CERN's supercollider | Brian Cox

Vertaald door: Marijn Bouma Nagekeken door: Thijs Hekelaar

This is the Large Hadron Collider.

Dit is de Large Hadron Collider.

It's 27 kilometers in circumference.

Hij heeft een omtrek van 27 kilometer.

It's the biggest scientific experiment ever attempted.

Het grootste wetenschappelijk experiment ooit is ondernomen.

Over 10,000 physicists and engineers

Meer dan tienduizend natuurkundigen en ingenieurs

from 85 countries around the world

uit 85 landen

have come together over several decades

werken tientallen jaren samen

to build this machine.

om deze machine te bouwen.

What we do is we accelerate protons --

We versnellen protonen --

so, hydrogen nuclei --

waterstofkernen --

around 99.999999

tot ongeveer 99,999999 %

percent the speed of light.

van de lichtsnelheid.

Right? At that speed, they go around

Met die snelheid gaan ze

that 27 kilometers 11,000 times a second.

die 27 km 11.000 keer per seconde rond.

And we collide them with another beam of protons

We laten ze botsen met een andere bundel protonen

going in the opposite direction.

die in tegengestelde richting gaat.

We collide them inside giant detectors.

We laten ze in gigantische detectoren botsen.

They're essentially digital cameras.

Die werken ongeveer als digitale camera's.

And this is the one that I work on, ATLAS.

Hier werk ik aan: ATLAS.

You get some sense of the size --

Om een idee te krijgen van de grootte --

you can just see these EU standard-size

je kunt nog net de mensen

people underneath.

van normale lengte eronder zien.

(Laughter)

(Gelach)

You get some sense of the size: 44 meters wide,

Het geeft je een idee van de afmeting: 44 meter breed,

22 meters in diameter, 7,000 tons.

een diameter van 22 m, 7000 ton.

And we re-create the conditions that were present

We recreëren de condities zoals ze

less than a billionth of a second after the universe began

minder dan een miljardste seconde na het begin van het universum waren --

up to 600 million times a second

tot wel 600 miljoen keer per seconde

inside that detector -- immense numbers.

binnenin die detector -- gigantische getallen.

And if you see those metal bits there --

Als je naar die metalen onderdelen kijkt --

those are huge magnets that bend

dat zijn immense magneten

electrically charged particles,

die elektrisch geladen deeltjes afbuigen,

so it can measure how fast they're traveling.

zodat we kunnen meten hoe snel ze gaan.

This is a picture about a year ago.

Dit is een foto van ongeveer een jaar geleden.

Those magnets are in there.

Die magneten zitten daarin,

And, again, a EU standard-size, real person,

en ... een Europeaan van normale lengte,

so you get some sense of the scale.

zodat je een idee krijgt van de schaal.

And it's in there that those mini-Big Bangs will be created,

Op deze plaats worden die mini-Big Bangs gemaakt,

sometime in the summer this year.

ergens deze zomer.

And actually, this morning, I got an email

Ik kreeg vanmorgen zelfs een e-mail

saying that we've just finished, today,

waarin stond dat we precies vandaag

building the last piece of ATLAS.

het laatste onderdeel van ATLAS geplaatst hebben.

So as of today, it's finished. I'd like to say

Sinds vandaag is het project afgerond.

that I planned that for TED,

Ik zou graag zeggen dat ik dat speciaal voor TED gepland heb,

but I didn't. So it's been completed as of today.

maar dat is niet zo. Dus sinds vandaag is het af.

(Applause)

(Applaus)

Yeah, it's a wonderful achievement.

Ja, een geweldige prestatie.

So, you might be asking, "Why?

Nu kun je je afvragen: waarom?

Why create the conditions that were present

Waarom de omstandigheden

less than a billionth of a second after the universe began?"

van minder dan een miljardste van een seconde nadat het universum begon, nabootsen?

Well, particle physicists are nothing if not ambitious.

Je kunt van deeltjesfysici zeggen wat je wilt, ze zijn wel ambitieus.

And the aim of particle physics is to understand

Het doel van deeltjesfysica is te begrijpen

what everything's made of, and how everything sticks together.

waar alles uit bestaat en hoe alles samenhangt.

And by everything I mean, of course,

Met 'alles' bedoel ik natuurlijk

me and you, the Earth, the Sun,

jij en ik, de Aarde, de Zon,

the 100 billion suns in our galaxy

de honderd miljard zonnen in ons sterrenstelsel

and the 100 billion galaxies

en de honderd miljard sterrenstelsels

in the observable universe.

in het waarneembare universum.

Absolutely everything.

Écht alles.

Now you might say, "Well, OK, but why not just look at it?

Waarom kijken we er dan niet gewoon naar?

You know? If you want to know what I'm made of, let's look at me."

Als je wilt weten waar ik uit besta, kijk dan naar mij.

Well, we found that as you look back in time,

We kwamen erachter dat als je terugkijkt in de tijd,

the universe gets hotter and hotter,

het universum heter en heter,

denser and denser, and simpler and simpler.

dichter en dichter en simpeler en simpeler wordt.

Now, there's no real reason I'm aware of for that,

Voor zover ik weet, is daar geen echte reden voor,

but that seems to be the case.

maar dat lijkt zo te zijn.

So, way back in the early times of the universe,

Lang geleden, in de vroege dagen van het universum,

we believe it was very simple and understandable.

moet het erg simpel en begrijpelijk zijn geweest.

All this complexity, all the way to these wonderful things --

Al die complexiteit, helemaal tot aan dit mooie ding --

human brains -- are a property of an old

het menselijk brein -- zijn een eigenschap

and cold and complicated universe.

van een oud en koud en ingewikkeld universum.

Back at the start, in the first billionth of a second,

Helemaal aan het begin, in de eerste miljardste seconde,

we believe, or we've observed, it was very simple.

hebben we geobserveerd, dat het erg simpel was.

It's almost like ...

Het is bijna als...

imagine a snowflake in your hand,

Stel je een sneeuwvlokje op je hand voor,

and you look at it, and it's an incredibly complicated,

je kijkt ernaar, het is een ontzettend gecompliceerd, mooi object.

beautiful object. But as you heat it up,

Maar als je het verwarmt,

it'll melt into a pool of water,

smelt het in een plasje water,

and you would be able to see that, actually, it was just made

en zou je kunnen zien dat het eigenlijk

of H20, water.

alleen maar uit H2O, water, bestaat.

So it's in that same sense that we look back in time

Op dezelfde manier kijken we terug in de tijd

to understand what the universe is made of.

om te begrijpen waar het universum van gemaakt is.

And, as of today, it's made of these things.

Vandaag is het hieruit opgebouwd.

Just 12 particles of matter,

Slechts twaalf elementaire deeltjes,

stuck together by four forces of nature.

bij elkaar gehouden door vier natuurkrachten.

The quarks, these pink things, are the things that make up protons and neutrons

De quarks, deze roze deeltjes, zijn de deeltjes waaruit protonen en neutronen zijn opgebouwd,

that make up the atomic nuclei in your body.

de bestanddelen van de atoomkernen in je lichaam.

The electron -- the thing that goes around

Het elektron -- het deeltje dat om

the atomic nucleus --

de atoomkern cirkelt --

held around in orbit, by the way, by the electromagnetic force

in zijn baan gehouden door de elektromagnetische kracht

that's carried by this thing, the photon.

die wordt overgebracht door dit deeltje: het foton.

The quarks are stuck together by other things called gluons.

De quarks worden bij elkaar gehouden door andere deeltjes, genaamd gluonen.

And these guys, here, they're the weak nuclear force,

Deze jongens hier, zij zijn de zwakke kernkracht,

probably the least familiar.

waarschijnlijk de minst bekende.

But, without it, the sun wouldn't shine.

Zonder die deeltjes zou de zon niet schijnen.

And when the sun shines, you get copious quantities

Als de zon schijnt, worden er enorme hoeveelheden

of these things, called neutrinos, pouring out.

van deze deeltjes, neutrino's, uitgestoten.

Actually, if you just look at your thumbnail --

Als je naar de nagel van je duim kijkt --

about a square centimeter --

ongeveer een vierkante centimeter:

there are something like 60 billion neutrinos per second

er gaan ongeveer 60 miljard neutrino's per seconde

from the sun, passing

afkomstig van de zon

through every square centimeter of your body.

door iedere vierkante centimeter van je lichaam.

But you don't feel them, because the weak force

Maar je voelt ze niet, omdat de zwakke kernkracht

is correctly named --

de juiste naam heeft.

very short range and very weak,

Hij werkt over een erg korte afstand en is erg zwak,

so they just fly through you.

dus ze vliegen zo door je heen.

And these particles have been discovered

Deze deeltjes zijn zo'n beetje allemaal

over the last century, pretty much.

in de afgelopen eeuw ontdekt.

The first one, the electron, was discovered in 1897,

De eerste, het elektron, werd in 1897 ontdekt

and the last one, this thing called the tau neutrino,

en de laatste, deze, het tau neutrino,

in the year 2000. Actually just --

in het jaar 2000.

I was going to say, just up the road in Chicago. I know it's a big country,

Ik wilde zeggen: hier om de hoek in Chicago.

America, isn't it?

Ik weet dat Amerika een groot land is.

Just up the road.

Om de hoek dus.

Relative to the universe, it's just up the road.

Vergeleken met het universum is het om de hoek.

(Laughter)

(Gelach)

So, this thing was discovered in the year 2000,

Dit deeltje werd in het jaar 2000 ontdekt,

so it's a relatively recent picture.

dus dit is een relatief jong overzicht.

One of the wonderful things, actually, I find,

Een van de wonderlijke dingen,

is that we've discovered any of them, when you realize how tiny they are.

is dat we ze gevonden hebben, als je je realiseert hoe klein ze zijn.

You know, they're a step in size

Ze zijn ongelofelijk klein in verhouding tot

from the entire observable universe.

het waarneembare universum.

So, 100 billion galaxies,

100 miljard sterrenstelsels,

13.7 billion light years away --

13.7 miljard lichtjaar bij ons vandaan --

a step in size from that to Monterey, actually,

een stap in grootte van daar tot Monterey

is about the same as from Monterey to these things.

is ongeveer gelijk aan van Montery tot deze deeltjes.

Absolutely, exquisitely minute,

Absoluut onvoorstelbaar klein,

and yet we've discovered pretty much the full set.

en toch hebben we min of meer de hele collectie ontdekt.

So, one of my most illustrious forebears

Een van mijn meest illustere voorgangers

at Manchester University, Ernest Rutherford,

bij de universiteit van Manchester: Ernest Rutherford,

discoverer of the atomic nucleus,

ontdekker van de atoomkern,

once said, "All science is either physics

zei eens: "Alle wetenschap is ófwel fysica,

or stamp collecting."

ófwel postzegels verzamelen."

Now, I don't think he meant to insult

Ik denk niet dat hij

the rest of science,

de rest van de wetenschap wilde beledigen,

although he was from New Zealand, so it's possible.

hoewel hij uit Nieuw Zeeland kwam, dus het zou kunnen,

(Laughter)

(Gelach)

But what he meant was that what we've done, really,

Hij bedoelde dat wat we daar gedaan hebben,

is stamp collect there.

eigenlijk postzegels verzamelen is --

OK, we've discovered the particles,

Oké, we hebben deeltjes ontdekt,

but unless you understand the underlying

maar totdat je de onderliggende reden

reason for that pattern -- you know, why it's built the way it is --

van dat patroon begrijpt -- waaróm het zo is zoals het is --

really you've done stamp collecting. You haven't done science.

heb je eigenlijk postzegels verzameld - geen wetenschap.

Fortunately, we have

Gelukkig hebben we

probably one of the greatest scientific achievements of the twentieth century

waarschijnlijk een van de grootste wetenschappelijke prestaties van de 20ste eeuw

that underpins that pattern.

die dat patroon onderschrijft.

It's the Newton's laws, if you want,

Je kunt het zien als de wetten van Newton

of particle physics.

van de deeltjesfysica.

It's called the standard model -- beautifully simple mathematical equation.

Het heet het 'standaard model' -- een wonderlijk simpele wiskundige vergelijking.

You could stick it on the front of a T-shirt,

Je zou hem op een T-shirt kunnen drukken,

which is always the sign of elegance.

dat altijd het teken van elegantie is.

This is it.

Dit is hij.

(Laughter)

(Gelach)

I've been a little disingenuous, because I've expanded it out

Ik ben niet helemaal eerlijk geweest, want ik heb hem,

in all its gory detail.

helemaal in detail uitgeschreven.

This equation, though, allows you to calculate everything --

Deze vergelijking stelt je in staat alles --

other than gravity -- that happens in the universe.

behalve de zwaartekracht -- dat gebeurt in het universum -- te berekenen.

So, you want to know why the sky is blue, why atomic nuclei stick together --

Als je wilt weten waarom de lucht blauw is, of waarom atoomkernen bij elkaar blijven --

in principle, you've got a big enough computer --

als je een voldoende krachtige computer hebt --

why DNA is the shape it is.

waarom DNA de vorm heeft dat het heeft.

In principle, you should be able to calculate it from that equation.

In principe kun je dat met deze vergelijking berekenen.

But there's a problem.

Maar er is een probleem.

Can anyone see what it is?

Ziet iemand wat dat is?

A bottle of champagne for anyone that tells me.

Een fles champagne voor degene die het me kan vertellen.

I'll make it easier, actually, by blowing one of the lines up.

Ik zal het wat makkelijker maken door een van de regels te vergroten.

Basically, each of these terms

Elk van deze termen

refers to some of the particles.

verwijst naar enkele van de deeltjes.

So those Ws there refer to the Ws, and how they stick together.

Dus de W's verwijzen naar de W's en hoe ze bij elkaar blijven.

These carriers of the weak force, the Zs, the same.

Voor deze dragers van de zwakke kernkracht, de Z's, geldt hetzelfde.

But there's an extra symbol in this equation: H.

Er is een extra symbool in de vergelijking: de H.

Right, H.

Oké, H.

H stands for Higgs particle.

De H staat voor het Higgs-deeltje.

Higgs particles have not been discovered.

Higgs-deeltjes zijn nog niet ontdekt.

But they're necessary: they're necessary

Maar ze zijn nodig om

to make that mathematics work.

de wiskunde te laten werken.

So all the exquisitely detailed calculations we can do

Alle geweldig gedetailleerde berekeningen die we kunnen doen

with that wonderful equation

met die schitterende vergelijking

wouldn't be possible without an extra bit.

zouden niet kunnen zonder dat extra deeltje.

So it's a prediction:

Het is dus een voorspelling --

a prediction of a new particle.

een voorspelling van een nieuw deeltje.

What does it do?

Wat het doet?

Well, we had a long time to come up with good analogies.

We hebben lang na kunnen denken over goede analogieën.

And back in the 1980s, when we wanted the money

Destijds in de jaren 80, toen we het geld

for the LHC from the U.K. government,

voor de LHC wilden van de Engelse regering,

Margaret Thatcher, at the time, said,

zei Margaret Thatcher:

"If you guys can explain, in language

"Als jullie kunnen uitleggen, in een taal

a politician can understand,

die een politicus kan begrijpen,

what the hell it is that you're doing, you can have the money.

wat jullie in godsnaam aan het doen zijn, dan kunnen jullie het geld krijgen.

I want to know what this Higgs particle does."

Ik wil van jullie weten wat dat Higgs-deeltje doet."

And we came up with this analogy, and it seemed to work.

We bedachten een analogie die leek te werken.

Well, what the Higgs does is, it gives mass to the fundamental particles.

Higgs-deeltje geeft massa aan de fundamentele deeltjes.

And the picture is that the whole universe --

Het beeld is dat het hele universum --

and that doesn't mean just space, it means me as well, and inside you --

en dat betekent niet alleen de ruimte, maar ook mijzelf en binnenin jullie --

the whole universe is full of something called a Higgs field.

het hele universum is gevuld met iets dat het Higgs-veld heet.

Higgs particles, if you will.

Of Higgs-deeltjes, zoals je wilt.

The analogy is that these people in a room

De analogie is dat deze mensen in een kamer

are the Higgs particles.

de Higgs-deeltjes zijn.

Now when a particle moves through the universe,

Als een deeltje door het universum beweegt,

it can interact with these Higgs particles.

kan het interageren met deze Higgs-deeltjes.

But imagine someone who's not very popular moves through the room.

Stel je voor dat iemand die niet erg populair is zich door de kamer beweegt.

Then everyone ignores them. They can just pass through the room very quickly,

Dan negeert iedereen hem. Hij kan zich erg snel door de kamer bewegen,

essentially at the speed of light. They're massless.

min of meer met de snelheid van het licht, massaloos.

And imagine someone incredibly important

Stel je voor dat iemand die ongelofelijk belangrijk,

and popular and intelligent

populair en intelligent is

walks into the room.

de kamer binnenloopt.

They're surrounded by people, and their passage through the room is impeded.

Hij wordt omringd door mensen, en zijn beweging door de kamer wordt belemmerd.

It's almost like they get heavy. They get massive.

Het is bijna alsof hij zwaar is geworden. Hij krijgt massa.

And that's exactly the way the Higgs mechanism works.

Dat is precies hoe het Higgs-mechanisme werkt.

The picture is that the electrons and the quarks

Het beeld is dat de elektronen en de quarks

in your body and in the universe that we see around us

in je lichaam en in het universum om ons heen

are heavy, in a sense, and massive,

in zekere zin zwaar zijn en massa hebben

because they're surrounded by Higgs particles.

omdat ze omgeven zijn door Higgs-deeltjes.

They're interacting with the Higgs field.

Ze interageren met het Higgs-veld.

If that picture's true,

Als deze voorstelling klopt,

then we have to discover those Higgs particles at the LHC.

dan moeten we die Higgs-deeltjes vinden met de LHC.

If it's not true -- because it's quite a convoluted mechanism,

Als ze niet klopt -- het is een behoorlijk ingewikkeld mechanisme,

although it's the simplest we've been able to think of --

hoewel het de simpelste is die we konden bedenken --

then whatever does the job of the Higgs particles

dan weten we dat datgene wat het werk doet van het Higgs-deeltje,

we know have to turn up

moet naar voren komen

at the LHC.

met de LHC.

So, that's one of the prime reasons we built this giant machine.

Dat is een van de hoofdredenen om deze gigantische machine te bouwen.

I'm glad you recognize Margaret Thatcher.

Ik ben blij dat jullie Margaret Thatcher herkennen.

Actually, I thought about making it more culturally relevant, but --

Ik wilde het wat cultureel relevanter maken, maar ...

(Laughter)

(Gelach)

anyway.

hoe dan ook.

So that's one thing.

Dat is de ene kant.

That's essentially a guarantee of what the LHC will find.

Het staat min of meer vast dat de LHC dat zal vinden.

There are many other things. You've heard

Er zijn nog veel meer dingen. Je hebt al gehoord over

many of the big problems in particle physics.

veel van de grote problemen in de deeltjesfysica.

One of them you heard about: dark matter, dark energy.

Donkere materie, donkere energie.

There's another issue,

Er is een ander probleem:

which is that the forces in nature -- it's quite beautiful, actually --

de krachten in de natuur -- erg mooi eigenlijk --

seem, as you go back in time,

als je teruggaat in de tijd,

they seem to change in strength.

lijken ze van kracht te veranderen.

Well, they do change in strength.

Dat doen ze ook echt.

So, the electromagnetic force, the force that holds us together,

De elektromagnetische kracht, de kracht die ons bij elkaar houdt,

gets stronger as you go to higher temperatures.

wordt sterker bij hogere temperaturen.

The strong force, the strong nuclear force, which sticks nuclei together,

De sterke kernkracht, die atoomkernen bij elkaar houdt,

gets weaker. And what you see is the standard model --

wordt zwakker. In het standaard model wordt duidelijk --

you can calculate how these change -- is the forces,

je kunt berekenen hoe de krachten veranderen --

the three forces, other than gravity,

dat de drie krachten uitgenomen de zwaartekracht --

almost seem to come together at one point.

bijna bij elkaar lijken te komen in één punt.

It's almost as if there was one beautiful

Het is bijna alsof er één, prachtige, soort van superkracht was, toen het heelal ontstond.

kind of super-force, back at the beginning of time.

Het is bijna alsof er één, prachtige, soort van superkracht was, toen het heelal ontstond.

But they just miss.

Ze raken elkaar net niet.

Now there's a theory called super-symmetry,

Er bestaat een theorie die supersymmetrie heet,

which doubles the number of particles in the standard model,

waarin het aantal deeltjes in het standaard model verdubbelt.

which, at first sight, doesn't sound like a simplification.

Op het eerste gezicht klinkt dat niet als een vereenvoudiging,

But actually, with this theory,

maar met deze theorie

we find that the forces of nature

zien we dat de natuurkrachten

do seem to unify together, back at the Big Bang --

wél precies bij elkaar komen op het moment van de Big Bang.

absolutely beautiful prophecy. The model wasn't built to do that,

Een geweldig mooie voorspelling. Het model is daar niet voor ontworpen,

but it seems to do it.

maar lijkt het toch te doen.

Also, those super-symmetric particles

Tevens zijn die supersymmetriedeeltjes

are very strong candidates for the dark matter.

zeer goede kandidaten voor de donkere materie.

So a very compelling theory

Dit is dus een erg sterke theorie

that's really mainstream physics.

die wijd geaccepteerd is.

And if I was to put money on it, I would put money on --

Als ik er geld op zou moeten inzetten,

in a very unscientific way -- that

op een heel onwetenschappelijke manier --

that these things would also crop up at the LHC.

dat deze deeltjes ook naar voren komen met de LHC.

Many other things that the LHC could discover.

Er zijn nog veel meer dingen die de LHC kan ontdekken.

But in the last few minutes, I just want to give you

Maar in de laatste paar minuten wil ik jullie

a different perspective

een ander perspectief geven

of what I think -- what particle physics

over wat ik denk -- wat deeltjesfysica

really means to me -- particle physics and cosmology.

echt voor mij betekent -- deeltjesfysica en kosmologie.

And that's that I think it's given us a wonderful

Het geeft ons een wondermooi verhaal

narrative -- almost a creation story,

-- bijna een scheppingsverhaal --

if you'd like -- about the universe,

over het universum

from modern science over the last few decades.

afkomstig van de moderne wetenschap van de afgelopen tientallen jaren.

And I'd say that it deserves,

Ik zou zeggen dat het,

in the spirit of Wade Davis' talk,

in de geest van Wade Davis' lezing,

to be at least put up there with these wonderful creation stories

verdient genoemd te worden naast de mooie scheppingsverhalen

of the peoples of the high Andes and the frozen north.

van de volkeren van het Andesgebergte en Alaska.

This is a creation story, I think, equally as wonderful.

Dit scheppingsverhaal is voor mij net zo mooi.

The story goes like this: we know that

Het verhaal gaat als volgt: we weten dat

the universe began 13.7 billion years ago,

het universum 13.7 miljard jaar geleden begon

in an immensely hot, dense state,

in een immens hete en dichte staat,

much smaller than a single atom.

veel kleiner dan een enkel atoom.

It began to expand about

Het begon uit te zetten na ongeveer

a million, billion, billion, billion billionth

een miljoenste miljardste miljardste miljardste miljardste seconde

of a second -- I think I got that right -- after the Big Bang.

-- ik denk dat ik dat goed zei -- na de Big Bang.

Gravity separated away from the other forces.

Zwaartekracht scheidde zich van de andere krachten.

The universe then underwent

Het universum onderging daarna

an exponential expansion called inflation.

een exponentiële vergroting die uitzetting wordt genoemd.

In about the first billionth of a second or so,

Ergens in de eerste miljardste van een seconde

the Higgs field kicked in, and the quarks

werd het Higgs-veld actief

and the gluons and the electrons

en de quarks en de gluonen en de elektronen,

that make us up got mass.

waaruit wij bestaan, kregen massa.

The universe continued to expand and cool.

Het universum bleef verder uitzetten en afkoelen.

After about a few minutes,

Na een paar minuten,

there was hydrogen and helium in the universe. That's all.

was er waterstof en helium in het universum. Dat is het.

The universe was about 75 percent hydrogen,

Het universum bestond voor ongeveer 75 % uit waterstof en

25 percent helium. It still is today.

voor 25 % uit helium. Dat is nu nog steeds zo.

It continued to expand

Het bleef verder uitzetten,

about 300 million years.

ongeveer 300 miljoen jaar lang.

Then light began to travel through the universe.

Toen begon er licht te reizen door het universum;

It was big enough to be transparent to light,

het was groot genoeg om lichtdoorlatend te zijn

and that's what we see in the cosmic microwave background

en dat is wat wij nu als de kosmische achtergrondstraling zien,

that George Smoot described

die George Smoot omschreef

as looking at the face of God.

als "God in het gezicht kijken."

After about 400 million years, the first stars formed,

Na ongeveer 400 miljoen jaar vormden zich de eerste sterren.

and that hydrogen, that helium, then began to cook

Waterstof en helium begon te versmelten

into the heavier elements.

in de zwaardere elementen.

So the elements of life --

De bouwstenen van leven --

carbon, and oxygen and iron,

koolstof, zuurstof en ijzer,

all the elements that we need to make us up --

alle elementen waaruit wij bestaan --

were cooked in those first generations of stars,

zijn ontstaan in die eerste generatie van sterren,

which then ran out of fuel, exploded,

die explodeerden toen hun brandstof op was

threw those elements back into the universe.

en slingerden zwaardere elementen terug het universum in.

They then re-collapsed into another generation

Waarna ze weer bij elkaar kwamen in een volgende generatie

of stars and planets.

sterren en planeten.

And on some of those planets, the oxygen, which had been created

Op sommige van die planeten kon de zuurstof, die was ontstaan

in that first generation of stars, could fuse with hydrogen

in die eerste generatie sterren, fuseren met waterstof

to form water, liquid water on the surface.

om water te vormen, vloeibaar water op het oppervlak.

On at least one, and maybe only one of those planets,

Op tenminste één en misschien slechts op één van die planeten

primitive life evolved,

ontstond primitief leven,

which evolved over millions of years into

dat miljoenen jaren evolueerde tot

things that walked upright and left footprints

wezens die rechtop liepen en voetstappen achterlieten,

about three and a half million years ago in the mud flats of Tanzania,

ongeveer 3.5 miljoen jaar geleden in de modderplateau's van Tanzania,

and eventually

en uiteindelijk

left a footprint on another world.

voetstappen achterlieten op een andere wereld.

And built this civilization,

Die beschavingen bouwden

this wonderful picture,

dat geweldige beeld

that turned the darkness into light,

dat van duisternis licht maakte

and you can see the civilization from space.

je ziet het vanuit de ruimte.

As one of my great heroes, Carl Sagan, said,

Zoals een van mijn grote helden, Carl Sagan, ooit zei,

these are the things -- and actually, not only these,

dit zijn de dingen -- en eigenlijk niet alleen deze,

but I was looking around -- these are the things,

dit zijn de dingen,

like Saturn V rockets, and Sputnik,

zoals de Saturn V raket en Sputnik

and DNA, and literature and science --

DNA en literatuur en wetenschap.

these are the things that hydrogen atoms do

Dit zijn de dingen die waterstofatomen doen

when given 13.7 billion years.

wanneer je ze 13.7 miljard jaar de tijd geeft.

Absolutely remarkable.

Absoluut wonderbaarlijk

And, the laws of physics. Right?

de natuurwetten. Toch?

So, the right laws of physics --

De juiste natuurwetten

they're beautifully balanced.

zijn prachtig in evenwicht.

If the weak force had been a little bit different,

Als de zwakke kernkracht ook maar een beetje anders was geweest,

then carbon and oxygen wouldn't be stable

dan waren koolstof en zuurstof niet stabiel geweest

inside the hearts of stars,

in het binnenste van sterren,

and there would be none of that in the universe.

en waren die elementen niet voorgekomen in het universum.

And I think that's

Ik denk dat dit

a wonderful and significant story.

een geweldig en belangrijk verhaal is.

50 years ago, I couldn't have told that story,

50 jaar geleden had ik dat verhaal niet kunnen vertellen,

because we didn't know it.

omdat we het niet wisten.

It makes me really feel that

Het voelt voor mij alsof

that civilization --

die beschaving --

which, as I say, if you believe

die, als je het wetenschappelijke

the scientific creation story,

scheppingsverhaal gelooft,

has emerged purely as a result of the laws of physics,

puur ontstaan is als het resultaat van de natuurwetten

and a few hydrogen atoms --

en een paar waterstofatomen --

then I think, to me anyway,

dan voel ik me, persoonlijk in elk geval,

it makes me feel incredibly valuable.

van ongelofelijk belang.

So that's the LHC.

Dit is de LHC.

The LHC is certainly, when it turns on in summer,

De LHC zal zeker na zijn opstart deze zomer

going to write the next chapter of that book.

het volgende hoofdstuk in dat boek schrijven.

And I'm certainly looking forward with

Ik kijk er zeker met

immense excitement to it being turned on.

immense spanning naar uit dat hij wordt aangezet.

Thanks.

Dank u.

(Applause)

(Applaus)