When did humans start getting divorced? - Rod Phillips

Translator: swmaya salim Reviewer: Daban Q. Jaff

The earliest known divorce laws were written

کۆنترین یاسا زانراوەکانی جیابونەوە

on clay tablets in ancient Mesopotamia around 2000 BCE.

لە سەر خشتی قوڕ لە میزۆپۆتامیای کۆن نزیکەی دووهەزار ساڵ پێش زاین نوسراون.

Formally or informally, human societies across place and time

بە شێوەی فەرمی یا نافەرمی، کۆمەڵگەی مرۆڤایەتی بە درێژای شوێن و کات

have made rules to bind and dissolve couples.

یاسایان داناوە بۆ بەیەک گەیاندن و جیاکردنەوەی کچ و کوڕەکان.

Inca couples, for example, started with a trial partnership,

ژن و مێردەکانی ئینکا، بۆ نموونه دەستی پێکرد دادگایکردنی باری خێزانی.

during which a man could send his partner home.

لەو ماوەیەدا پیاو دەتوانێت هاوسەرەکەی بنێرێتەوە بۆ ماڵەوە

But once a marriage was formalized, there was no getting out of it.

بەڵام کە هاوسەرگیریەکە بە فەرمی کرا، ئەوا دەرچون لێی نییە.

Among the Inuit peoples, divorce was discouraged,

لەلایەن خەڵکی ئینۆیت، جیابونەوە، ڕێگە پێنەدراوبوو،

but either spouse could demand one.

بەڵام یان هاوسەر دەیتوانی داوای کەسێکی تر بکات.

or they could exchange partners with a different couple—

یان دەیانتوانی هاوبەشەکانیان بگۆڕنەوە لەگەڵ ژن و مێردێکی تر

as long as all four people agreed.

بە ڕازیبوونی هەر چوار کەسەکە

The stakes of who can obtain a divorce, and why, have always been high.

ئەو هۆیانەی کێ دەتوانێت جیابێتەوە، و بۆچی، هەمیشە ئەستەم بوون.

Divorce is a battlefield for some of society's most urgent issues,

جیابوونەوە مەیدانێکی جەنگە بۆ زۆر لە کێشە بە پەلەکانی کۆمەڵگە

including the roles of church and state, individual rights, and women’s rights.

لەگەڵ ڕۆڵی کڵێسا و دەوڵەت،مافەکانی تاک، و مافەکانی ژنان.

Religious authorities have often regulated marriage and divorce.

کەسایەتیە ئاینییەکان کاری هاوسەرگیری و جیابوونەوە یان ڕێک خستووە.

Muslims in Africa, the Middle East, and Asia began using the Quran’s rules

موسوڵمانان لە ئەفریقا، ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست، و ئاسیا یاساکانی قورئانیان بەکاردەهینا

in the 7th century AD—

لە سەدەی حەوتەم

generally, a husband can divorce his wife without cause or agreement,

پیاو دەتوانێت لە هاوژینەکەی جیابێتەوە بێ هۆکار یان ڕازیبون،

while a wife must secure her husband’s agreement to divorce him.

لە کاتێک ژن پێویستی بە ڕازیبوونی پیاوەکەی بوو بۆ جیابوونەوە

In Europe, Christian churches controlled divorce from the 11th century on,

لە ئەوروپا، کڵێساکانی کریستیانەکان جیابونەوەیان کۆنتڕۆڵکرد لە سەدەی یانزە،

with the Catholic Church banning it entirely

کڵێسای کاسۆلیکی بەتەواوی قەدەغەی کرد

and Protestant churches allowing it in restricted circumstances,

کڵێساکانی پڕۆتستانتەکان لە ژێر هەندێک بارودۆخی دیاریکراو ڕێگەی دەدا،

particularly adultery.

بە تایبەت داوێنپیسی.

In the late 18th century, a series of changes took place

لە کۆتای سەدەی هەژدەدا، کۆمەڵێک گۆڕانکاری هاتنە کایەوە

that would eventually shape divorce laws around the world.

لە ئەنجامدا بوونە هۆی دروستبوونی یاساکانی جیابونەوە لە جیهاندا.

Following centuries of religious conflict,

دوای چەندین سەدە لە ململانێی ئایینی،

Europeans pushed for state governance separate from religious control.

ئەوروپیەکان بەڕێوەبردنی دەوڵەت جیا لە کاروباری ئایینی جیا کردەوە.

Secular courts gradually took over education, welfare, health, marriage—

دادگاکانی علمانی دەستیانگرت بەسەر پەروەردە،خۆشگوزەرانی،تەندروستی، هاوسەرگیری

and divorce.

و جیابوونەوەش.

The French Revolution ushered in the first of the new divorce laws,

شۆڕشی فەڕەنسا بەشدار بوو لە یەکەمین یاسای نوێی جیابوونەوە

allowing men and women to divorce for a number of grounds,

ڕێگەدان بە جیابونەوەی ژن و پیاو بە هۆی چەندین هۆکار،

including adultery, violence, and desertion, or simply mutual consent.

وەک خیانەت، توندوتیژی، و ڕاکردن، یان ڕازیبونی هەردوولایان.

Though progress was uneven, overall this sort of legislation spread in Europe,

پێشکەوتنەکە بەشێوەی ڕێک نەبوو بەڵام جۆرێک لە یاسا دانان بڵاوبۆوە لە ئەوروپا،

North America and some European colonies in the 19th century.

ئەمریکای باکور و هەندێک لە وڵاتە ئەوروپیەکان لە سەدەی نۆزدە.

Still, women's access to divorce often remained restricted compared to men.

تاوەکو ئێستا بەدەستهێنانی جیابونەوە سنوردارترە بۆ ژنان وەک پیاوان.

Adultery was considered more serious for women—

زینا زیاتر بەجدی تر لەبەرچاو دەگیرا بۆ ژنان

a man could divorce his wife for adultery alone,

پیاوەکە دەتوانێت لە هاوژینەکەی جیابێتەوە بەهۆی خیانەت بەتەنیا،

while a woman would need evidence of adultery,

لە کاتێکدا ژنەکە دەبێت بەڵگەی خیانەتەکەی هەبێت،

plus an additional offense to divorce her husband.

لەگەڵ تاوانێکی زیاتر بۆ ئەوەی لە هاوژینەکەی جیابێتەوە.

Sometimes this double standard was written into law;

هەندێک جار ئەم ستانداردە دووانیە بە یاسا دەنوسرا

other times, the courts enforced the laws unequally.

جاریش هەبوو، دادگاکان یاسایان پەیڕەو دەکرد بە نا یەکسانی.

Domestic violence by a man against his wife was not widely considered

توندوتیژی پیاوێک بۆ هاوسەرەکەی لەبەر چاو نەگیراوە بە شێوەیەکی فراوان

grounds for divorce until the 20th century.

زەمینەی جیابونەوە تا سەدەی بیستەم.

And though new laws expanded the reasons a couple could divorce,

هەرچەند یاسا نوێکان هۆکاری جیابونەوەی دووانەکان یان فراوانتر کرد،

they also retained the fundamental ideology of their religious predecessors:

ئایدۆلۆژیای بنچینەییان هێشتەوە بۆ پێشینانە ئایینیەکان:

that a couple could only split if one person wronged the other in specific ways.

دوو هاوژین دەیانتوانی بەهۆی هەڵەی یەکیان بەرامبەر ئەوی تر جیابنەوە.

This state of affairs really overstayed its welcome.

ئەو بارودۆخە زیاتر مایەوە وەک لەوەی پێشوازی لێکرا.

Well into the 20th century, couples in the U.S.

لە سەدەی بیستەم ژن و مێرد لە ئەمریکا

resorted to hiring actors to jump into bed with one spouse,

پەنایان برد بۆ بەکارهێنانی ئەکتەران بۆ چوونە ناو جێگا لەگەڵ هاوژینەکانیان،

fully clothed, and take photos as evidence of cheating.

بە جل لەبەرکراوی، و وێنەیان دەگرت وەک بەڵگەی فێڵکردن.

Finally, in the 1960s and 70s,

لە کۆتایدا، لە ١٩٦٠ز و ١٩٧٠ز،

many countries and states adopted no-fault divorce laws,

زۆرێک لە وڵات و شاران یاسای جیابونەوەی بێ بوونی هیچ هەڵەیەکیان پەسەند کرد،

where someone could divorce their spouse without proving harm,

کە یەکێک دەتوانێت لە هاوژینەکەی جیابێتەوە بێ سەلماندنی هەر زیانێک،

and importantly, without the other’s consent.

لە هەمووی گرنگتر، بێ ڕازیبوونی لایەنەکەی تر.

The transition from cultural and religious rules

گواستنەوە لە کلتورییەوە و یاساکانی ئاینی

to state sanctioned ones has always been messy and incomplete—

بۆ دۆخی سزا دراوەکان هەمیشە ناڕێک و نا تەواو بووە

people have often ignored their governments’ laws

خەڵک زۆر جار یاساکانی حکومەتەکانیان پشت گوێ خستووە

in favor of other conventions.

لە پێناو قەناعەتی تریان.

Even today, the Catholic Church doesn’t recognize divorces granted by law.

تەنانەت ئەمڕۆش، کڵێسای کاسۆلیکی دان بەو جیابونەوانە نانێت کە بە یاسا جێبەجێ کراون.

In some places, like parts of India,

لە هەندێک شوێن، وەک بەشەکانی هیندستان،

Western-style divorce laws have been seen as a colonial influence

یاساکانی جیابونەوە وەک شێوازی ڕۆژئاوای وەک کاریگەری داگیرکاری سەیرکراون

and communities practice divorce according to other religious rules.

و کۆمەڵگەکان کاری جیابونەوە ئەنجام دەدەن بە پێی یاساکانی تری ئایینی.

In others, though the law may allow for equal access to divorce,

لە هەنێکی تر، یاساکە ڕێگە بە جیابوونەوەی یەکسان دەدات،

bias in the legal system, cultural stigma, or community pressures

لایەنگری لە سیستەمی یاسای، نەنگە کلتوریەکان، یان فشارەکانی کۆمەڵگە

can make it far more difficult for certain people, almost always women.

دەتوانن زۆر زەحمەت تری بکەن بۆ کەسی تایبەت بە نزیکەی هەمیشە ژن.

And even in the places where women aren’t disadvantaged by law or otherwise,

و لەو شوێنانەش کە ژنان لە یاساکە سود وەرناگرن، یان بە پێچەوانە،

social and economic conditions often make divorce more difficult for women.

زۆرجار بارودۆخی کۆمەڵایەتی و ئابووری جیابوونەوە سەخت تر دەکات بۆ ژنان.

In the United States, for example,

لە وڵاتە یەکگرتووەکان بۆ نموونە،

women experience economic loss far more than men after divorce.

لە دوای جیابوونەوە ژنان زیاتر ڕووبەڕووی زیانی ئابووری دەبنەوە وەک لە پیاوان.

At its best, modern no-fault divorce allows people to leave marriages

لە باشترین کات، جیابونەوە بێ هیچ هەڵەیەک ڕێگەدەدات خەڵک هاوسەرگیریەک جێبێڵن

that make them unhappy.

کە خەمباریان دەکات.

But dissolving a marriage is almost never as simple

بەڵام هەڵوەشاندنەوەی هاوسەرگیری هەرگیز کارێکی وا ئاسان نییە

as sending two people their separate ways.

وەک ناردنی دوو کەس بۆ ڕێگەی جیاوازەکانی خۆیان.

What divorcing partners owe each other,

هاوژینە جیابوەوەکان چ شتێک قەرزاری یەکن،

and how they manage aspects of a once shared life

و چۆن لایەنەکانی ژیانە هاوبەشەکەیان ڕێکدەخەنەوە

remain emotionally and philosophically complex issues.

مانەوەی کێشە ئاڵۆزەکان لە ڕووی سۆزداری و فەلسەفی.