کە ئێستا جیهان ٦،٨ ملیار کەسە

That's headed up to about nine billion.

ئەوەش بەرەو زیادبون دەچێت بۆ نزیکەی ٩ ملیار کەس

Now, if we do a really great job on new vaccines,

ئێستا، ئەگەر کارێکی زۆر باش بکەین لەسسەر ڤاکسینەکان

health care, reproductive health services,

خزمەتگوزاری تەندروستی، خزمەتگوزاریە وەبەرهێنەرەکانی تەندروستی

ئەوە دەتوانین ئەوە دابەزێنین بەنزیکەی لەسەدا ٢٠ بۆ لەسەدا ٣٠

we could lower that by, perhaps, 10 or 15 percent.

But there, we see an increase of about 1.3.

بەڵام لێرەدا زیادبونێک بە ڕێژەی ١،٣ دەبینین

The second factor is the services we use.

فاکتەری دووەم ئەو خزمەتگوزاریانەن کە ئێمە بەکاریان دەهێنین

This encompasses everything:

ئەمەش هەموو شتەکان دەگرێتەوە

the food we eat, clothing, TV, heating.

ئەو خواردنەی کە دەیخۆین، جلوبەرگەکانمان، تەلەڤزیۆن، گەرمکەرەوەکان

ئەمانە کۆمەڵێ شتی زۆر باشن

These are very good things.

Getting rid of poverty means providing these services

لە ناوبردنی هەژاری واتە دابینکردنی ئەم خزمەتگوزاریانە

to almost everyone on the planet.

بەلایەنێکی کەمەوە بۆ هەر تاکێکی سەر زەوی

And it's a great thing for this number to go up.

وە ئەمەش کارێکی دڵخٶشکەرە کە ئەم ژمارەیە بەرەو سەرەوە هەڵکشێ

In the rich world, perhaps the top one billion,

لە جیهانی دەوڵەمەندیدا، بەلایەنی کەمەوە بەرز بێتەوە بۆ لوتکە واتە ١ ملیار

we probably could cut back and use less,

کە ئەمەش لە کیس چووە تاکو کەمبکرێتەوە کەمتر بەکاربهێنرێت

but every year, this number, on average, is going to go up,

بەڵام ساڵانە ئەم ژمارەیە بەگشتی ڕوو لە بەرزبونەوەیە

وە بەم شێوەیە بەرەو دوو هێندە هەنگاو دەنێت

and so, overall, that will more than double

the services delivered per person.

لە گەیاندنی خزمەتگوزاریەکان بۆ هەر تاکێک

Here we have a very basic service:

لێرەدا هەندێ خزمەتگوزاری بنەڕەتیمان هەیە

Do you have lighting in your house to be able to read your homework?

ئایا ڕوناکیت هەیە لە ماڵەوە تا کو بتوانی بەوهۆیەوە ئەرکەکانی خوێندن جێبەجێبکەی؟

And, in fact, these kids don't,

لە ڕاستیدا، ئەم منداڵانە نیانە بۆیە ئەوان ناچارن بچنە دەرەوە

so they're going out and reading their schoolwork

تا لەبەر ڕووناکی گڵۆپی سەر شەقامەکان ئەرکەکانی قوتابخانە تەواو بکەەن

under the street lamps.

Now, efficiency, "E," the energy for each service --

ئێستا توانای E ، ووزەکەی دەبێت بۆ هەموو خزمەتگوزاریەک

here, finally we have some good news.

کەواتە لێرەدا هەندێ هەواڵی باشمان هەیە

We have something that's not going up.

شتێکمان هەیە کە سەرناکەوێت

Through various inventions and new ways of doing lighting,

بە درێژایی داهێنانە جۆربەجۆرەکان و ڕێگا تازەکان بۆ ڕووناک کردنەوە

through different types of cars, different ways of building buildings --

لە ڕێگای جۆرە جیاوازەکانی ئۆتۆمبیلەکانەوە، جۆرە جیاوازەکانی بیناسازی

there are a lot of services

چەندین جۆر خزمەتگوزاری هەیە کە دەتوانیت

where you can bring the energy for that service down

ووزەی بەکارهێنانیان بۆ ڕێژەیەکی کەمتر کەم بکەیتەوە

quite substantially.

Some individual services even bring it down by 90 percent.

هەندێ لە خزمەتگوزاریەکان بڕی ووزەکانیان دەتوانیت بە ڕادەی لە سەدا ٩٠ بهێنیتە خوارەوە

There are other services, like how we make fertilizer,

هەندێک خزمەتگوزاری هەیە وەک چۆنیەتی دروستکردنی چیمەنتۆ

یان وەک ئەوەی کە چۆن هێڵی ئاسمانی بەکاردەهێنین

or how we do air transport,

where the rooms for improvement are far, far less.

بەڵام لە ئێستادا دەرفەتی بەرەو پێشبردن کەمە

And so overall, if we're optimistic, we may get a reduction

بەم شێوەیە، لێرەدا، ئەگەر گەشبین بین

لەوانەیە سێ کەمبونەوەمان لە فاکتاری سێهەم دەستبکەوێت، لەوانەشە فاکتەری شەشەم

of a factor of three to even, perhaps, a factor of six.

But for these first three factors now,

بەڵام بۆ سێ فاکتەرەی یەکەم

we've gone from 26 billion to, at best, maybe 13 billion tons,

گەیشتینە ٢٦ ملیار، ئەوە باشە، لەوانەیە ١٣ تەن بێت

and that just won't cut it.

لەوەش زیاتر کەم ناکات.

So let's look at this fourth factor -- this is going to be a key one --

ئێستاش با سەیری فاکتەری چوارەم بکەین

ئەمەیان دەبێتە فاکتەری کلیل

and this is the amount of CO2 put out per each unit of energy.

ئەمەش بڕی گازی دووەم ئۆکسیدی کاربۆنی کەمکراوەیە بۆ هەریەکەیەکی ووزە

So the question is: Can you actually get that to zero?

کەواتە پرسیارەکە ئەوەیە: ئایا دەتوانیت ڕێژەکە کەمبکەیتەوە بەرەو سفر؟

If you burn coal, no.

ئەگەر خەڵوز بسوتێنن، نەخێر

If you burn natural gas, no.

ئەگەر گازی سروشتی بستوێنن، نەخێر

Almost every way we make electricity today,

بە زۆر ڕێگە کارەبامان بەرهەم هێناوە لە ئەمڕۆدا

except for the emerging renewables and nuclear, puts out CO2.

بێجگە لەسەرچاوە ووزەکانی تازە کە نووێدەکرێنەوە لەگەڵ ووزەی ئەتۆم، ئەمانە گازی دووەم ئۆکسیدی کاربۆن فڕێدەدنە هەواوە

And so, what we're going to have to do at a global scale,

بەم شێوەیە ئەوەی دەیکەین بەشێوەیەکی بەرفراوان لە جیهاندا

is create a new system.

دروستکردنی سیستەمێکی نوێیە

So we need energy miracles.

ئێمە پێویستمان بە ووزەی موعجیزە هەیە

Now, when I use the term "miracle," I don't mean something that's impossible.

ئێستا کە زاراوەی (موعجیزە) بەکاردەهێنم مەبەستم شتێکی مەحاڵ نیە

مایکرۆ پڕۆسێسەری کۆمپیوتەرەکانمان موعجیزەن کۆمپیوتەرە تایبەتەکانمان

The microprocessor is a miracle.

The personal computer is a miracle.

The Internet and its services are a miracle.

ئینتەرنێت و خزمەتگوزاریەکانی موعجیزەن.

So the people here have participated in the creation of many miracles.

کەواتە، خەڵکی بەشداریان کردوە لە داهێنانی چەندین موعجیزەدا

Usually, we don't have a deadline

زۆربەی جارئێمە دوا مۆڵەتمان نیە

where you have to get the miracle by a certain date.

کاتێک کە بتوانیت موعجیزەیەکی نوێ لە کاتێکی دیاریکراودا دروست بکەیت

Usually, you just kind of stand by, and some come along, some don't.

هەمیشە، هەندێکمان لایەنگیری دەکەین، وە هەندێکیش بە دوامان دێن، هەندێکیش نایەن

This is a case where we actually have to drive at full speed

لەم بارودۆخەدا کە دەبێت بە خێراییەکی زۆر کاربکەین

and get a miracle in a pretty tight timeline.

تاکو موعجیزەیەکی ووزە لە کاتێکی بەرتەسکی دیاریکراودا بەدەست بهێنین

Now, I thought, "How could I really capture this?

ئێستا پێم وابوو کە بەراستی چۆن ئەمە بەدەست بکەوێت؟

Is there some kind of natural illustration,

ئایا هیچ جۆرێک ڕوونکردنەوەی سروشتی هەیە

some demonstration that would grab people's imagination here?"

هەندێک شێواز هەیە کە خەیاڵی خەڵکی بفڕێنێت بۆ ئێرە؟

I thought back to a year ago when I brought mosquitoes,

بیرم کەوتەوە، ساڵێک لەمەو پێش بوو کاتێک هەندێک مێشولەم هێناو بەخێوم کردن

and somehow people enjoyed that.

تا ڕادەیەک خەڵکی چێژیان لێبینی

(Laughter)

پێکەنین

It really got them involved in the idea of, you know,

ئەوە بەتەواوی ئەوان تێوە ئەگلێنێ لە بیرۆکەی

ئێوە دەزانن، خەڵک هەیە لەگەڵ مێشولەدا دەژی

there are people who live with mosquitoes.

With energy, all I could come up with is this.

کەواتە لەگەڵ ووزەدا، هەموو ئەم شتانە دێن

I decided that releasing fireflies

بڕیارم دا مێرولە ڕووناکەکان بەڕەڵا بکەم

would be my contribution to the environment here this year.

ئەمەش دەبێتە هاریکاری من بۆ ژینگە لەم ساڵدا

So here we have some natural fireflies.

کەواتە لێرەدا هەندێ مێروولەی درەوشاوەمان هەیە

I'm told they don't bite; in fact, they might not even leave that jar.

پێموتراوە کە ئەوانە گاز ناگرن و تەنانەت ئەو شووشەیەش بەجێناهێڵن کە تیایدان

(Laughter)

پێکەنین

ئێستا، ئەمانە هەمووی شیکەرەوەی دەرەکین وەک ئەم دانەیە

Now, there's all sorts of gimmicky solutions like that one,

but they don't really add up to much.

بەڵام لە ڕاستیدا شتێکی وەها زیاد ناکەن

We need solutions, either one or several,

ئێمە چارەسەرمان پێویستە.. یەکێک یان زیاتر

that have unbelievable scale and unbelievable reliability.

کە خاوەنی خشتەیەکی سەڕسوڕهێنەر و

وردەکاریەکی سەڕسوڕهێنەر بێت

And although there's many directions that people are seeking,

لەگەڵ ئەوەشدا چەندین ڕێگە هەیە کە خەڵک بە دوایانا دەگەڕێن

I really only see five that can achieve the big numbers.

بەڕاستی تەنها پێنج لەوانە دەبینم کە ژمارەی زۆر گەورەیان بەردەکەوێت

I've left out tide, geothermal, fusion, biofuels.

ئەوە جێدەهێڵم، لافاو، وزەی گەرمی زەوی، توانەوە، وزەی ئەندامی

Those may make some contribution,

ئەمانە دەتوانن هەندێ یارمەتیدەربن

and if they can do better than I expect, so much the better.

ئەگەر ئەمانە باشتر کاربکەن لەوەی چاوەڕێی دەکەم، زۆر باش دەبێت

بەلام خاڵە سەرەکیەکەی من لێرەدا ئەوەیە

But my key point here is that we're going to have to work on

ئێمە پێویستە کار بکەین لەسەر ئەم پێنج سەرچاوەیە

each of these five,

and we can't give up any of them because they look daunting,

ناشتوانین هیچ لەوانە لە دەست بدەین لەبەرئەوەی ئەوانە قورس دیارن

because they all have significant challenges.

چونکە زۆر تەحەدای گەورەیان لەگەڵدایە

Let's look first at burning fossil fuels,

با سەرتا سەیرێکی سوتەمەنیە دەرهاتوەکانی ژێر زەوی بکەین

either burning coal or burning natural gas.

بەهەمان شێوە سوتانی خەڵوز یان گازی سروشتی

What you need to do there seems like it might be simple, but it's not.

تۆ چیت پێویستە لەوێدا، وا دیارە سادەیە، بەڵام وانیە

ئەوەش ئەوەیە کە هەموو گازی دووەم ئۆکسیدی کاربۆن دوای سوتان دەڕژێتە ناو چینی هەواوە

And that's to take all the CO2,

after you've burned it, going out the flue,

pressurize it, create a liquid, put it somewhere,

ئینجا بیخەینە ژێر پەستانەوە، یان بکرێتە شلەیەک، دواتر بکرێتە شوێنێکەوە

and hope it stays there.

هیوادارم لەوێدا بمێنێتەوە

Now, we have some pilot things

لە ئێستادا هەندێ کەرەستەی فڕۆکەوانەکان هەیە کە ئەو کارە دەکات لە پلەی ٦٠ بۆ ٨٠

that do this at the 60 to 80 percent level.

But getting up to that full percentage -- that will be very tricky.

بەڵام ڕێژەیەکی بەرزتر لەمە، ئەبێتە شتێکی مەتەڵ ئاسا

And agreeing on where these CO2 quantities should be put will be hard,

هەروەها بڕیاردان لەسەر ئەوەی کە ئەم بڕە پاشەکەوتکراوە لە گازی دووەم ئۆکسیدی کاربۆنە لە کوێدا دابنرێت زۆر قورسە

but the toughest one here is this long-term issue:

بەڵام قورسترین کێشە ئەم زاراوە درێژەیە

Who's going to be sure?

کێ دڵنیا دەبێت؟

Who's going to guarantee

کێ دەتوانێت گرەنتی ئەو شتە بکات کە ملیاران جار گەورەترە

something that is literally billions of times larger

than any type of waste you think of in terms of nuclear or other things?

لەهەر جۆرێکی تر لە بەکارهێنان، زیاتریش لە ووزەی ناوەکی یان شتەکانی تر؟

This is a lot of volume.

ئەمە ڕێژەیەکی زۆر زۆرە

So that's a tough one.

کەواتە ئەمە شتە ئەستەمەکە بوو

Next would be nuclear.

پاشان دەبێتە ووزەی ناوەکی

It also has three big problems:

ئەمەش سێ کێشەی گەورەی هەیە

cost, particularly in highly regulated countries, is high;

تێچونی بەتایبەتی لەو ووڵاتانەی کە خاوەنی سیستەمێکی وردن، بەرزە

the issue of safety, really feeling good about nothing could go wrong,

وە هەستکردن لە بارەی سەلامەتی، یان ئەوەی کە هەموو شتێ بە باشی دەڕوا بەڕێوە

that, even though you have these human operators,

تەنانەت بیر بکەرەوە لەو مرۆڤانەی کە کاردەکەن لەو شوێنانە

the fuel doesn't get used for weapons.

بۆیە ئەم سوتەمەنیە بەکارنایەت لە پیشەسازی چەکدا

And then what do you do with the waste?

کەواتە چی دەکەی لەبارەی ڕۆژئاواوە؟

Although it's not very large, there are a lot of concerns about that.

ئەوە زۆر گەورە نیە، چەندین ئەگەر هەن لەو ڕوەوە

خەڵکی دەبێت لەگەڵ ئەوەدا خەیاڵیان ئاسودە بێت.

People need to feel good about it.

So three very tough problems that might be solvable,

کەواتە سێ کێشە گەورەکە دەشێت بەم شێوەیە چارەسەر بکرێت،

and so, should be worked on.

وە دەبێت بەم شێوەیە کاریان لەسەر بکەین.

The last three of the five, I've grouped together.

سێ دانەی کۆتایی لە پێنج سوتەمەنیەکان، بەیەکەوە گرێم داون.

These are what people often refer to as the renewable sources.

ئەوانەش ئەوانەن کە زۆر جار خەڵك ئاماژەیان پێدەکات و زانیاریان دەبێت لەسەری.

And they actually -- although it's great they don't require fuel --

لەڕاستیشدا.. ئەوەش زۆر باشە کە سوتەمەنی ناوێت

they have some disadvantages.

هەندێ لایەنی خراپیشیان هەیە

One is that the density of energy gathered in these technologies

یەکێک لەوانە چڕی ووزەیە کە لەم تەکنەلۆجیایەدا بەکاردێت

is dramatically less than a power plant.

کە بەشێوەیەکی سەرسوڕهێنەر کەمترە لە وێستگەی دروستکردنی کارەبا

This is energy farming,

ئەمە کشتوکاڵی ووزەیە، کەواتە تۆ باس لە چەندین میلی چوارگۆشە دەکەیت

so you're talking about many square miles, thousands of times more area

هەزاران جار زیاترە لەوەی کە بۆ هەر جۆرە بەرهەمهێنانێکی ووزە تەرخان دەکرێت

than you think of as a normal energy plant.

Also, these are intermittent sources.

ئەمەن سەرچاوەی بچر بچر و ناجێگیرن

The sun doesn't shine all day, it doesn't shine every day,

خۆر هەموو ڕۆژێک نادرەوشێتەوە، هەموو ڕۆژێک هەڵنایەت

and likewise, the wind doesn't blow all the time.

هەروەها با هەمو ڕۆژیک هەڵناکات

And so, if you depend on these sources,

کەواتە ئەگەر پست بەم سەرچاوانە ببەستیت

you have to have some way of getting the energy

دەبێت چەند ڕێگەیەک بدۆزیتەوە بۆ بەدەستهێنانی ووزە

during those time periods that it's not available.

لەو کاتانەدا کە لە بەردەستدا نین

So we've got big cost challenges here.

بۆیە ڕووبەڕوی هەندێک تەحەدای تێجونەکان دەبینەوە

We have transmission challenges;

تەحەدای گواستنەوەشمان هەیە

for example, say this energy source is outside your country,

بۆ نمونە، بڵێ سەرچاوەی ئەم ووزەیە لە دەرەوەی ووڵاتەکەتە

تۆ تەنها تەکنەلۆجیات پێویست ناێت

you not only need the technology,

بەڵکو دەبێت بگونجێی لەگەڵ مەترسی پەیدابونی ووزە لە جێگەی ترەوە

but you have to deal with the risk of the energy coming from elsewhere.

And, finally, this storage problem.

لە کۆتایدا ئەمە کێشەی پاشەکەوتکردنە

بۆیە ئاڕاستەکردنی ئەمە، ڕۆشتم تەماشایەکی

To dimensionalize this,

I went through and looked at all the types of batteries made --

هەموو جۆرەکانی پاتریم کرد کە دروستیان دەکەین

for cars, for computers, for phones, for flashlights, for everything --

بۆ ئۆتۆمبێلەکان، بۆ کۆمپیوتەرەکان، بۆ مۆبایلەکان، بۆ لایتەکان، بۆ هەمو شتێک

and compared that to the amount of electrical energy the world uses.

هەموویم بەراورد کرد لەگەڵ ڕێژەی بەکارهاتوو کە هەموو جیهان بەکاری دەهێنێت

What I found is that all the batteries we make now

بۆم دەرکەوت کە ئەو پاتریانەی ئێستا دروستیان دەکەین

could store less than 10 minutes of all the energy.

دەتوانن تەنها کەمتر لە ١٠ خولەکی ئەو ووزەیە خەزن بکەن

And so, in fact, we need a big breakthrough here,

لە ڕاستیدا، پێویستمان بە بەرەو پێشچونێکی گەورە هەیە لیرەدا

something that's going to be a factor of 100 better

شتێک کە سەد جار باشترە لە فاکتەرەکان

than the approaches we have now.

هەروەها لەو ڕیگایانەی کە ئێستا هەمانە

It's not impossible, but it's not a very easy thing.

ئەوە مەحاڵ نیە بەڵام ئاسانیش نیە

Now, this shows up when you try to get the intermittent source

ئێستا، ئەوە دەردەکەوێت کاتێک هەوڵدەدەیت بگەیت بە سەرچاوە پچڕ پچڕەکان

to be above, say, 20 to 30 percent of what you're using.

بۆ ئەوەی لەسەرەوە بیت، بڵێ لە %٢٠ بۆ %٣٠ لەوەی بەکاری دەهێنیت

If you're counting on it for 100 percent,

ئەگەر ئەوە حساب بکەیت بۆ لە %١٠٠

پێویستت بە پاتری سەرسوڕهێنەری ئەفەسانەیە

you need an incredible miracle battery.

Now, how are we going to go forward on this -- what's the right approach?

ئێستا، ئێمە چۆن بەرەو پێش بچین لەمەدا.. کامەیان مامەڵەی دروستە؟

Is it a Manhattan Project? What's the thing that can get us there?

ئەوە پڕۆژەی هانتانە؟ ئەو شتانە چین کە لێرەدا سودیان دەبێت؟

Well, we need lots of companies working on this -- hundreds.

کەواتە بۆ کارکردن لەسەر ئەمە پێویستمان بە زۆر کۆمپانیا دەبێت، سەدان

In each of these five paths, we need at least a hundred people.

بۆ هەر یەکێک لەم پێنج ڕێگەیە، بەلایەنی کەمەوە پێویستمان بە سەد کەسە

A lot of them, you'll look at and say, "They're crazy."

زۆر بەی ئەوان کاتێک سەیریان دەکەیت، دەڵێیت " ئەوان شێتن" ئەوە باشە

That's good.

And, I think, here in the TED group,

واهەست دەکەم لێرە لە گروپی تێد

we have many people who are already pursuing this.

خەڵکێکی زۆر هەن کە بەدوای ئەمەدا دەچن

Bill Gross has several companies, including one called eSolar

بیڵ گرۆس چەندین کۆمپانیای هەیە، بەوەشەوە کە پێی دەوترێت ئیسۆل

that has some great solar thermal technologies.

کە چەندین تەکنەلۆجیای گەرمکردنی هەیە کە ووزەی خۆر کاردەکەن

ڤینۆد کۆسڵا لەچەندین کۆمپانیا دەکۆڵێتەوە

Vinod Khosla is investing in dozens of companies

that are doing great things and have interesting possibilities,

چەندین کاری باش و شتی باش دەکەن

and I'm trying to help back that.

منیش دەمەوێت یارمەتیان بدەم لە بەرامبەر ئەوەدا

Nathan Myhrvold and I actually are backing a company

ناثان میرڤۆڵد و من لەڕاستیدا پشتگیری کۆمپانیایەک دەکەین

that, perhaps surprisingly, is actually taking the nuclear approach.

لەوانەیە سەیر بیت، لە ڕاستیدا نزیک دەبینەوە لە ووزەی ناوەکی

There are some innovations in nuclear: modular, liquid.

چەند داهێنانێک هەن لە ئەتۆمدا: وەک دابەشکردن ، شل کردنەوە

Innovation really stopped in this industry quite some ago,

لە ماوەی ڕبردوودا داهێنان لەم پیشەسازیەدا بەتەواوی وەستابوو

so the idea that there's some good ideas laying around

لەدەوروبەرمان چەندین بیرۆکەی باش هەن بەڵام بەتەواوەتی دڵخۆشکەر نین

is not all that surprising.

The idea of TerraPower is that, instead of burning a part of uranium --

بیرۆکەی هێزی تێرا، لە جیاتی سوتاندنی بەشێک لە یۆرانیۆم

the one percent, which is the U235 --

کە لە %١، ئەوەش U235

we decided, "Let's burn the 99 percent, the U238."

بڕیارماندا لە %٩٩ ی بسوتێنین کە دەکاتە U236

It is kind of a crazy idea.

ئەوە بیرۆکەیەکی شێتانە بوو

In fact, people had talked about it for a long time,

لە ڕاستیدا ، خەڵکی ماوەیەکی دوورو درێژ لەو بارەیەوە قسەیان کرد

but they could never simulate properly whether it would work or not,

بەڵام هەرگیز نەیانتوانی بەتەواوەتی ئەوە دەرببڕن کە ئەوە کاردەکات یان نا

and so it's through the advent of modern supercomputers

کە ئەوەش لە ڕێگەی داهێنانی کۆمپیوتەرە باڵا مۆدێرنەکانەوە دەبێت

that now you can simulate and see that, yes,

ئێستا دەتونین لاسایی بکەینەوە، با تاقی بکەینەوە، بەڵێ

with the right materials approach, this looks like it would work.

لەگەڵ لێکۆڵینەوەی تەواو، لەوە دەچێت سەربگرێت

And because you're burning that 99 percent,

لەبەرئەوەی لە %٩٩ ی ئەوە دەسوتێت

you have greatly improved cost profile.

بەشێوەیەکی زۆر باش نرخی تاکە کەس بەرەو پێش دەبەیت

You actually burn up the waste, and you can actually use as fuel

لە ڕاستیدا تۆ پاشەڕۆکەی دەسوتێنیت، لە ڕاستیدا ئەو سوتەمەنیەش

all the leftover waste from today's reactors.

هەموو پاشماوەکانە لە پاشماوەی ئەتۆمیەکان

So instead of worrying about them, you just take that, it's a great thing.

بۆیە ، لەجیاتی ئەوەی خەمی ئەوانەمان بێت, تەنها تۆ ئەوە وەربگرە، ئەوەش شتێکی باشە

It breeds this uranium as it goes along, so it's kind of like a candle.

ئەم یۆرانیۆمە هەڵدەمژیت و لەگەڵیا دەبیت، کەواتە لە شتێکی وەک مۆم دەچێت

You see it's a log there, often referred to as a traveling wave reactor.

دەتوانیت ئەوە بەبەردەوامی ببینیت لێرەدا، زۆرجار ئاماژەمان بۆ دەکات وەک گەڕانی دامەزراوە ئەتۆمیەکان

In terms of fuel, this really solves the problem.

دەربارەی ووزەش ئەمە بەتەواوەتی کێشەکە چارەسەر دەکات

I've got a picture here of a place in Kentucky.

ئەم وێنەیەم لایە هی شوێنێکە لە کنتاکی

This is the leftover, the 99 percent,

ئەمەش پاشماوەی لە %٩٩ یە

where they've taken out the part they burn now,

ئەو بەشەیان لێدەرکردوە کە ئێستا سوتاندویانە

بەوەش دەڵین یۆرانیۆمی بەکارهاتوو

so it's called depleted uranium.

That would power the US for hundreds of years.

ئەمەش ووزەی ئەمریکا دابین دەکات بۆ هەزاران ساڵ

And simply by filtering seawater in an inexpensive process,

بەشێوەیەکی سادە و هەرزان و تەنها بە پاڵاوتنی ئاوی زەریا

دەتوانیت سوتەمەنی تەواو دەستەبەر بکەیت بۆ هەموو سەرزەوی لە ماوەی ژیانیاندا

you'd have enough fuel for the entire lifetime of the rest of the planet.

So, you know, it's got lots of challenges ahead,

کەواتە، دەزانن تەحەدای زۆر تێدایە

but it is an example of the many hundreds and hundreds of ideas

بەڵام ئەوە تەنها نمونەیەکە لە سەدان و سەدەها بیرۆکە

that we need to move forward.

کە دەمانەوێت بۆ هەنگاونان بۆ پێشەوە

So let's think: How should we measure ourselves?

کەواتە بابیرکەینەوە، چۆن دەتوانین خۆمان بپێوین؟

What should our report card look like?

دەبێت کارتی ڕاپۆرتی ئێمە چۆن بێت؟

Well, let's go out to where we really need to get,

باشە، با بچینە دەرەوە بۆ ئەو شوێنەی کە دەبێت لەوێ بین

and then look at the intermediate.

ئەو کاتە سەیرێکی مامناوەندەکەی بکەین

For 2050, you've heard many people talk about this 80 percent reduction.

بۆ ٢٠٥٠ لە زۆر کەس دەبیستیت کە قسە دەکەن دەربارەی کەمبونەوەی ئەم ڕێژەیە بۆ لە %٨٠

لە ڕاستیدا ئەوە زۆر گرنگە، لەوێدا ئەوەمان دەستدەکەوێت

That really is very important, that we get there.

And that 20 percent will be used up by things going on in poor countries --

لە %٢٠ یش بەکاردێت بۆ شتی ووڵاتە هەژارنشینەکان

still some agriculture; hopefully, we will have cleaned up forestry, cement.

‌هێشتا هەندێک ووڵاتی کشتوکاڵی هەیە

خۆشبەختانە ئێمە دارستان و چیمەنتۆمان پاککردۆتەوە

So, to get to that 80 percent,

کەواتە بۆ بەدەستهێنانی ئەو لە %٨٠ یە

the developed countries, including countries like China,

ووڵاتە پێشکەوتوەکان بە (چین) یشەوە

will have had to switch their electricity generation altogether.

دەبێت هەموو مۆلیدە کارەباییەکانیان بکوژێننەوە

The other grade is: Are we deploying this zero-emission technology,

کەواتە پلەی دووەم بریتیە لە: ئایا ئێمە ڕادەی سفر لە پاشەڕۆ ئامادە بکەین؟

have we deployed it in all the developed countries

هەروەها چۆن لە ووڵاتە پێشکەوتوەکان بڵاوی بکەینەوە

and are in the process of getting it elsewhere?

بۆ ئەوەی بەردەوام بین دەبێت شوێنی تر بدۆزینەوە بۆ بڵاوکردنەوەی؟

That's super important.

ئەوە گرنگترین شتە

That's a key element of making that report card.

ئەوە پێکهاتەی بنەڕەتیە لە دروستکردنی کارتی ڕاپۆڕتدا

Backing up from there, what should the 2020 report card look like?

لەبەرئەوە دەبێت ئاخۆ کارتی ڕاپۆڕت لە ساڵی ٢٠٢٠ دا چۆن بێت؟

Well, again, it should have the two elements.

باشە، دەبێت دەبێت ئەوە دوو پێکهاتەی هەبێت

We should go through these efficiency measures to start getting reductions:

دەبێت بە لێهاتوییەوە بڕوانینە ئەم پێوانانە بۆ دەستپێکردن بە کەمکردنەوە:

The less we emit, the less that sum will be of CO2,

تا ئێمە کەمتر بنێرین، گازی دوانە ئۆکسیدی کاربۆن کەمتر کەڵەکە دەبێت

and therefore, the less the temperature.

پاشان پلەی گەرمی نزمتر دەبێتەوە

But in some ways, the grade we get there,

بەڵام هەر چۆنێک بێت، ئەو پلانەی وەریان دەگرین لەوێدا

doing things that don't get us all the way to the big reductions,

هەموو ئەو شتانەمان ناداتێ کە لە ڕێگەیەوە بتوانین کەمبونەوەی گەورە ڕوبدات

تەنها یەکسانە، یان لەوانەیە کەمتریش بێت، کە لەوەیان گرنگترە

is only equally, or maybe even slightly less, important than the other,

which is the piece of innovation on these breakthroughs.

کام پارچەی داهێنراوەکە لە ئەم بەدەست هێنراوانەیە

These breakthroughs, we need to move those at full speed,

ئەم بەدەست هێنراوانە، پێویستمان دەبێت بۆ ئەوەی ئەوپەڕی خێرایی بەکاربهێنین

دەتوانین ئەوە بپێوین لە مەرجەکانی کۆمپانیاکان

and we can measure that in terms of companies,

pilot projects, regulatory things that have been changed.

پڕۆژەکانی فڕۆکەوانی، ئەو شتە ڕێکخراویانەی کە گۆڕاون

There's a lot of great books that have been written about this.

زۆر کتێبی باش هەیە کە لە بارەی ئەو شتانەوە نوسراون

The Al Gore book, "Our Choice,"

کتێبەکەی ئەل گۆر هەڵبژاردنەکەی ئێمە

and the David MacKay book, "Sustainable Energy Without the Hot Air."

هەروەها کتێبەکەی داڤید ماکای " ووزەیەکی ماوە درێژ بەبێ هەوایەکی گەرم"

They really go through it and create a framework

لە ڕاستیدا ئەوان لەو میانەیەدا چوارچێوەیەکیان دروست کردوە

کە بتوانرێت گفتوگۆی لەسەر بکرێت بە شێوەیەکی گفشتی

that this can be discussed broadly,

because we need broad backing for this.

لەبەرئەوە پێویستە ئێمە پاڵپشت بین بۆ ئەمە

There's a lot that has to come together.

لەوێدا زۆر شت ماوە کە بەیەکەوە دێن

So this is a wish.

کەواتە ئەمە هیوایەکە

It's a very concrete wish that we invent this technology.

داهێنانی ئەم تەکنەلۆجیایە خۆزگەیەکی زۆر ڕاستەقینە و جێگیرە

If you gave me only one wish for the next 50 years --

ئەگەر تەنها خۆزگەیەک بخوازم بۆ پەنجا ساڵی تر

I could pick who's president,

دەشێت من ئەوە هەڵبژێرم کە کی دەبێت بە سەرۆک

I could pick a vaccine, which is something I love,

دەشێت ڤاکسین هەڵبژێرم، کە شتێکە زۆر حەزم لێیەتی

or I could pick that this thing

یان لەوانەیە ئەوە هەڵبژێرم کە ئەم شتە

that's half the cost with no CO2 gets invented --

بۆ دروستکردنی، نیوەی تێچونی دەوێت بە بێ گازی دوانە ئۆکسیدی کاربۆن

this is the wish I would pick.

ئەمە ئەوەیە کە من خۆزگەی بۆ دەخوازم

This is the one with the greatest impact.

ئەمە ئەو دانەیانە کە گەورەترین کاریگەری هەیە

If we don't get this wish,

ئەگەر ئەم خۆزگەیەمان نەبوو

the division between the people who think short term and long term

جیاکاری دەبێت لە نێوان ئەو خەڵکانەی کە بۆ مەودایەکی کورت بیردەکەنەوە و هەروەها ئەوانەی مەودای درێژیان دەبێت و بەرەو خراپی دەچێت

will be terrible,

between the US and China, between poor countries and rich,

لە نێوان ئەمریکا و چین، لە نێوان ووڵاتە هەژارەکان و ووڵاتە دەوڵەمەندەکان

and most of all,

لەگەڵ زۆربەی ژیانی ئەوانەی لەگەڵ دوو ملیۆنەکە دەبن، زۆر خراپ دەبیت

the lives of those two billion will be far worse.

So what do we have to do?

کەواتە، دەبێت چی بکەین؟

What am I appealing to you to step forward and drive?

من داواتان لێدەکەم هەنگاوێک بچنە پێشەوەو لێبخوڕن؟

We need to go for more research funding.

پێویستمان بەوەیە زیاتر لێکۆڵینەوە بکەین

When countries get together in places like Copenhagen,

کاتێک ووڵاتان کۆدەبنەوە لە شوێنی وەک کۆپنهاگن

ئەوان ئەوەی باسی نەکەن تەنها گازی دوانە ئۆکسیدی کاربۆنە

they shouldn't just discuss the CO2.

They should discuss this innovation agenda.

پێویستە ئەوان گفتوگۆ لە بارەی ئەم بەرنامەی کارەوە بکەن

You'd be stunned at the ridiculously low levels of spending

سەرت دەسوڕمێ لە بێکەڵکی و ئەو ئاستە نزمەی سەرفدەکرێت

on these innovative approaches.

لەم جۆرە داهێنانانەدا

We do need the market incentives -- CO2 tax, cap and trade --

پێویستە مارکێتەکان بپارێزین.. خەرجیەکانی گازی دونە ئۆکسیدی کاربۆن، کڵاو و بازرگانیەکان

something that gets that price signal out there.

لێرەدا هەندێک ئیشارەتی نرخەکانمان بۆ دەردەکەوێت

We need to get the message out.

پێویستە نامەیان بۆ بەجێبهێڵین

We need to have this dialogue be a more rational,

پێویستمان بەم دیالۆگە هەیە بۆ ئەوەی زیاتر نەتەوەیی بین، بۆ ئەوەی زیاتر لە دیالۆگ تێبگەین

more understandable dialogue,

including the steps that the government takes.

بەوەشەوە کە حکومەت هەنگاوی بۆ دەنێت

This is an important wish, but it is one I think we can achieve.

ئەمە هیوایەکی گرنگە، بەڵام بیردەکەمەوە دەشتوانین بەدەستی بهێنین

Thank you.

سوپاس

(Applause)

چەپڵە

(Applause ends)

Thank you.

سوپاس

Chris Anderson: Thank you. Thank you.

کریس ئەندرسۆن: سوپاس. سوپاس

(Applause)

چەپڵە

CA: Thank you.

سوپاس. بۆ زیاتر تێگەیشتن دەربارەی ووزەی تێرا

So to understand more about TerraPower.

I mean, first of all, can you give a sense of what scale of investment this is?

مەبەستم، پێش هەموو شتێک، دەتوانیت پێم بڵێیت قەبارەی ئەم وەبەرهێنانە چەندە؟

Bill Gates: To actually do the software, buy the supercomputer,

بیڵ گەیتس: لە ڕاستیدا ئەوەبوو دەست بکەین بە کڕینی بەرنامەیەکی گەورە

hire all the great scientists, which we've done,

هەموو زاناکانمان بە کرێ گرتوە، کە تەواومان کرد

that's only tens of millions.

ئەوە تەنها دەیەها ملیۆنە

And even once we test our materials out in a Russian reactor

تەنانەت جارێکیان کەرەستەکانمان تاقی دەکردەوە کاتێک لە ڕووسیا لەژێر کاردا بوون

بۆ دڵنیابون لەوەی کە هموو مادەکان بە باشی کەمیان کردوە

to make sure our materials work properly,

then you'll only be up in the hundreds of millions.

دەگونجێت ئەوان لە سەروو ١٠٠ ملیۆنەوە بن

The tough thing is building the pilot reactor --

شتە بەهێزەکە هەڵدەستێت بە بونیاد نانی کارتێکەرە فڕۆکەوانیەکان

finding the several billion, finding the regulator, the location

دۆزینەوەی چەندەها ملیار، هەروەها دۆزینەوەی پێگەی جارانی

that will actually build the first one of these.

ئەمانە هەموویان ڕاستیە، یەکەمیشیان ئەوەیە

Once you get the first one built, if it works as advertised,

یەک جار یەکەم دانە دروست دەکرێت، ئەگەر وەک پێویست ئیش باکت

then it's just clear as day,

ئەوکاتە ڕوون دەبێتەوە وەک ڕۆژی ڕووناک، ئابوری، چڕی ووزە

because the economics, the energy density, are so different

زۆر جیاوزان لە ووزەی ناوەکی وەک دەزانن

than nuclear as we know it.

CA: So to understand it right,

کریس ئەندرسۆن: بەم شێوەیە، بۆ ئەوەی بەباشی تێبگەین، ئەم بیناکانیش دەگرێتەوە

this involves building deep into the ground,

almost like a vertical column of nuclear fuel, of this spent uranium,

بە شێوەیەک وەک خشتەیەکی ستوونی لە سوتەمەنی ناوەکی

لەم جۆرە یۆرانیۆمە سوتاوە

and then the process starts at the top and kind of works down?

وە پاسان پڕۆسەکە دەست پێدەکات لەسەرەوە بەرەو خوارەوە ئیش دەکات؟

BG: That's right.

بیڵ گەیتش: ئەوە ڕاستە، ئەـڕۆ هەمیشە پێویستت بە بەکارهێنای ووزەی ئەتۆمیە

Today, you're always refueling the reactor,

so you have lots of people and lots of controls that can go wrong,

بۆیە زۆر خەڵکمان هەن کە بەشێوەیەکی هەڵە ئەوەیان کۆنتڕۆڵ کردوە"

where you're opening it up and moving things in and out --

ئەمەش لەو شوێەندایە کاتێک دەچیتە ناوەوە و دێیتە دەروە

that's not good.

ئەوەش شتێکی باش نیە

So if you have very --

کەواتە، ئەگەر سوتەمەنیەکی زۆر هەرزانت هەبێت، دەتوانیت بۆ ماوەی ٦٠ ساڵ دەستی بەسەردا بگریت

(Laughter)

very cheap fuel that you can put 60 years in --

just think of it as a log --

تەنها بەتەواوەتی بیری لێبکەرەوە

put it down and not have those same complexities.

بیخەرە ژێر هەمان بەدواداچونەکانی پێشوو

And it just sits there and burns for the 60 years, and then it's done.

تەنها دانیشە لەوێدا و ٦٠ ساڵ سوتەمەنی بسوتێنە، ئەوەش تەواە

CA: It's a nuclear power plant that is its own waste disposal solution.

کریس ئەندرسۆن: ئەوە ووزەی زەویە، دەتوانیت پاشەڕۆکەی وەک چارەسەر بەکاربهێنیتەوە

BG: Yeah; what happens with the waste,

بیڵ گەیتس: بەڵێ، کەواتە چێ ڕوودەدات لەگەڵ بەفیڕۆچون

you can let it sit there -- there's a lot less waste under this approach --

دەکرێت وازی لێبێنین و دانیشین.. لەوێدا زۆر کەمتر بەفیڕۆچون کەمترە لە ژێر ئەم توێژینەوەیەدا

then you can actually take that

ئەو کاتە بەڕاستی دەتوانیت ئەوە وەربگریت

and put it into another one and burn that.

بیکەیتە دانەیەکی ترەوە و بیسوتێنیت

And we start out, actually, by taking the waste that exists today

دەتوانین دەست بکەین بە وەرگرتنی ئەم بەفیڕۆچونەی ئەمڕۆ هەیە

that's sitting in these cooling pools or dry-casking by reactors --

ئەوەش بە دانانی حەوزی ساردکەرەوە، یان ساردکردنەوەی ووشک، یان یان بەرگێکی دامەزراوەیی ئەتۆمی

that's our fuel to begin with.

کە دەبێت سوتەمەنی ئێمەی لێوەربگیرێت

So the thing that's been a problem from those reactors

کەواتە، ئەو شتانەی کە کێشە بوون لەو دامەزراوە ناوەکیانەدا

is actually what gets fed into ours,

ئەوە ئەوەیە کە ئێمە تێرەدکات

and you're reducing the volume of the waste quite dramatically

تۆ لێرەدا ڕێژەی بەفیڕۆچون بەشێوەیەکی سەرسوڕهێنەر کەمدەکەیتەوە

as you're going through this process.

لەکاتی ئەنجامدانی ئەم پڕۆسەیەدا

CA: You're talking to different people around the world

کریس ئەندرسۆن: تۆ قسە لەگەڵ خەڵکی زۆر جیاواز دەکەیت لە سەرانسەری جیهاندا

دەربارەی ئەگەرەکانی ئێرە

about the possibilities.

Where is there most interest in actually doing something with this?

لە ڕاستیدا بەرژەوەندی چیە لە ئەنجامدانی شتێکی وەک ئەمە؟

BG: Well, we haven't picked a particular place,

بیڵ گەیتس: باشە، ئێمە شوێنێک دیاریکراومان هەڵنەبژاردوە

لێرەدا هەموو یاسا سەرنجڕاکێشەکانمان هەیە لەبرەی هەر شتێکەوە کە پێی دەوترێت ئەتۆم

and there's all these interesting disclosure rules

about anything that's called "nuclear."

So we've got a lot of interest.

بۆیە زۆر سوودمان لێبینی

People from the company have been in Russia, India, China.

خەڵکانی ناو کۆمپانیاکان لە ڕووسیا، هیندستان و چینەوە هاتبون

I've been back seeing the secretary of energy here,

گەڕامەوە تا چاوم بە سکرتێری ووزە بکەوێت لێرە

talking about how this fits into the energy agenda.

قسەمانکرد لەبارەی ئەوەی ئەمە تا چەند دەچێتە بەرنامەی کاری ووزەوە

So I'm optimistic.

بۆیە من گەشبین، وەک دەزانن، فەڕنسیەکان ویابانییەکان هەندێک شتیان تەواو کردوە

The French and Japanese have done some work.

This is a variant on something that has been done.

ئەمە هەمەجۆرییەکە لەو شتانەی تەواو کراون

It's an important advance, but it's like a fast reactor,

ئەمە ئامۆژگارییەکی گرنگە، بەڵام وەک پەرچەکردارێکی خێرا وایە

and a lot of countries have built them,

زۆر لە ووڵاتانیش دروستیان کردوە

so anybody who's done a fast reactor is a candidate

کەواتە هەرکەس بنیاتنانی دامەزراوەیەکی ئەتۆمی بەخێرایی تەواو بکات، دەبێت یەکەمجار شوێنێک دیاری بکات بۆی

to be where the first one gets built.

CA: So, in your mind,

کریس ئەندرسۆن: کەواتە ئەوەی لە مێشکی تۆدایە گریمانەیە

timescale and likelihood of actually taking something like this live?

وەک ئەوەی شتێک بگریت لەم ژیانەدا؟

BG: Well, we need -- for one of these high-scale, electro-generation things

بیڵ گەیتس: باشە، ئێمە پێویستمان.. بەیەکێک لەم زۆربونی قەبارانەیە، هەروەها نەوەکانی کارەبا

ئەوە زۆر هەرزانە

that's very cheap,

we have 20 years to invent and then 20 years to deploy.

ئێمە بیست ساڵمان هەیە لە داهێنان و بیست ساڵیش لە بەکاربردن

That's sort of the deadline

ئەمەش جۆرێکە لە کاتی کۆتایی کە ژینگە و ڕوواڵەتەکانی

that the environmental models have shown us that we have to meet.

پیشانداویت بۆ ئەوەی ڕووبەڕوی ببیتەوە

And TerraPower -- if things go well, which is wishing for a lot --

وەک دەزانن ووزەی تێرا، ئەگەر شتەکان بە باشی بڕوات بەڕێوە..کە هیوای زۆری بۆ دەخوازین

بە ئاسانی ڕووبەڕوی ئەوە ببێتەوە

could easily meet that.

And there are, fortunately now, dozens of companies --

خۆشبەختانە ئێستا چەندین کۆمپانیا هەیە

we need it to be hundreds --

کە دەمانەوێت ببن بە سەدان کۆمپانیا

who, likewise, if their science goes well,

بەم شێوەیەش ئەگەر زانستەکەیان بە باشی بڕوات بەڕێوە

if the funding for their pilot plants goes well,

ئەگەر پلانەکانیشیان بەشێوەیەکی باشی بڕوات

that they can compete for this.

ئەوا دەتوانن کێبڕکێ بکەن لەسەر ئەمە

And it's best if multiple succeed,

شتێکی زۆر باش دەبێت ئەگەر سەرکەوتنەکە دوو لایەنە بێت

because then you could use a mix of these things.

چونکە لە کۆتایدا دەتوانیت بە تێکەڵی سوود لەمانە وەربگرین

We certainly need one to succeed.

بەدڵنیاییەوە ئێمە کۆمپانیایەکمان دەوێت کە سەربکەوێت

CA: In terms of big-scale possible game changers,

کریس ئەندرسۆن: لە لایەنی گەورەیی قەبارەکەیەوە یاریەکە دەگۆڕێت

is this the biggest that you're aware of out there?

ئەمە گەورەترینیانە کە تۆ هۆشیاری لەبارەیەوە دەدەیت؟

BG: An energy breakthrough is the most important thing.

بیڵ گەیتش: جیاکاری ووزە گرنگترین شتە

It would have been, even without the environmental constraint,

هەرواش بووە، تەنانەت بەبێ سنوردارکردنی ژینگە

بەڵام سنوردارکردنی ژینگە تەنها گەورەتری دەکات

but the environmental constraint just makes it so much greater.

In the nuclear space, there are other innovators.

لە ئەتۆمی فەزایا، داهێنانی زیاتر هەیە

You know, we don't know their work as well as we know this one,

وەک دەزانن، ئێمە کارەکانیان بەباشی نازانین وەک ئەمەیان

but the modular people, that's a different approach.

بەڵام چەند یەکەیەک لە خەڵک پێکهاتەی ڕێکخستنیان جیایە

جۆرێکی تری ووزەی ئەتۆم هەیە لە دۆخی شلیدایە، کە تۆزێک ئاستەمە

There's a liquid-type reactor, which seems a little hard,

but maybe they say that about us.

بەڵام لەوانەیە ئەوە بڵێن لە بارەی ئێمەوە

And so, there are different ones,

بەم شێوەیە، چەند دانەیەکی جیاوازیش هەیە

but the beauty of this is a molecule of uranium

بەڵام جوانی لەم گەردەی یۆرانیۆمدا

has a million times as much energy as a molecule of, say, coal.

ملیۆنەها جار زیاترە لە ووزەی گەردی خەڵوز

And so, if you can deal with the negatives,

بەم شێوەیە ئەگەر بتوانیت بگونجێت لەگەڵ لایەنە نەرێکان

کە بەشێوەیەکی سەرەکی تیشکدانەوەیە

which are essentially the radiation, the footprint and cost,

کاریگەری و تێچونەکانی و شاراوەیی

the potential, in terms of effect on land and various things,

لە کاریگەری هێواش و سلبی لەسەر زەوی و ژینگە و چەندین شتی جۆراوجۆر

is almost in a class of its own.

کە لە هەمان بابەتی پۆلێنن

کریس ئەندرسۆن: ئەگەر ئەوە سەری نەگرت چی؟

CA: If this doesn't work, then what?

Do we have to start taking emergency measures

پێویستە لە ئێستاوە دەستبکەین بە قسەکردن لە بارەی پێوەرەکانی حاڵەتی کتوپڕ

to try and keep the temperature of the earth stable?

بۆ هەوڵدان بۆ کۆنتڕۆڵکردنی پلەی گەرمای زەوی هەتا جێگیر بێت؟

BG: If you get into that situation,

بیڵ گەیتس: ئەگەر پێبنێیتە حاڵەتێکی لەوشێوەوە

it's like if you've been overeating, and you're about to have a heart attack.

وەک ئەوە وایە زیادەڕەوی لەخواردنا بکەیت و تووشی جەڵدە بیت

Then where do you go?

چی دەکەیت؟ لەوەدەچێت پێویستت بە نەشتەرگەری دڵ بێت یان شتێکی لەو بابەتە

You may need heart surgery or something.

There is a line of research on what's called geoengineering,

هێڵێکی پەستان هەیە لەسەر ئەوەی پێی دەوترێت ئەندازیاریی کەشووهەوا

which are various techniques that would delay the heating

کە جۆراوجۆرە لە تەکنیکدا کە گەرم دوادەخات

to buy us 20 or 30 years to get our act together.

بۆ کڕینی ئێمە بیست یان سی ساڵ بۆ یەکخستنی کاری ئێمە بەیەکەوە

Now, that's just an insurance policy; you hope you don't need to do that.

بەڵام ئێستا ئەوەیە تەنها ڕامیاری دڵنیاییە

هیوادارین کە شتی وا ڕوودەدات

Some people say you shouldn't even work on the insurance policy

هەندێک کەس پێت دەڵێت، تۆ پێویستی نەدەکرد لە سیاسەتی کۆپانیای دڵنیایی کار بکەیت

چونکە دەشێت ئەوە تەمەڵت بکات

because it might make you lazy,

چونکە تۆ بەردەوام دەبیت لە خواردن و وادەزانیت کە نەشتەرگەری دڵ ئامادە دەبێت بۆ پاراستنت

that you'll keep eating because you know heart surgery will be there to save you.

دڵنیا نیم کە ئەوە ژیرانە بێت، گرنگی دان بە کێشەکە

I'm not sure that's wise, given the importance of the problem,

بەڵام ئێستا گفتوگۆی ئەندازیاری کەشووهەوا هەیە

but there's now the geoengineering discussion

about: Should that be in the back pocket in case things happen faster,

بەڵام.. پێویستە ئەوە لە لایەکی ترەوە ئەنجام بدرێت، چونکە شتەکان بە خێرایی ڕوودەدەن

or this innovation goes a lot slower than we expect?

یان ئەم داهێنانە نهێواشتر بەڕێوەدەچێت لەوەی ئێمە گریمانەمان کردبوو؟

CA: Climate skeptics:

کریس ئەندرسۆن: گومانلێکەرانی کەش: ئەگەر ڕستەیەک یان دوانتان هەیە پێیان بڵێن

If you had a sentence or two to say to them,

چۆن دەتوانن پێیان بڵێیت کە ئەوان هەڵەن؟

how might you persuade them that they're wrong?

BG: Well, unfortunately, the skeptics come in different camps.

بیڵ گەیتس: بەداخەوە گومان لێکەران لەچەند لایەنێکی جیاوازەوە دێن

The ones who make scientific arguments are very few.

ئەوانەی کە گفتوگۆکان زانستیەکان دروستدەکەن کەمینەیەکن

Are they saying there's negative feedback effects

ئەوان دەڵێن لایەنی سلبی هەیە لەسەر کاردانەوەکان

that have to do with clouds that offset things?

ئەمە دەبێت بکرێت بۆ قەرەبووکردنەوەی شتەکان

There are very, very few things that they can even say

شتانێکی زۆرز ۆر کەم هەن کە دەتوانین بیانڵێین لەم بارەیەوە

بوارێک هەیە لە ملیۆنێکدا بۆ ئەم شتانە

there's a chance in a million of those things.

The main problem we have here -- it's kind of like with AIDS:

بنەڕەترین شت کێشە کە هەیە، شتێکی وەک ئایدزە

you make the mistake now, and you pay for it a lot later.

ئێستا هەڵەکان ئەنجام دەدەیت، پاشانیش باجەکەی دەدەیت

And so, when you have all sorts of urgent problems,

بەم شێوەیە، کاتێک هەموو جۆرەکانی کێشە کتوپڕەکانمان هەیە

the idea of taking pain now that has to do with a gain later,

بیرۆکری دانی باجەکەی لە ئێستادا یان هەڵسەنگاندن و دووبارەبونەوەی دواتر

بەشێوەیەک ئازارێکی نادڵنیاییت دەداتێ

and a somewhat uncertain pain thing.

In fact, the IPCC report -- that's not necessarily the worst case,

لە ڕاستیدا، ڕاپۆرتەکەی ( گروپی حکومی نێودەوڵەتی بۆ گۆڕانی کەشووهەوا) پێویست ناکات بەڵام ئەوە خراپترینە

and there are people in the rich world who look at IPCC and say,

وە خەڵکی لە جیهاندا هەن کە چاودێری ( گروپی حکومی نێودەوڵەتی بۆ گۆڕانی کەشووهەوا) دەکەن

دەڵێن باشە ئەوە شتێکی ئەوەندە قورس یە

"OK, that isn't that big of a deal."

The fact is it's that uncertain part that should move us towards this.

لەڕاستیدا ئەوە بەشێکی گوماناوییە کە ئێمە دەبێت هەنگاو بەرەو پێشەوە بنێن بۆ ئەمە

But my dream here is that,

بەڵام خەونی من ئەوەیە کە ئەمە بکەین بە ئابوریانە

if you can make it economic, and meet the CO2 constraints,

وە سنورداریەکانی گازی دوانە ئۆکسیدی کاربۆن ببینین

then the skeptics say,

پاشان ئەوانەی گومانیان هەیە دەڵێن باشە

"OK, I don't care that it doesn't put out CO2,

بەگرنگی بەوە نادەم کە ئەوە گازی دوانە ئۆکسیدی کاربۆن لەناو نابات

I kind of wish it did put out CO2.

جۆرێک لە هیوام هەیە کە گازی دوانە ئۆکسیدی کاربۆن بکاتە دەرەوە

But I guess I'll accept it,

بەڵام پێدەچێت ئەوە قبوڵ بکەم، چونکە ئەوە هەرزانترە لەوەی پێشوو

because it's cheaper than what's come before."

(Applause)

چەپڵە

کریس ئەندرسۆن: کەواتە ئەوە وەڵامی تۆ دەبێت بۆ بەرهەڵستیەکەی باجۆرن لامبۆرگ

CA: So that would be your response to the Bjørn Lomborg argument,

basically if you spend all this energy trying to solve the CO2 problem,

ئەگەر ئەو هەموو ووزەیە باکاربهێنیت تا کێشەی گازی دوانە ئۆکسیدی کاربۆن چارەسەر بکەیت

it's going to take away all your other goals

ئەوە هەموو ئامانجەکانی ترت وەلا دەنێت

of trying to rid the world of poverty and malaria and so forth,

لە هەوڵدان بۆ لەناوبردنی برسێتی وهەژاری و مەلاریا لە جیهاندا

it's a stupid waste of the Earth's resources

ئەوە بەفیڕۆدانێکی گەمژانەیە کە سامانی زەوی بە فیڕۆ بدەی بۆ دانانی پارە بە ئاڕاستەی

to put money towards that

when there are better things we can do.

ئەوەی کە شتی باشتر هەیە کە ئێمە بیکەین

BG: Well, the actual spending on the R&D piece --

بیڵ گەیتس: کەواتە بەکارهێنانی ڕاستیانەی پارچەکانی گەڕان و پێشکەوتنە

say the US should spend 10 billion a year more than it is right now --

بڵێ وویلایەتە یەکگرتوەکانی ئەمریکا ١٠ ملیار لە ساڵیکدا زیاترخەرج دەکات لەوەی کە ئێستا هەیە

it's not that dramatic.

ئەوە ئەوەندە کارەساتاوی نیە

It shouldn't take away from other things.

دەبێت لە شتەکانی ترەوە وەرگیرابێت

The thing you get into big money on, and reasonable people can disagree,

ئەوە پارەی زۆر لەسەر دادەنرێت و ئەمەش دەبیتە هۆی ئەوەی کە خەڵکی بە جدی ڕووبەڕوی بوەستنەوە

is when you have something that's non-economic

ئەوەش کاتێک دەبێت کە شتێکی نائابوری و هەیە و دەتەوێت بگەڕێیت بەدوایا..

and you're trying to fund that --

کە بۆ من بەزۆری بەفیڕۆدانە

that, to me, mostly is a waste.

Unless you're very close,

هەتا تۆ زۆر نزیک دەبیتەوە و تەنها فێربونی چەماوەییە

and you're just funding the learning curve and it's going to get very cheap,

ئەوەش زۆر هەرزان دەبێت

I believe we should try more things

باوەڕم وایە دەبیت ئێمە هەوڵی شتی زیاتر بدەین ، ئەو شتانەی کە زیاتر شاراوەن

that have a potential to be far less expensive.

بەلایەنی کەمەوە ئەوانەی کەمتر گرانن

If the trade-off you get into is, "Let's make energy super expensive,"

ئەگەر هاوسەنگی کردنەکە بمانگەیەنێتە ئەوەی بڵێین با ووزە بکەین بەگرانترین شت

then the rich can afford that.

ئەوکاتە دەوڵەمەند زیاتر هەوڵی بۆ دەدات

I mean, all of us here could pay five times as much for our energy

مەبەستم ئەوەیە هەر هەموومان دەگونجێت نرخی چوار هێندە زیاتر بدەین بۆ ووزە

and not change our lifestyle.

وە هیچ گۆڕانیک لە ژیانماندا نابێت

The disaster is for that two billion.

بەڵام کارەساتەکە بۆ ئەو دوو ملیارەیە

And even Lomborg has changed.

تەنانەت لامبۆرگیش گۆڕاوە

His shtick now is, "Why isn't the R&D getting more discussed?"

قسەی ئەو بۆ ئێستا ئەوەیە : بۆچی گەڕان و بەرەوپێشبردن زیاتر گفتوگۆیان لەبارەوە دەکرێت؟

He's still, because of his earlier stuff,

هێشتا هەر خەریکە بەشتەکانی زووتریەوە

still associated with the skeptic camp,

هێشتا خەریکە لەگەڵ خۆ بەڕاست زانەکاندا

but he's realized that's a pretty lonely camp,

بەڵام بۆی دەرکەوتوە کە ئەوە کەمپێکی جوانی بچوکی تەنهایە

and so, he's making the R&D point.

بەم شێوەیە ئەو خاڵی گەڕان و بەرەوپێشبردن دروست دەکات

And so there is a thread of something that I think is appropriate.

لێرەدا هەڕەشەی شتێکی تر هەیە کە من دەڵێم زۆر گونجاوە

The R&D piece -- it's crazy how little it's funded.

پارچەی گەڕان وبەرەوپێشبردن شێت دەبن کە بۆچی ئەوەندە کەمیان بۆ خەرجکراوە

CA: Well, Bill, I suspect I speak on behalf of most people here

کریس ئەندرسۆن: باشە بیڵ، وا گومان دەکەم کە نوێنەری نیوەی ئامادەبوانی ئێرە بم

دەمەوێت پێت بڵێم کە بەڕاستی هیواخوازم کە هیواکەت بێتەدی.. زۆر سوپاس

to say I really hope your wish comes true.

Thank you so much.

بیڵ گەیتس: سوپاس

BG: Thank you.

(Applause)

چەپڵە