CERN's supercollider | Brian Cox

Brian Cox diễn thuyết về cỗ máy siêu gia tốc của CERN.

Translator: Ha Tran Reviewer: Le Vu

This is the Large Hadron Collider.

Đây là máy gia tốc hạt lớn (LHC)

It's 27 kilometers in circumference.

Có chu vi 27 km;

It's the biggest scientific experiment ever attempted.

Đó là thử nghiệm khoa học lớn nhất từng có.

Over 10,000 physicists and engineers

Hơn 10,000 nhà vật lý, kỹ sư

from 85 countries around the world

từ 85 nước trên thế giới

have come together over several decades

cùng hợp sức suốt vài thập kỷ qua

to build this machine.

để xây dựng cỗ máy này.

What we do is we accelerate protons --

Cái chúng tôi làm là gia tốc các proton --

so, hydrogen nuclei --

Hidro nguyên tử --

around 99.999999

khoảng 99.999999

percent the speed of light.

phần trăm tốc độ ánh sáng.

Right? At that speed, they go around

Đúng không? Ở tốc độ đó, chúng đi xung quanh

that 27 kilometers 11,000 times a second.

chu vi 27 km đó 11,000 lần trên giây.

And we collide them with another beam of protons

Và chúng tôi cho chúng va chạm với 1 tia proton khác nữa

going in the opposite direction.

đi vào hướng ngược lại.

We collide them inside giant detectors.

Chúng tôi cho chúng va chạm bên trong những máy phân tích khổng lồ.

They're essentially digital cameras.

Chúng cơ bản là các camera kỹ thuật số.

And this is the one that I work on, ATLAS.

Và đây là cái tôi đang làm việc, ATLAS.

You get some sense of the size --

Bạn có cảm giác về kích cỡ--

you can just see these EU standard-size

bạn có thể chỉ thấy những tiêu chuẩn kích cỡ

people underneath.

Châu Âu bên dưới.

(Laughter)

(Tiếng cười)

You get some sense of the size: 44 meters wide,

Bạn có cảm giác về kích cỡ -- 44 mét bề rộng,

22 meters in diameter, 7,000 tons.

đường kính 22 mét, nặng 7,000 tấn.

And we re-create the conditions that were present

Và chúng tôi tái hiện lại các điều kiện

less than a billionth of a second after the universe began

ít hơn một phần tỷ của 1 giây sau khi vũ trụ ra đời --

up to 600 million times a second

lên tới 600 triệu lần/ 1 giây

inside that detector -- immense numbers.

bên trong máy phân tích đó -- những con số khổng lồ.

And if you see those metal bits there --

Và nếu bạn thấy những mẩu kim loại ở đó--

those are huge magnets that bend

đó là các miếng nam châm khổng lồ mà uốn cong

electrically charged particles,

các hạt điện tích,

so it can measure how fast they're traveling.

do đó nó có thể đo tốc độ di chuyển của chúng.

This is a picture about a year ago.

Đây là bức ảnh khoảng 1 năm trước đây.

Those magnets are in there.

Các miếng nam châm ở trong đó.

And, again, a EU standard-size, real person,

Và, 1 lần nữa, tiêu chuẩn EU theo kích thước người thật,

so you get some sense of the scale.

so sánh và bạn sẽ ước lượng được tỉ lệ.

And it's in there that those mini-Big Bangs will be created,

Ở trong đó, các vụ nổ Big Bang nhỏ sẽ được hình thành,

sometime in the summer this year.

đâu đó vào mùa hè năm nay.

And actually, this morning, I got an email

Thực sự, sáng nay, tôi nhận được email

saying that we've just finished, today,

thông báo hôm nay chúng tôi vừa hoàn thành công việc

building the last piece of ATLAS.

xây dựng mảnh cuối cùng của ATLAS.

So as of today, it's finished. I'd like to say

Nên hôm nay công việc sẽ được hoàn thành. Tôi muốn nói rằng

that I planned that for TED,

tôi đã lên kế hoạch cho TED,

but I didn't. So it's been completed as of today.

nhưng tiếc là không được. Thật trùng hợp lại đúng vào ngày hôm nay.

(Applause)

(Vỗ tay)

Yeah, it's a wonderful achievement.

Vâng, đó là 1 thành tựu tuyệt vời.

So, you might be asking, "Why?

Bạn có thể hỏi,"Tại sao?

Why create the conditions that were present

Tại sao lại hình thành các điều kiện giống với

less than a billionth of a second after the universe began?"

ít hơn một phần tỷ giây sau khi vũ trụ ra đời?"

Well, particle physicists are nothing if not ambitious.

Chà các nhà vật lý hạt không là gì nếu không tham vọng.

And the aim of particle physics is to understand

Và mục đích của ngành vật lý hạt là hiểu được

what everything's made of, and how everything sticks together.

mọi thứ được làm từ cái gì, và làm thế nào mà vật chất lại dính vào nhau.

And by everything I mean, of course,

Và khi nói đến "mọi thứ", tôi muốn nói đến

me and you, the Earth, the Sun,

bạn và tôi, trái đất, mặt trời,

the 100 billion suns in our galaxy

hàng trăm tỉ mặt trời trong dải ngân hà của chúng ta

and the 100 billion galaxies

và hàng trăm tỉ dải ngân hà khác

in the observable universe.

trong vũ trụ có thể quan sát được.

Absolutely everything.

Mọi thứ một cách tuyệt đối.

Now you might say, "Well, OK, but why not just look at it?

Nào, bạn có thể nói," Ok, nhưng tại sao không chỉ nhìn nó?

You know? If you want to know what I'm made of, let's look at me."

Bạn biết đó? Nếu bạn muốn biết tôi làm từ gì, hãy nhìn tôi đây này."

Well, we found that as you look back in time,

Chà, chúng tôi thấy rằng khi bạn nhìn lại đúng lúc,

the universe gets hotter and hotter,

vũ trụ ngày càng nóng hơn,

denser and denser, and simpler and simpler.

đặc hơn và đơn giản hơn.

Now, there's no real reason I'm aware of for that,

Nào, tôi không biết lý do thự sự nào giải thích cho điều đó,

but that seems to be the case.

nhưng có vẻ điều đó đúng.

So, way back in the early times of the universe,

Quay trở lại buổi bình minh của vũ trụ,

we believe it was very simple and understandable.

chúng tôi tin nó rất đơn giản và dễ hiểu.

All this complexity, all the way to these wonderful things --

Tất cả sự phức tạp này dẫn tới những thứ tuyệt vời đó--

human brains -- are a property of an old

não người -- là tài sản của một vũ trụ già nua

and cold and complicated universe.

giá lạnh và tinh vi.

Back at the start, in the first billionth of a second,

Trở lại vạch xuất phát, ở 1/1 tỉ giây đầu tiên,

we believe, or we've observed, it was very simple.

chúng tôi tin, hay chúng tôi quan sát được, nó rất đơn giản.

It's almost like ...

Nó gần như là

imagine a snowflake in your hand,

tưởng tượng có 1 bông hoa tuyết trong tay bạn,

and you look at it, and it's an incredibly complicated,

và bạn nhìn nó, và nó là 1 vật thể phức tạp cực kỳ

beautiful object. But as you heat it up,

nhưng cũng rất đẹp. Nhưng khi bạn đun nóng ,

it'll melt into a pool of water,

nó sẽ tan chảy thành một vũng nước,

and you would be able to see that, actually, it was just made

và bạn sẽ có thể thấy nó thực sự được hình thành từ

of H20, water.

H2O, nước.

So it's in that same sense that we look back in time

Vậy nó cùng một cảm giác tương tự khi chúng ta nhìn lại đúng lúc

to understand what the universe is made of.

để hiểu được vũ trụ hình thành từ cái gì.

And, as of today, it's made of these things.

Và như ngày nay, nó được tạo ra từ những thứ này.

Just 12 particles of matter,

Chỉ là 12 hạt vật chất,

stuck together by four forces of nature.

dính với nhau bởi 4 lực tự nhiên.

The quarks, these pink things, are the things that make up protons and neutrons

Hạt quark, các hạt màu hồng này, tạo nên proton và neutron

that make up the atomic nuclei in your body.

2 hạt này tạo nên hạt nhân nguyên tử trong cơ thể bạn.

The electron -- the thing that goes around

Electron -- thứ mà quay xung quanh

the atomic nucleus --

hạt nhân --

held around in orbit, by the way, by the electromagnetic force

được giữ trong quỹ đạo bởi lực điện từ

that's carried by this thing, the photon.

photon mang lực điện từ.

The quarks are stuck together by other things called gluons.

Hạt quark dính với nhau bởi các thứ khác có tên gluon.

And these guys, here, they're the weak nuclear force,

Và những anh chàng này, đây, là lực hạt nhân yếu,

probably the least familiar.

có lẽ là chúng ta ít biết đến nhất.

But, without it, the sun wouldn't shine.

Nhưng thiếu nó, mặt trời sẽ không chiếu sáng.

And when the sun shines, you get copious quantities

Và khi mặt trời chiếu sáng, bạn có số lượng dồi dào

of these things, called neutrinos, pouring out.

các vật được gọi là hạt neutrino đổ xuống.

Actually, if you just look at your thumbnail --

Nếu bạn nhìn ngón tay cái của mình --

about a square centimeter --

khoảng diện tích 1 xentimet vuông -- có thứ gì đó

there are something like 60 billion neutrinos per second

có thứ gì đó như là 60 tỉ hạt neutrino trên 1 giây

from the sun, passing

từ mặt trời, di chuyển qua

through every square centimeter of your body.

mỗi xentimet vuông cơ thể bạn.

But you don't feel them, because the weak force

Nhưng bạn không cảm nhận được vì lực yếu

is correctly named --

đúng như tên gọi của nó.

very short range and very weak,

phạm vi rất ngắn và rất yếu,

so they just fly through you.

nên chúng chỉ bay qua cơ thể bạn thôi.

And these particles have been discovered

Và những hạt này đã được phát hiện

over the last century, pretty much.

trong thế kỷ gần đây.

The first one, the electron, was discovered in 1897,

Hạt đầu tiên, electron, được phát hiện năm 1897,

and the last one, this thing called the tau neutrino,

và hạt cuối cùng, tau neutrino,

in the year 2000. Actually just --

vào năm 2000.

I was going to say, just up the road in Chicago. I know it's a big country,

Tôi đang định nói, trên đường ở Chicago. Tôi biết đó là 1 nước lớn,

America, isn't it?

Mỹ nhỉ?

Just up the road.

Trên đường.

Relative to the universe, it's just up the road.

Tương tự với vũ trụ, nó chỉ ở trên đường.

(Laughter)

(Tiếng cười)

So, this thing was discovered in the year 2000,

Cái này được phát hiện năm 2000,

so it's a relatively recent picture.

nên bức ảnh này còn tương đối mới.

One of the wonderful things, actually, I find,

Một trong những điều tuyệt vời, thực ra tôi thấy,

is that we've discovered any of them, when you realize how tiny they are.

rằng khi chúng ta khám phá bất cứ cái nào trong số chúng, khi bạn nhận ra chúng nhỏ bé đến chừng nào.

You know, they're a step in size

Chúng là 1 bước tiến về kích cỡ

from the entire observable universe.

từ toàn bộ vũ trụ có thể quan sát được.

So, 100 billion galaxies,

Khoảng 100 tỉ dải ngân hà,

13.7 billion light years away --

cách 13,7 tỉ năm ánh sáng --

a step in size from that to Monterey, actually,

1 bước tiến về kích cỡ từ nó tới Montery,

is about the same as from Monterey to these things.

tương tự như từ Monterey tới những hạt này.

Absolutely, exquisitely minute,

tinh xảo đến từng chi tiết,

and yet we've discovered pretty much the full set.

và tuy nhiên chúng tôi đã khám phá ra tập hợp hoàn chỉnh.

So, one of my most illustrious forebears

Một trong những tiền bối nổi tiếng nhất của tôi

at Manchester University, Ernest Rutherford,

tại trường Đại học Manchester, Ernest Rutherford

discoverer of the atomic nucleus,

phát hiện ra hạt nhân nguyên tử,

once said, "All science is either physics

từng nói thế này," Khoa học tất cả chỉ là vật lý

or stamp collecting."

hay là sưu tập tem."

Now, I don't think he meant to insult

Tôi không cho ông có ý xúc phạm

the rest of science,

các ngành khoa học còn lại,

although he was from New Zealand, so it's possible.

mặc dù ông đến từ New Zealand, cho nên điều đó cũng có thể.

(Laughter)

(Tiếng cười)

But what he meant was that what we've done, really,

Nhưng ý ông là những gì chúng ta đã làm

is stamp collect there.

là sưu tập tem ở đó--

OK, we've discovered the particles,

OK, chúng ta đã khám phá ra các hạt,

but unless you understand the underlying

nhưng trừ khi bạn hiểu lý do đằng sau

reason for that pattern -- you know, why it's built the way it is --

cho dạng đó -- tại sao nó có kết cấu như vây?

really you've done stamp collecting. You haven't done science.

bạn thực sự đã sưu tập tem-- chứ không phải làm khoa học.

Fortunately, we have

May thay, chúng ta có

probably one of the greatest scientific achievements of the twentieth century

1 trong những thành tựu khoa học vĩ đại nhất thế kỷ 20

that underpins that pattern.

để củng cố mẫu đó.

It's the Newton's laws, if you want,

Đó là các định luật Newton

of particle physics.

về vật lý hạt.

It's called the standard model -- beautifully simple mathematical equation.

Nó được gọi là "mô hình tiêu chuẩn" -- biểu thức toán học đơn giản, đẹp đẽ.

You could stick it on the front of a T-shirt,

Bạn có thể dán nó vào mặt trước áo phông,

which is always the sign of elegance.

trông rất chi là duyên dáng.

This is it.

Đây này

(Laughter)

(Tiếng cười)

I've been a little disingenuous, because I've expanded it out

Tôi đã ăn gian 1 chút vì tôi đã làm rộng nó ra

in all its gory detail.

với các chi tiết đẹp.

This equation, though, allows you to calculate everything --

Biểu thức này cho phép bạn tính toán mọi thứ diễn ra trong vũ trụ

other than gravity -- that happens in the universe.

chứ không chỉ là trọng lực -- mà diễn ra trong vũ trụ.

So, you want to know why the sky is blue, why atomic nuclei stick together --

Vậy, bạn muốn biết tại sao bầu trời màu xanh, tại sao hạt nhân nguyên tử dính với nhau

in principle, you've got a big enough computer --

về nguyên tắc, bạn có 1 chiếc máy tính đủ lớn --

why DNA is the shape it is.

tại sao DNA lại có hình dạng như thế.

In principle, you should be able to calculate it from that equation.

Về nguyên tắc, bạn có thể tính toán điều đó từ biểu thức đó.

But there's a problem.

Nhưng có 1 vấn đề.

Can anyone see what it is?

Có ai có thể nhìn thấy cái gì đây không?

A bottle of champagne for anyone that tells me.

Một chai sâm banh cho người nói đươc nào.

I'll make it easier, actually, by blowing one of the lines up.

Tôi sẽ làm nó dễ hơn, thực ra bằng cách chỉ ra dòng này.

Basically, each of these terms

Cơ bản, mỗi thuật ngữ này

refers to some of the particles.

để chỉ vài 1 hạt nào đó.

So those Ws there refer to the Ws, and how they stick together.

Nên Ws để chỉ Ws, và chúng dính với nhau như thế nào.

These carriers of the weak force, the Zs, the same.

Những hạt này mang lực yếu, các hạt Zed, tương tự thế.

But there's an extra symbol in this equation: H.

Nhưng có 1 ký hiệu phụ trong biểu thức này: H.

Right, H.

Đúng vậy, H.

H stands for Higgs particle.

H viết tắt cho hạt Higgs.

Higgs particles have not been discovered.

Các hạt Higg chưa được phát hiện.

But they're necessary: they're necessary

Nhưng chúng rất cần thiết, thực sự cần thiết

to make that mathematics work.

để biểu thức toán học đó có nghĩa.

So all the exquisitely detailed calculations we can do

Các phép tính tinh vi đến từng chi tiết mà chúng ta có thể làm

with that wonderful equation

với biểu thức tuyệt vời đó

wouldn't be possible without an extra bit.

sẽ là không thể nếu thiếu 1 thứ nữa.

So it's a prediction:

Đó là 1 dự đoán --

a prediction of a new particle.

suy đoán về 1 hạt mới.

What does it do?

Nó làm gì?

Well, we had a long time to come up with good analogies.

Chúng tôi có thời gian dài đễ nghĩ ra những tương đồng tốt.

And back in the 1980s, when we wanted the money

Trở lại những năm 80, khi chúng tôi cần tiền

for the LHC from the U.K. government,

cho dự án LHC từ chính phủ Anh,

Margaret Thatcher, at the time, said,

Thủ tướng Margaret Thatcher thời ấy nói,

"If you guys can explain, in language

"Nếu các anh có thể giải thích bằng ngôn ngữ

a politician can understand,

mà 1 chính trị gia có thể hiểu

what the hell it is that you're doing, you can have the money.

cái quái mà các anh đang làm, các anh sẽ nhận được tiền.

I want to know what this Higgs particle does."

Tôi muốn biết cái hạt Higg này nó làm gì."

And we came up with this analogy, and it seemed to work.

Và chúng tôi đi đến với sự tương đồng này và nó có vẻ ổn.

Well, what the Higgs does is, it gives mass to the fundamental particles.

Cái mà hạt Higgs làm là nó cho các hạt cơ bản khối lượng.

And the picture is that the whole universe --

Và bức tranh này là toàn bộ vũ trụ --

and that doesn't mean just space, it means me as well, and inside you --

và không có nghĩa chỉ là không gian, nó bao gồm tôi, và bên trong cơ thể bạn --

the whole universe is full of something called a Higgs field.

toàn bộ vũ trụ tràn ngập trường Higg.

Higgs particles, if you will.

Các hạt Higg.

The analogy is that these people in a room

Sự tương đồng là những người này trong 1 căn phòng

are the Higgs particles.

sẽ là các hạt Higg.

Now when a particle moves through the universe,

Bây giờ, khi 1 hạt di chuyển qua vũ trụ,

it can interact with these Higgs particles.

nó có thể tương tác với các hạt Higg.

But imagine someone who's not very popular moves through the room.

Nhưng hãy tưởng tượng ai đó không nổi tiếng di chuyển qua căn phòng.

Then everyone ignores them. They can just pass through the room very quickly,

Thì mọi người sẽ lờ đi, không để ý đến. Người đó cứ đi qua căn phòng rất nhanh,

essentially at the speed of light. They're massless.

bằng tốc độ ánh sáng. Người đó vô trọng lượng.

And imagine someone incredibly important

Và hãy tưởng tượng ai đó cực kỳ quan trọng

and popular and intelligent

nổi tiếng và thông minh

walks into the room.

bước vào phòng.

They're surrounded by people, and their passage through the room is impeded.

Mọi người vây quanh người đó và lối vào thì tắc nghẽn.

It's almost like they get heavy. They get massive.

Gần như người đó bị nặng hơn. Anh ta có thêm trọng lượng.

And that's exactly the way the Higgs mechanism works.

Đó chính xác là cơ chế làm việc của Higg.

The picture is that the electrons and the quarks

Bức ảnh này là electron và hạt quark

in your body and in the universe that we see around us

trong cơ thể bạn và trong vũ trụ quanh ta

are heavy, in a sense, and massive,

nặng và lớn

because they're surrounded by Higgs particles.

vì chúng được các hạt Higg bao quanh.

They're interacting with the Higgs field.

Chúng đang tương tác với trường Higg.

If that picture's true,

Nếu bức hình đó là đúng,

then we have to discover those Higgs particles at the LHC.

thì chúng ta phải phát hiện ra chúng trong LHC.

If it's not true -- because it's quite a convoluted mechanism,

Nếu nó không đúng -- bởi vì nó khá là một cơ chế phức tạp,

although it's the simplest we've been able to think of --

mặc dù nó là thứ đơn giản nhất chúng tôi có thể nghĩ được--

then whatever does the job of the Higgs particles

thì bất kể chức năng của Higg là gì

we know have to turn up

kiểu gì nó cũng phải xuất hiện

at the LHC.

ở LHC.

So, that's one of the prime reasons we built this giant machine.

Đó là 1 trong các nguyên nhân tối ưu lý giải tại sao chúng tôi đã xây dựng cỗ máy khổng lồ này.

I'm glad you recognize Margaret Thatcher.

Tôi rất vui vì bạn đã nhận ra Margaret Thatcher.

Actually, I thought about making it more culturally relevant, but --

Thực ra, tôi đã nghĩ đến việc làm cho nó quan trọng về mặt văn hóa, nhưng --

(Laughter)

(Tiếng cười)

anyway.

dẫu sao.

So that's one thing.

Vậy, đó là 1 hạt.

That's essentially a guarantee of what the LHC will find.

Quan trọng đó là lời đảm bảo cho phát hiện của LHC.

There are many other things. You've heard

Có nhiều thứ khác nữa. Các bạn đã nghe đến

many of the big problems in particle physics.

nhiều vấn đề lớn trong ngành vật lý hạt.

One of them you heard about: dark matter, dark energy.

Một trong số đó bạn đã nghe nói đến : vật chất tối, năng lượng tối.

There's another issue,

Có 1 vấn đề khác nữa,

which is that the forces in nature -- it's quite beautiful, actually --

là các lực trong tự nhiên -- nó khá đẹp, thực sự là--

seem, as you go back in time,

khi bạn quay trở lại đúng thời điểm trong quá khứ,

they seem to change in strength.

chúng thay đổi mạnh mẽ.

Well, they do change in strength.

Chúng thay đổi mạnh mẽ.

So, the electromagnetic force, the force that holds us together,

Lực điện từ, lực giữ chúng ta gần nhau,

gets stronger as you go to higher temperatures.

mạnh hơn khi bạn đi tới nhiệt độ cao hơn.

The strong force, the strong nuclear force, which sticks nuclei together,

Lực mạnh, lực hạt nhân mạnh giúp các nhân dính với nhau,

gets weaker. And what you see is the standard model --

trở nên yếu đi. Và bạn đang thấy mô hình tiêu chuẩn --

you can calculate how these change -- is the forces,

bạn có thể tính toán mức độ thay đổi của chúng -- là các lực --

the three forces, other than gravity,

3 lực chứ không chỉ mỗi trọng lực --

almost seem to come together at one point.

gần như đến cùng nhau ở 1 điểm.

It's almost as if there was one beautiful

Như thể có 1 siêu lực,

kind of super-force, back at the beginning of time.

trở lại lúc khởi điểm của thời gian.

But they just miss.

Nhưng chúng bỏ lỡ.

Now there's a theory called super-symmetry,

Nào, có 1 giả thuyết có tên siêu đối xứng,

which doubles the number of particles in the standard model,

gấp đôi số lượng các hạt trong mô hình tiêu chuẩn.

which, at first sight, doesn't sound like a simplification.

Cái này mới đầu nhìn trông chẳng đơn giản tí nào.

But actually, with this theory,

Nhưng thực ra, với giả thuyết này,

we find that the forces of nature

chúng ta thấy rằng các lực tự nhiên

do seem to unify together, back at the Big Bang --

dường như hợp nhất với nhau, trở lại vụ nổ Big Bang.

absolutely beautiful prophecy. The model wasn't built to do that,

Lời dự đoán cực kỳ đẹp. Mô hình không được xây dựng để làm việc đó,

but it seems to do it.

nhưng nó lại thực hiện.

Also, those super-symmetric particles

Và các hạt siêu đối xứng đó

are very strong candidates for the dark matter.

là ứng cử viên rất mạnh cho vật chất tối.

So a very compelling theory

Thế nên 1 giả thuyết hết sức thuyết phục

that's really mainstream physics.

rằng đó là ngành vật lý chính thống.

And if I was to put money on it, I would put money on --

Và nếu tôi đặt tiền vào đó, tôi sẽ đặt tiền vào --

in a very unscientific way -- that

theo 1 cách rất không khoa học --

that these things would also crop up at the LHC.

rằng các hạt đó sẽ sinh sản trong LHC.

Many other things that the LHC could discover.

Nhiều thứ khác nữa mà LHC có thể khám phá ra.

But in the last few minutes, I just want to give you

Nhưng trong vài phút cuối này, tôi muốn mọi người nhìn nhận

a different perspective

từ 1 góc độ khác.

of what I think -- what particle physics

về điều mà theo tôi -- về ý nghĩa thực sự của ngành vật lý hạt

really means to me -- particle physics and cosmology.

đối với tôi -- ngành vật lý hạt và vũ trụ học.

And that's that I think it's given us a wonderful

Và theo tôi nó đã cho chúng ta 1 câu chuyện kể tuyệt vời

narrative -- almost a creation story,

-- gần như 1 câu chuyện về tạo hóa,

if you'd like -- about the universe,

-- về vũ trụ,

from modern science over the last few decades.

từ ngành khoa học hiện đại trong suốt vài thập kỷ gần đây.

And I'd say that it deserves,

Và nó xứng đáng,

in the spirit of Wade Davis' talk,

theo tinh thần của bài diễn thuyết của Wade Davis,

to be at least put up there with these wonderful creation stories

để ít nhất là được ngang tầm với các câu chuyện tuyệt vời về tạo hóa

of the peoples of the high Andes and the frozen north.

của những con người của vùng cao Andes và phía Bắc băng giá.

This is a creation story, I think, equally as wonderful.

Theo tôi, đây là 1 câu truyện về sự tạo hóa, tuyệt vời không kém.

The story goes like this: we know that

Câu chuyện là thế này : chúng ta biết rằng

the universe began 13.7 billion years ago,

vũ trụ bắt đầu cách đây 13.7 tỉ năm,

in an immensely hot, dense state,

trong tình trạng nóng và đặc,

much smaller than a single atom.

nhỏ hơn nhiều so với 1 nguyên tử.

It began to expand about

Nó bắt đầu mở rộng khoảng

a million, billion, billion, billion billionth

gấp 1 triệu tỉ tỉ tỉ tỉ tỉ

of a second -- I think I got that right -- after the Big Bang.

trên 1 giây -- Tôi nghĩ là tôi đã hiểu đúng -- sau vụ nổ Big Bang.

Gravity separated away from the other forces.

Trọng lực tách ra khỏi các lực khác.

The universe then underwent

Vũ trụ sau đó trải qua

an exponential expansion called inflation.

1 đợt mở rộng theo số mũ được gọi là đợt bơm phồng.

In about the first billionth of a second or so,

Trong khoảng 1/ 1 tỉ giây đầu tiên,

the Higgs field kicked in, and the quarks

Trường Higg nhảy vào và các hạt quark

and the gluons and the electrons

và gluon, electron

that make us up got mass.

tạo ra chúng ta , có khối lượng.

The universe continued to expand and cool.

Vũ trụ bắt đầu mở rộng và nguội đi.

After about a few minutes,

Sau 1 vài phút,

there was hydrogen and helium in the universe. That's all.

có khí H2 và He trong vũ trụ. Chỉ có vậy.

The universe was about 75 percent hydrogen,

Vũ trụ có khoảng 75% là H2,

25 percent helium. It still is today.

25% He. Và ngày nay vẫn vậy.

It continued to expand

Nó bắt đầu mở rộng

about 300 million years.

khoảng 300 triệu năm.

Then light began to travel through the universe.

Sau đó ánh sáng bắt đầu đi qua vũ trụ.

It was big enough to be transparent to light,

Vũ trụ đủ lớn để trở nên trong suốt khi ánh sáng đi qua,

and that's what we see in the cosmic microwave background

và đó là những gì chúng ta thấy trong sóng hiển vi nền vũ trụ

that George Smoot described

mà George Smoot đã mô tả

as looking at the face of God.

như đang nhìn vào mặt của Chúa.

After about 400 million years, the first stars formed,

Sau khoảng 400 triệu năm, ngôi sao đầu tiên hình thành,

and that hydrogen, that helium, then began to cook

và H2 và He bắt đầu tham gia quá trình

into the heavier elements.

tạo ra các nguyên tố nặng hơn.

So the elements of life --

Vậy, các nguyên tố của sự sống --

carbon, and oxygen and iron,

C, O2 và Fe,

all the elements that we need to make us up --

tất cả các nguyên tố chúng ta cần để tạo nên con người --

were cooked in those first generations of stars,

thì tạo ra các thế hệ sao đầu tiên,

which then ran out of fuel, exploded,

sau đó hết nhiên liệu, nổ tung,

threw those elements back into the universe.

kéo các nguyên tố đó trở lại vũ trụ.

They then re-collapsed into another generation

Sau đó chúng lại đổ vào thế hệ sao và

of stars and planets.

hành tinh khác.

And on some of those planets, the oxygen, which had been created

Và trên 1 số hành tinh đó, O2 được tạo ra

in that first generation of stars, could fuse with hydrogen

trong thế hệ sao đầu tiên có thể hợp nhất với H2

to form water, liquid water on the surface.

để hình thành nước, nước ở thể lỏng trên bề mặt.

On at least one, and maybe only one of those planets,

Trên ít nhất là 1 hành tinh, và có thể chỉ có duy nhất 1 trong số đó,

primitive life evolved,

sự sống nguyên sơ được tiến hóa,

which evolved over millions of years into

kéo dài hơn 1 triệu năm, những thứ đó tiến hóa

things that walked upright and left footprints

có dáng đi thẳng, và để lại dấu chân

about three and a half million years ago in the mud flats of Tanzania,

cách đây khoảng 3.5 triệu năm ở các vùng đầm lầy ở Tanzania,

and eventually

và cuối cùng

left a footprint on another world.

đặt 1 dấu chân trên 1 thế giới khác nữa.

And built this civilization,

Và đã xây dựng nền văn minh này,

this wonderful picture,

bức tranh tuyệt vời này,

that turned the darkness into light,

chuyển bóng tối thành ánh sáng,

and you can see the civilization from space.

và bạn có thể thấy nền văn minh từ không gian.

As one of my great heroes, Carl Sagan, said,

Như 1 trong những vị anh hùng vĩ đại của tôi, Carl Sagan từng nói,

these are the things -- and actually, not only these,

có những thứ -- và thực ra, không chỉ những thứ đó,

but I was looking around -- these are the things,

nhưng tôi đã nhìn xung quanh -- có những thứ,

like Saturn V rockets, and Sputnik,

như tên lửa Saturn V, và Sputnik,

and DNA, and literature and science --

DNA, văn học, khoa học --

these are the things that hydrogen atoms do

có những thứ mà các nguyên tử H2 làm

when given 13.7 billion years.

khi được cho 13.7 tỉ năm.

Absolutely remarkable.

Hết sức nổi bật.

And, the laws of physics. Right?

Và các định luật vật lý. Đúng không?

So, the right laws of physics --

Các định luật đúng của vật lý --

they're beautifully balanced.

chúng cân bằng 1 cách hoàn hảo.

If the weak force had been a little bit different,

Nếu lực yếu đã khác 1 chút

then carbon and oxygen wouldn't be stable

thì C và O2 sẽ không bền vững

inside the hearts of stars,

bên trong tâm các ngôi sao,

and there would be none of that in the universe.

và trong vũ trụ sẽ chẳng có ngôi sao nào.

And I think that's

Và tôi nghĩ đó là 1 --

a wonderful and significant story.

1 câu chuyện tuyệt vời và đầy ý nghĩa.

50 years ago, I couldn't have told that story,

Cách đây 50 năm thì tôi đã không thể kể câu chuyện đó,

because we didn't know it.

vì chúng ta không biết đến nó.

It makes me really feel that

Nó khiến tôi cảm thấy rằng

that civilization --

nền văn minh kia --

which, as I say, if you believe

như tôi đã nói , nếu bạn tin

the scientific creation story,

các câu chuyện tạo hóa mang tính khoa học,

has emerged purely as a result of the laws of physics,

nổi lên thuần khiết là kết quả của các định luật vật lý,

and a few hydrogen atoms --

và 1 vài nguyên tử H2

then I think, to me anyway,

sau đó tôi nghĩ, đối với tôi dẫu sao,

it makes me feel incredibly valuable.

nó khiến tôi thấy hết sức giá trị.

So that's the LHC.

Vậy, đó là máy gia tốc hạt lớn (LHC).

The LHC is certainly, when it turns on in summer,

Chắc chắn là, khi LHC hoạt động vào mùa hè này,

going to write the next chapter of that book.

nó sẽ viết chương tiếp theo của cuốn sách đó.

And I'm certainly looking forward with

Và tôi chắc chắn sẽ cực kỳ phấn khởi

immense excitement to it being turned on.

mong đến ngày nó được bật.

Thanks.

Xin cảm ơn.

(Applause)

(Vỗ tay)