CERN's supercollider | Brian Cox

Brian Cox: CERN'in süper çarpıştırıcısı üzerine

Çeviri: Ozgur Gonen Gözden geçirme: Ahmet Yükseltürk

This is the Large Hadron Collider.

Bu Büyük Hadron Çarpıştırıcısı (BHÇ).

It's 27 kilometers in circumference.

27 kilometre çapında.

It's the biggest scientific experiment ever attempted.

En büyük bilimsel deney girişimi.

Over 10,000 physicists and engineers

10,000'i aşkın fizikçi ve mühendis,

from 85 countries around the world

dünyanın 85 ülkesinden

have come together over several decades

yıllarca bu makinayı inşaa etmek için

to build this machine.

biraraya geldiler.

What we do is we accelerate protons --

Yaptığımız şey protonları --

so, hydrogen nuclei --

yani, hidrojen çekirdeklerini --

around 99.999999

ışık hızının %99.999999'u

percent the speed of light.

kadar hızlandırmak.

Right? At that speed, they go around

Bu hızda, 27 kilometreyi

that 27 kilometers 11,000 times a second.

saniyede 11,000 defa turluyorlar.

And we collide them with another beam of protons

Ve onları, ters yönde giden

going in the opposite direction.

başka bir proton demeti ile çarpıştırıyoruz.

We collide them inside giant detectors.

Dev dedektörler içerisinde çarpıştırıyoruz.

They're essentially digital cameras.

Aslında onlar birer dijital kamera.

And this is the one that I work on, ATLAS.

Ve bu da benim çalıştığım ATLAS.

You get some sense of the size --

Boyutunu biraz anlamak için

you can just see these EU standard-size

alttaki AB standartlarındaki

people underneath.

insanlara bakabilirsiniz.

(Laughter)

(Kahkaha)

You get some sense of the size: 44 meters wide,

Boyutlarını biraz anlamışsınızdır: 44 metre eninde

22 meters in diameter, 7,000 tons.

22 metre çapında, 7 bin ton.

And we re-create the conditions that were present

Ve bu dedektörün içinde, evrenin başlangıcından

less than a billionth of a second after the universe began

saniyenin milyarda birinden daha az kadar sonraki koşulları

up to 600 million times a second

saniyede 600 milyon kereye kadar

inside that detector -- immense numbers.

tekrar yaratıyoruz -- devasa sayılar.

And if you see those metal bits there --

Ve oradaki metal parçalarını görüyorsanız --

those are huge magnets that bend

bunlar, hızlarını ölçelim diye

electrically charged particles,

elektrik yüklü parçacıkları

so it can measure how fast they're traveling.

eğen dev mıknatıslar.

This is a picture about a year ago.

Bu resim yaklaşık bir yıl önce çekildi.

Those magnets are in there.

Mıknatıslar işte orada.

And, again, a EU standard-size, real person,

Ve, tekrar, AB standartlarında gerçek bir insan,

so you get some sense of the scale.

ölçeği biraz anlamanız için.

And it's in there that those mini-Big Bangs will be created,

Ve bu yaz bir gün, şu küçük Big-Bang'ler

sometime in the summer this year.

işte orada yaratılacak.

And actually, this morning, I got an email

Ve aslında, bu sabah aldığım bir e-posta

saying that we've just finished, today,

ATLAS'ın son parçasının inşaasını

building the last piece of ATLAS.

bugün bitirdiğimizi söylüyordu.

So as of today, it's finished. I'd like to say

Yani bugün itibari ile bitti.

that I planned that for TED,

Bunu TED için planladığımı söylemek isterdim,

but I didn't. So it's been completed as of today.

fakat öyle değil. Sonuçta bugün itibari ile tamamlandı.

(Applause)

(Alkış)

Yeah, it's a wonderful achievement.

Evet, harika bir başarı.

So, you might be asking, "Why?

Tabi ki, "Neden?" diye soruyor olabilirsiniz.

Why create the conditions that were present

"Niye evrenin başlangıcından saniyenin milyarda birinden

less than a billionth of a second after the universe began?"

daha kısa bir süre sonraki koşullar yaratılsın?"

Well, particle physicists are nothing if not ambitious.

Peki, parçacık fizikçileri hırslı olmazsalar hiçbir şey değiller.

And the aim of particle physics is to understand

Ve parçacık fiziğinin amacı

what everything's made of, and how everything sticks together.

her şeyin neden meydana geldiğini ve nasıl birarada durduğunu anlamaktır.

And by everything I mean, of course,

Ve "her şey" den kastım, tabi ki,

me and you, the Earth, the Sun,

ben, sen, dünya, güneş,

the 100 billion suns in our galaxy

ve galaksimizdeki yüz milyarlarca yıldız,

and the 100 billion galaxies

ve görünür evrendeki

in the observable universe.

yüz milyarlarca galaksi.

Absolutely everything.

Kesinlikle her şey.

Now you might say, "Well, OK, but why not just look at it?

Şimdi diyebilirsiniz ki, "Peki, o zaman niye sadece onlara bakmıyoruz?

You know? If you want to know what I'm made of, let's look at me."

Öyle ya, eğer benim neden yapıldığımı bilmek istiyorsan, bana bak."

Well, we found that as you look back in time,

Şöyle ki, zamanda geriye baktığımızda

the universe gets hotter and hotter,

evrenin ısındıkça ısındığını,

denser and denser, and simpler and simpler.

yoğunlaştıkça yoğunlaştığını ve basitleştikçe basitleştiğini gördük.

Now, there's no real reason I'm aware of for that,

Şimdi, bunun farkında olduğum gerçek bir sebebi yok,

but that seems to be the case.

ama mesele böyle gözüküyor.

So, way back in the early times of the universe,

Yani, evrenin o en gerideki ilk zamanlarında

we believe it was very simple and understandable.

çok basit ve anlaşılabilir olduğuna inanıyoruz.

All this complexity, all the way to these wonderful things --

Bütün bu karmaşa, bu harika şeylere giden yol --

human brains -- are a property of an old

insan beyni gibi -- soğuk ve karmaşık

and cold and complicated universe.

bir evrenin özelliği.

Back at the start, in the first billionth of a second,

Başlangıçta, ilk saniyenin milyarda birinde

we believe, or we've observed, it was very simple.

evrenin çok basit olduğuna inanıyoruz veya öyle gözlemledik.

It's almost like ...

Neredeyse şunun gibi...

imagine a snowflake in your hand,

Elinizde bir kar taneciği hayal edin,

and you look at it, and it's an incredibly complicated,

ve ona bakın; inanılmaz derecede karmaşık

beautiful object. But as you heat it up,

ve güzel bir nesne. Ama ısıttığınız zaman

it'll melt into a pool of water,

eriyip su olacak,

and you would be able to see that, actually, it was just made

ve siz onun sadece H2O, yani sudan yapılmış

of H20, water.

oluduğunu görebileceksiniz.

So it's in that same sense that we look back in time

Aynı şekilde, biz de evrenin neden yapıldığını anlamak için,

to understand what the universe is made of.

zamanda geriye bakıyoruz.

And, as of today, it's made of these things.

Ve bugün itibariyle, evren şunlardan yapılmıştır.

Just 12 particles of matter,

Sadece maddenin 12 taneciği,

stuck together by four forces of nature.

doğanın dört kuvvetiyle birlikte yapışık duruyor.

The quarks, these pink things, are the things that make up protons and neutrons

Quarklar, şu pembe şeyler, bedeninizdeki atomik çekirdeği oluşturan

that make up the atomic nuclei in your body.

proton ve nötronları meydana getiren şeyler.

The electron -- the thing that goes around

Elektron -- şu atomik çekirdeğin

the atomic nucleus --

çevresinde dolanan şey --

held around in orbit, by the way, by the electromagnetic force

şu fotonun taşıdığı elektromanyetik kuvvet

that's carried by this thing, the photon.

ile yörüngede duruyor.

The quarks are stuck together by other things called gluons.

Quarklar gluon denen şu şeylerle beraber yapışık duruyor.

And these guys, here, they're the weak nuclear force,

Ve şunlar ise, zayıf nükleer kuvvet,

probably the least familiar.

herhalde en yabancı olanlar.

But, without it, the sun wouldn't shine.

Ama onlar olmadan güneş ışıyamazdı.

And when the sun shines, you get copious quantities

Ve güneş ışıdığında nötrino denen şu şeylerden

of these things, called neutrinos, pouring out.

bol miktarda elinize dökülüyor.

Actually, if you just look at your thumbnail --

Aslında, sadece baş tırnağınıza baksanız --

about a square centimeter --

bir santimetre kare kadar --

there are something like 60 billion neutrinos per second

güneşten bedeninizin her santrimetre karesine

from the sun, passing

saniyede 60 milyar nötrino geçmesi

through every square centimeter of your body.

gibi bir şey söz konusu.

But you don't feel them, because the weak force

Ama onları hissetmiyorsunuz,

is correctly named --

çünkü zayıf kuvvet doğru adlandırılmış.

very short range and very weak,

Çok kısa bir aralıkta ve çok zayıf,

so they just fly through you.

böylece sizden geçip gidiyorlar.

And these particles have been discovered

Ve bu parçacıklar hemen hemen

over the last century, pretty much.

geçtiğimiz yüzyılda keşfedildi.

The first one, the electron, was discovered in 1897,

İlki, elektron 1897'de keşfedildi.

and the last one, this thing called the tau neutrino,

ve sonuncusu, şu "tau neutrino" denen şey ise

in the year 2000. Actually just --

2000 yılında. Aslında --

I was going to say, just up the road in Chicago. I know it's a big country,

şey diyecektim, Şikago'da yolun başında. Biliyorum, bu büyük bir ülke.

America, isn't it?

Amerika, değil mi?

Just up the road.

Henüz yolun başında.

Relative to the universe, it's just up the road.

Evrene kıyasla, henüz yolun başında.

(Laughter)

(Kahkaha)

So, this thing was discovered in the year 2000,

İşte bu şey 2000 yılında keşfedildi.

so it's a relatively recent picture.

Yani nispeten yeni bir tablo.

One of the wonderful things, actually, I find,

Harika bulduğum şeylerden biri de

is that we've discovered any of them, when you realize how tiny they are.

keşfettiğimiz şeyin ne kadar küçük olduğunu fark etmek.

You know, they're a step in size

Yani, bunlar bütün görünür evrene göre

from the entire observable universe.

bir adım büyüklüğündeler.

So, 100 billion galaxies,

Yani 100 milyar galaksi

13.7 billion light years away --

13.7 milyar ışık yılı uzaklığında iken --

a step in size from that to Monterey, actually,

oradan Monterey'e olan adım büyüklüğü, aslında,

is about the same as from Monterey to these things.

Monterey'den bu şeylere kadarki adım büyüklüğü ile aynı.

Absolutely, exquisitely minute,

Kesinlikle, muazzam bir detay,

and yet we've discovered pretty much the full set.

ve yine de neredeyse tüm takımı keşfettik.

So, one of my most illustrious forebears

En meşhur büyüklerimden biri,

at Manchester University, Ernest Rutherford,

Manchester Üniversitesi'ndeki, Ernest Rutherford,

discoverer of the atomic nucleus,

atomik çekirdeğin kaşifi,

once said, "All science is either physics

bir keresinde "Bütün bilim ya fizik ya da

or stamp collecting."

pul koleksiyonu yapmaktır", demişti.

Now, I don't think he meant to insult

Şimdi, her ne kadar bilimi aşağılamak

the rest of science,

istediğini sanmasam da,

although he was from New Zealand, so it's possible.

Yeni Zelandalı olduğu için bu mümkün olabilir.

(Laughter)

(Kahkaha)

But what he meant was that what we've done, really,

Ama demek istediği şey, yaptığımız işin

is stamp collect there.

gerçekten de pul koleksiyonculuğu olduğu.

OK, we've discovered the particles,

Tamam, parçacıkları keşfettik,

but unless you understand the underlying

fakat altındaki motifin sebebini anlamadığınız müddetçe

reason for that pattern -- you know, why it's built the way it is --

-- yani, niye bu şekilde yapıldı --

really you've done stamp collecting. You haven't done science.

gerçekten de yaptığınız şey pul koleksiyonu, bilim değil.

Fortunately, we have

Neyse ki, sahip olduğumuz

probably one of the greatest scientific achievements of the twentieth century

belki de 20. yüzyılın en büyük bilimsel başarılarından biri,

that underpins that pattern.

bu motifi destekliyor.

It's the Newton's laws, if you want,

İsterseniz parçacık fiziğinin Newton kanunları

of particle physics.

diyebilirsiniz.

It's called the standard model -- beautifully simple mathematical equation.

Buna "standart model" deniyor -- güzel ve sade bir matematik denklemi.

You could stick it on the front of a T-shirt,

Bunu bir tişörtün önüne yapıştırabilirsiniz ki,

which is always the sign of elegance.

hep zerafetin simgesi olur.

This is it.

İşte bu kadar.

(Laughter)

(Kahkaha)

I've been a little disingenuous, because I've expanded it out

Biraz ikiyüzlülük edip, onu bütün ürperticiliğiyle

in all its gory detail.

açıkça gösteriyorum.

This equation, though, allows you to calculate everything --

Bu denklem, evrende olup biten her şeyi

other than gravity -- that happens in the universe.

-- yerçekimi hariç -- hesaplamanızı sağlıyor.

So, you want to know why the sky is blue, why atomic nuclei stick together --

Diyelim "gökyüzü neden mavi, atom çekirdeği nasıl birarada durur", bilmek istiyorsunuz,

in principle, you've got a big enough computer --

-- prensipte, yeteri kadar büyük bir bilgisayarınız varsa --

why DNA is the shape it is.

DNA'nın şekli neden öyle.

In principle, you should be able to calculate it from that equation.

Prensipte, bu denklemden hesaplayabilmelisiniz.

But there's a problem.

Ama bir problem var.

Can anyone see what it is?

Ne olduğunu görebilen var mı?

A bottle of champagne for anyone that tells me.

Söyleyene benden bir şişe şampanya.

I'll make it easier, actually, by blowing one of the lines up.

Satırlardan birini büyüterek kolaylaştırayım.

Basically, each of these terms

Aslında, bu terimlerin her biri

refers to some of the particles.

parçacıkların bazılarını ifade ediyor.

So those Ws there refer to the Ws, and how they stick together.

Yani buradaki "W"lar "W"ları ve onların nasıl birarada durduğunu ifade ediyor.

These carriers of the weak force, the Zs, the same.

Zayıf kuvvetin bu taşıyıcıları da aynı, "Z"ler.

But there's an extra symbol in this equation: H.

Ama bu denklemde fazladan bir sembol var: H

Right, H.

Doğru, H.

H stands for Higgs particle.

H, Higgs parçacığını temsil ediyor.

Higgs particles have not been discovered.

Higgs parçacıkları daha keşfedilmedi.

But they're necessary: they're necessary

Ama gerekliler -- bu matematiğin

to make that mathematics work.

işlemesi için gerekliler.

So all the exquisitely detailed calculations we can do

Yani bu harika denklemle yapabileceğimiz

with that wonderful equation

bütün ince detaylı hesaplar,

wouldn't be possible without an extra bit.

fazladan bir parça olmadan mümkün olmuyor.

So it's a prediction:

Yani bu bir tahmin ---

a prediction of a new particle.

yeni bir parçacığın tahmini.

What does it do?

Ne yapıyor?

Well, we had a long time to come up with good analogies.

Peki, İyi benzetmeler bulmak için çok zaman harcadık.

And back in the 1980s, when we wanted the money

Ve 1980'lerde, İngiliz hükümetinden

for the LHC from the U.K. government,

BHÇ için parayı istediğimiz zaman,

Margaret Thatcher, at the time, said,

Margaret Thatcher, o zaman şöyle demişti:

"If you guys can explain, in language

"Şu yaptığınız şey her neyse,

a politician can understand,

eğer onu bir politikacının anlayabileceği

what the hell it is that you're doing, you can have the money.

bir dille anlatabilirseniz, parayı alabilirsiniz.

I want to know what this Higgs particle does."

Bu Higgs parçacığı ne yapar bilmek istiyorum."

And we came up with this analogy, and it seemed to work.

Ve biz de şöyle bir benzetmeyle çıkageldik ve işe yaradı galiba.

Well, what the Higgs does is, it gives mass to the fundamental particles.

Yani, Higgs'in yaptığı şey, temel parçacıklara kütle vermek.

And the picture is that the whole universe --

Ve tablo bütün evrenin --

and that doesn't mean just space, it means me as well, and inside you --

ve bu sadece boşluk değil, ben ve sen de dahil demek --

the whole universe is full of something called a Higgs field.

bütün evrenin Higgs alanı denen bir şeyle dolu olması demek.

Higgs particles, if you will.

Higgs parçacıkları, dilerseniz.

The analogy is that these people in a room

Benzetme, bir odadaki insanların

are the Higgs particles.

Higgs parçacıkları olması şeklinde.

Now when a particle moves through the universe,

Yani, bir parçacık evrende dolaşırken,

it can interact with these Higgs particles.

bu Higgs parçacıkları ile etkileşebilir.

But imagine someone who's not very popular moves through the room.

Fakat çok popüler olmayan birisinin odadan geçtiğini düşünün.

Then everyone ignores them. They can just pass through the room very quickly,

Kimse onları fark etmez, çabucak geçebilirler,

essentially at the speed of light. They're massless.

yani ışık hızında. Kütlesizler.

And imagine someone incredibly important

Ve inanılmaz derecede önemli

and popular and intelligent

ve popüler ve zeki birisinin

walks into the room.

odaya girdiğini düşünün.

They're surrounded by people, and their passage through the room is impeded.

İnsanlar tarafından sarmalanırlar, ve odadan geçişleri engellenir.

It's almost like they get heavy. They get massive.

Neredeyse ağırlaşırlar, irileşirler.

And that's exactly the way the Higgs mechanism works.

İşte Higgs düzeneği tam da böyle işliyor.

The picture is that the electrons and the quarks

Vücudumuzda ve etrafımızda gördüğümüz evrendeki

in your body and in the universe that we see around us

elektron ve kuarklar

are heavy, in a sense, and massive,

ağır ve bir anlamda iriler,

because they're surrounded by Higgs particles.

çünkü Higgs parçacıkları tarafından sarılıyorlar.

They're interacting with the Higgs field.

Higgs alanı ile etkileşiyorlar.

If that picture's true,

Eğer bu tablo doğruysa,

then we have to discover those Higgs particles at the LHC.

bu Higgs parçacıklarını BHÇ'de keşfetmemiz gerekli.

If it's not true -- because it's quite a convoluted mechanism,

Eğer doğru değilse -- çünkü en basit şeklinde düşünmemize rağmen

although it's the simplest we've been able to think of --

oldukça karışık bir düzenek --

then whatever does the job of the Higgs particles

o zaman Higgs parçacıklarının görevini yapan

we know have to turn up

şey her neyse

at the LHC.

BHÇ'de ortaya çıkmalı.

So, that's one of the prime reasons we built this giant machine.

İşte bu, şu dev makinayı inşaa etmemizin esas sebeplerinden biri.

I'm glad you recognize Margaret Thatcher.

Margaret Thatcher'i tanıdığınıza sevindim.

Actually, I thought about making it more culturally relevant, but --

Aslında daha kültürel bağlantılı yapmayı düşündüm, ama --

(Laughter)

(Kahkaha)

anyway.

neyse.

So that's one thing.

Yani, bu bir şey.

That's essentially a guarantee of what the LHC will find.

BHÇ'nin bulacağı şeyin garantisi.

There are many other things. You've heard

Daha başka pek çok şey var. Parçacık fiziğindeki

many of the big problems in particle physics.

büyük problemlerden çoğunu duymuşsunuzdur.

One of them you heard about: dark matter, dark energy.

Duyduklarınızdan biri: karanlık madde, karanlık enerji.

There's another issue,

Başka bir mesele ise şu;

which is that the forces in nature -- it's quite beautiful, actually --

doğadaki kuvvetlerin güçleri -- bu aslında epey güzel --

seem, as you go back in time,

zamanda geriye gittiğinizde,

they seem to change in strength.

değişiyormuş gibi görünüyor.

Well, they do change in strength.

Pekala, güçleri değişiyor.

So, the electromagnetic force, the force that holds us together,

Yani, bizi birarada tutan elektromanyetik kuvvet

gets stronger as you go to higher temperatures.

yüksek sıcaklıklara çıktıkça kuvvetleniyor.

The strong force, the strong nuclear force, which sticks nuclei together,

Güçlü kuvvet, çekirdeği birarada tutan güçlü kuvvet,

gets weaker. And what you see is the standard model --

zayıflıyor. Ve gördüğünüz şey standart model --

you can calculate how these change -- is the forces,

bunların nasıl değiştiğini hesaplayabilirsiniz -- kuvvetler --

the three forces, other than gravity,

yerçekimi hariç üç kuvvet --

almost seem to come together at one point.

bir noktada biraraya geliyor gibi gözüküyor.

It's almost as if there was one beautiful

Neredeyse zamanın başlangıcında

kind of super-force, back at the beginning of time.

bir nevi bir süper kuvvet varmış gibi.

But they just miss.

Ama kaçırıyorlar.

Now there's a theory called super-symmetry,

Şimdi, süper simetri denen bir teori var,

which doubles the number of particles in the standard model,

standart modeldeki parçacıkları ikiye katlıyor.

which, at first sight, doesn't sound like a simplification.

Bu, ilk bakışta, bir sadeleştirme gibi gözükmüyor.

But actually, with this theory,

Ama aslında, bu teori ile

we find that the forces of nature

Big Bang'de doğanın kuvvetlerinin

do seem to unify together, back at the Big Bang --

birleştiğini buluyoruz.

absolutely beautiful prophecy. The model wasn't built to do that,

Kesinlikle nefis bir kehanet bu. Model bunu gerçekleştirmek için yapılmadı,

but it seems to do it.

fakat gerçekleştiriyor gözüküyor.

Also, those super-symmetric particles

Üstelik, bu süper simetri parçacıkları

are very strong candidates for the dark matter.

karanlık madde olmak için çok güçlü adaylar.

So a very compelling theory

Yani, çok ilginç bir teori,

that's really mainstream physics.

bu gerçekten ana fizik.

And if I was to put money on it, I would put money on --

Ve eğer bu işe para koyacak olsaydım,

in a very unscientific way -- that

-- gayri-bilimsel bir şekilde --

that these things would also crop up at the LHC.

bu şeylerin BHÇ'de ortaya çıkabileceğine para yatırırdım.

Many other things that the LHC could discover.

BHÇ başka pek çok şeyi keşfedebilir.

But in the last few minutes, I just want to give you

Ama son birkaç dakikada, size farklı bir

a different perspective

görüş sunmak istiyorum.

of what I think -- what particle physics

Parçacık fiziğinin bana ne mana ettiği,

really means to me -- particle physics and cosmology.

parçacık fiziği ve kozmoloji hakkındaki düşüncelerim üzerine.

And that's that I think it's given us a wonderful

Ve onun bize son yıllarda

narrative -- almost a creation story,

modern bilimden evren hakkında harika

if you'd like -- about the universe,

bir hikaye sunduğunu düşünüyorum

from modern science over the last few decades.

-- neredeyse bir yaratılış hikayesi.

And I'd say that it deserves,

Ve

in the spirit of Wade Davis' talk,

Wade Davis'in konuşmasındaki ruhla

to be at least put up there with these wonderful creation stories

yüksek And dağları ve donuk kuzeydeki insanların

of the peoples of the high Andes and the frozen north.

o harika yaratılış hikayeleriyle bir tutulmayı hak ediyor.

This is a creation story, I think, equally as wonderful.

Bu bir yaratılış hikayesi, ve bence aynı güzellikte.

The story goes like this: we know that

Hikaye şöyle: biliyoruz ki

the universe began 13.7 billion years ago,

evren 13.7 milyar sene önce

in an immensely hot, dense state,

son derece sıcak ve yoğun bir halde,

much smaller than a single atom.

bir atomdan çok daha küçük olarak başladı.

It began to expand about

Ve Big-Bang'den saniyenin

a million, billion, billion, billion billionth

milyon milyar milyar milyar milyarda

of a second -- I think I got that right -- after the Big Bang.

biri -- sanırım doğru söyledim -- kadar sonra

Gravity separated away from the other forces.

yerçekimi diğer kuvvetlerden ayrıldı.

The universe then underwent

Sonra evren şişme denen

an exponential expansion called inflation.

üstel bir genişlemeden geçti.

In about the first billionth of a second or so,

İlk saniyenin ilk milyarda birinde,

the Higgs field kicked in, and the quarks

Higgs alanı devreye girdi ve bizi meydana getiren

and the gluons and the electrons

kuarklar, gluonlar ve elektronlar

that make us up got mass.

kütle kazandı.

The universe continued to expand and cool.

Evren genişlemeye ve soğumaya devam etti.

After about a few minutes,

Birkaç dakika sonra,

there was hydrogen and helium in the universe. That's all.

evrende hidrojen ve helyum oluştu. İşte hepsi bu.

The universe was about 75 percent hydrogen,

Evren %75 hidrojen,

25 percent helium. It still is today.

%25 helyumdan ibaretti. Halen de öyle.

It continued to expand

300 milyon sene boyunca

about 300 million years.

genişlemeye devam etti.

Then light began to travel through the universe.

Sonra ışık evrende dolaşmaya başladı.

It was big enough to be transparent to light,

Işığa saydam olacak kadar büyüktü,

and that's what we see in the cosmic microwave background

ve kozmik mikrodalga arkaplan ışımasında gördüğümüz şey bu;

that George Smoot described

George Smoot'un tarifiyle

as looking at the face of God.

Tanrı'nın yüzüne bakmak.

After about 400 million years, the first stars formed,

400 milyon sene sonra, ilk yıldızlar oluştu,

and that hydrogen, that helium, then began to cook

ve hidrojen ve helyum

into the heavier elements.

daha ağır elementlere dönüşmeye başladı.

So the elements of life --

Ve hayatın elemanları --

carbon, and oxygen and iron,

karbon, oksijen ve demir,

all the elements that we need to make us up --

bizi meydana getiren tüm elementler --

were cooked in those first generations of stars,

ilk nesil yıldızlarında oluştular,

which then ran out of fuel, exploded,

ve yakıtı bitip patlayan yıldızlar,

threw those elements back into the universe.

bu elementleri evrene fırlattılar.

They then re-collapsed into another generation

Sonra tekrar birleşip bir başka nesil

of stars and planets.

yıldız ve gezegenleri oluşturdular.

And on some of those planets, the oxygen, which had been created

Ve bu gezegenlerden bazılarında, ilk nesil yıldızlarda

in that first generation of stars, could fuse with hydrogen

yaratılan oksijen, hidrojen ile birleşip

to form water, liquid water on the surface.

yüzeyde su oluşturabildi.

On at least one, and maybe only one of those planets,

Bu gezegenlerden en az bir tanesinde, belki de sadece birinde

primitive life evolved,

ilkel yaşam gelişti,

which evolved over millions of years into

ve milyonlarca yıl evrimleşerek

things that walked upright and left footprints

ayakta yürüyen ve yaklaşık üç buçuk milyon yıl önce

about three and a half million years ago in the mud flats of Tanzania,

Tanzanya'nın çamurlu çöllerinde ayak izi bırakan şeyleri yarattı,

and eventually

ve sonunda

left a footprint on another world.

başka bir dünyada da ayak izi bıraktı.

And built this civilization,

Ve bu medeniyeti yarattı,

this wonderful picture,

karanlığı ışığa döndüren

that turned the darkness into light,

bu harika tabloyu,

and you can see the civilization from space.

ve bu medeniyeti uzaydan görebilirsiniz.

As one of my great heroes, Carl Sagan, said,

En büyük kahramanlarımdan, Carl Sagan

these are the things -- and actually, not only these,

bunlar -- aslında, sadece bunlar değil,

but I was looking around -- these are the things,

ama etrafa bakıyordum -- bunlar,

like Saturn V rockets, and Sputnik,

Saturn V roketleri, ve Sputnik

and DNA, and literature and science --

ve DNA, ve edebiyat ve bilim --

these are the things that hydrogen atoms do

13.7 milyar sene verilince,

when given 13.7 billion years.

hidrojen atomlarının yaptığı şeyler.

Absolutely remarkable.

Kesinlikle kaydadeğer.

And, the laws of physics. Right?

Ve, fizik kanunları. Değil mi?

So, the right laws of physics --

Yani, doğru fizik kanunları --

they're beautifully balanced.

harika bir dengede.

If the weak force had been a little bit different,

Eğer zayıf kuvvet biraz daha farklı olsaydı,

then carbon and oxygen wouldn't be stable

yıldızların içinde

inside the hearts of stars,

karbon ve oksijen birleşmezdi

and there would be none of that in the universe.

ve evrende bunların hiçbiri olmazdı.

And I think that's

Ve bence bu --

a wonderful and significant story.

harika ve önemli bir hikaye.

50 years ago, I couldn't have told that story,

50 sene önce bu hikayeyi anlatamazdım,

because we didn't know it.

çünkü bilmiyorduk.

It makes me really feel that

Bana öyle geliyor ki,

that civilization --

o medeniyet --

which, as I say, if you believe

eğer bilimsel yaratılış öyküsüne

the scientific creation story,

inanıyorsanız, demeliyim

has emerged purely as a result of the laws of physics,

sadece fizik kanunlarının ve bir miktar hidrojen atomunun

and a few hydrogen atoms --

sonucu olarak ortaya çıktı --

then I think, to me anyway,

sonra düşünüyorum ki, bence,

it makes me feel incredibly valuable.

bu beni inanılmaz önemli yapıyor.

So that's the LHC.

İşte BHÇ bu.

The LHC is certainly, when it turns on in summer,

BHÇ, bu yaz açılınca, şüphesiz

going to write the next chapter of that book.

bu kitabın sonraki bölümünü yazacak.

And I'm certainly looking forward with

Ve kesinlikle muazzam bir heyecanla

immense excitement to it being turned on.

açılmasını bekliyorum.

Thanks.

Teşekkürler.

(Applause)

(Alkış)