David Hoffman: Catch Sputnik mania!

Translator: suzan sarmad Reviewer: Aga Ismael

Fifty years ago in the old Soviet Union,

پەنجا ساڵ بەر لە ئێستا، لە یەکێتی سۆڤیەتی کۆندا،

a team of engineers was secretly moving a large object

تیمێکی ئەندازیاری بە نهێنی شتێکی گەورەیان دەگواستەوە

through a desolate countryside.

بەناو دەشتێکی دوورە دەست.

With it, they were hoping to capture the minds of people everywhere

لەگەڵ ئەوە، ویستیان سەرنجی خەڵکی لە هەمو لایەکەوە ڕاکێشن

by being the first to conquer outer space.

بەوەی کە یەکەم کەسن دەچنە بۆشایی ئاسمان.

The rocket was huge.

موشەکەکە گەورە بوو.

And packed in its nose was a silver ball

سەرەکەیی تۆپێکی زیوی پێوە بوو

with two radios inside.

لەگەڵ دوو ڕادیۆ لە ناوەوە.

On October 4, 1957, they launched their rocket.

لە ٤ی ئۆکتۆبەری ۱۹٥۷، موشەکەکەیان ناردە ئاسمان.

One of the Russian scientists wrote at the time:

یەکێک لە زانا ڕوسییەکان لەوکاتە نووسی:

"We are about to create a new planet

"ئێمە خەریکین هەسارەیەکی نوێ دروست دەکەین

that we will call Sputnik.

کە پێی دەڵێن سپۆتنیک.

In the olden days, explorers

لە ڕۆژگاری ڕابردوو، پشکنەرەکانی

like Vasco da Gama and Columbus

وەکو ڤاسکۆ دیگاما و کۆڵومبەس

had the good fortune to open up the terrestrial globe.

شانسی باشیان هەبووە بۆ ناساندنی جیهانی سەر زەوی.

Now we have the good fortune to open up space.

ئێستا ئێمە ئەو هەلە مان لەبەردەستە بۆ ناساندنی بۆشایی ئاسمان.

And it is for those in the future to envy us our joy."

ووە بۆ ئەوانەیە لە داهاتودا بەخیلی بە خۆشیەکانمان ببەن".

You're watching snippets from "Sputnik," my fifth documentary feature,

،ئێوە سەیری پوختەی پێنجەم دۆکومێنتەری "دەکەن لەسەر "سپوتنیک،

which is just about completed.

کە تازە تەواو بووە.

It tells the story of Sputnik,

چیرۆکی سپوتنیک دەگێڕێتەوە،

and the story of what happened to America as a result.

و چیرۆکی چی بەسەرئەمریکا هات لەئەنجامدا.

For days after the launch,

ڕۆژانی دوای هەڵدانەکە،

Sputnik was a wonderful curiosity.

سپۆتنیک زۆر نایاب بوو.

A man-made moon visible by ordinary citizens,

پیاوێک - وایکرد مانگ ببینرێت لەلایەن کەسی ئاسایی،

it inspired awe and pride

بوە هۆی ترس و شانازی

that humans had finally launched an object into space.

کە ئەو مرۆڤانە لە کۆتاییدا توانیان شتێک بنێرنە ئاسمان.

But just three days later, on a day they called Red Monday,

بەڵام تەنها سێ ڕۆژ دواتر، لەو ڕۆژەی پێ دەڵێن دووشەممەی سور،

the media and the politicians told us,

ڕاگەیاندن و سیاسییەکان پێیان گوتین،

and we believed, that Sputnik was proof

باوەڕمانکرد، کە سپۆتنیک بەڵگەیە

that our enemy had beaten us

کە دوژمنەکەمان لێی بردینەوە

in science and technology,

لە زانست و تەکنەلۆجیا،

and that they could now attack us with hydrogen bombs,

و ئێستا دەتوانن هێرشمان بکەنە سەر بە بۆمبی هایدرۆجینی،

using their Sputnik rocket as an IBM missile.

بە بەکارهێنانی موشەکی سپۆتنیک وەکو موشەکی ئا بی ئێم.

All hell broke loose.

هەموو شتێک دەبڕێت.

Sputnik quickly became one of the three great shocks to hit America --

سپوتنیک بوە یەکێک لە سێ گەورەترین شۆکەکان بۆ لێدانی ئەمریکا --

historians say the equal of Pearl Harbor or 9/11.

مێژوونووسان وەکو پیرڵ هاربۆر یان ١١ی نۆڤەمەر هەژماری دەکەن.

It provoked the missile gap.

ئەمە دەرخەری ئاستی توانایی موشەک بوو.

It exploded an arms race.

پێشبڕکێی سەربازی دروستکرد.

It began the space race.

دەستی کرد بە پێشبڕکێی بۆشایی.

Within a year, Congress funded huge weapons increases,

لەماوەی ساڵێک، کۆنگرێس یارمەتی دروست کردنی چەکی قورسی داوە،

and we went from 1,200 nuclear weapons

ژمارەی چەکی ناوەکی لە ١٢٠٠ەوە

to 20,000.

بۆ ٢٠،٠٠٠ زیادی کرد.

And the reactions to Sputnik went far beyond weapons increases.

کاردانەوەکان زیاتر بوون بۆ سپوتنک لەچاو زیادبوونی چەک.

For example, some here will remember

بۆ نموونە ،هەندێکتان ئەو ڕۆژەتان لە یاد دەبێت

this day, June 1958,

ئەم رۆژە، مانگی شەشی ۱۹٥٨،

the National Civil Defense Drill,

ڕۆژی بەرگری نیشتیمانی،

where tens of millions of people in 78 cities went underground.

کە دەیان ملیۆن خەڵک لە ۷٨ شار مردن.

Or the Gallup Poll that showed that seven in 10 Americans

بە پێی ئاماری گاڵەپ، ٧ لە ١٠ی ئەمریکییەکان

believed that a nuclear war would happen,

پێیان وایە شەڕی ناوکی دەست پێدەکات،

and that at least 50 percent of our population

ووە بەلانی کەم سەدا پەنجای دانیشتوانمان

was going to be killed.

دەکوژرێن.

But Sputnik provoked wonderful changes as well.

بەڵام سپۆتنیک هانیداین بۆگۆڕانکاری باش.

For example, some in this room went to school on scholarship

بۆ نموونە، هەندێک لە ئێوە بەهۆی سپوتنیکەوە

because of Sputnik.

دەخوێنێت و سکۆلەرشیپی وەرگرتووە.

Support for engineering, math and science --

یارمەتی بۆ ئەندازیاری، بیرکاری و زانست --

education in general -- boomed.

پەروەردە بە گشتی -- گەشەی کرد.

And Vint Cerf points out that Sputnik

ڤینت سێرف دەریخست کە سپۆتنیک

led directly to ARPA, and the Internet,

ڕاستەوخۆ بووە هۆی، ARPA و ئینتەرنێت،

and, of course, NASA.

و ،بێگومان، ناسا.

My feature documentary shows how a free society

دۆکومێنتارییەکەم نیشانی دەدا چۆن کۆمەڵگەیەکی ئازاد

can be stampeded by those who know how to use media.

بەرەوپێش بخرێت لەلایەن ئەوانەی دەزانن چۆن ڕاگەیاندن بەکاربێنن.

But it also shows how we can turn

بەڵام پێشمان دەڵێت کە چۆن دەکرێت

what appears at first to be a bad situation,

ئەوەی یەکەم جار وا دەردەکەوێت کە دۆخێکی خراپبێت،

into something that was overall very good for America.

ببێت بە شتێکی زۆر باش بۆ ئەمریکا.

"Sputnik" will soon be released.

سپۆتنیک" بەم زوانە دەنێردرێت".

In closing, I would like to take a moment to thank

لە کۆتاییدا ،دەمەوێت سوپاسی

one of my investors:

یەکێک لە وەبەرهێنەرەکانم بکەم:

longtime TEDster, Jay Walker.

کە ماوەیەکی زۆرە لەگەڵ تێدە، جۆی ۆڵکەر.

And I'd like to thank you all.

و دەمەوێت سوپاسی هەمووتان بکەم

(Applause).

(چەپڵەڕێزان)

Thank you, Chris.

سوپاس، کریس.