CERN's supercollider | Brian Cox

Tłumaczenie: Marcin Czaja Korekta: Marcin Kasiak

This is the Large Hadron Collider.

Oto Wielki Zderzacz Hadronów.

It's 27 kilometers in circumference.

Ma 27 kilometrów w obwodzie.

It's the biggest scientific experiment ever attempted.

Jest to największy kiedykolwiek podjęty eksperyment naukowy.

Over 10,000 physicists and engineers

Ponad 10,000 fizyków i inżynierów

from 85 countries around the world

z 85 krajów z całego świata

have come together over several decades

zbierało się razem przez kilka dekad,

to build this machine.

aby zbudować tą maszynę.

What we do is we accelerate protons --

To co robimy to przyspieszanie protonów,

so, hydrogen nuclei --

a więc, jąder atomów

around 99.999999

do około 99.999999

percent the speed of light.

procent prędkości światła.

Right? At that speed, they go around

Przy tej prędkości okrążają

that 27 kilometers 11,000 times a second.

27 kilometrów 11,000 razy na sekundę.

And we collide them with another beam of protons

I zderzamy je z inną wiązką protonów

going in the opposite direction.

zmierzającą w przeciwnym kierunku.

We collide them inside giant detectors.

Zderzamy je wewnątrz gigantycznych detektorów.

They're essentially digital cameras.

Są to zasadniczo aparaty cyfrowe.

And this is the one that I work on, ATLAS.

A to jest ten na którym pracuję: ATLAS.

You get some sense of the size --

Aby uzmysłowić sobie rozmiary

you can just see these EU standard-size

możecie zobaczyć u dołu ludzi

people underneath.

o standardowych unijnych rozmiarach.

(Laughter)

o standardowych unijnych rozmiarach.

You get some sense of the size: 44 meters wide,

Aby wyobrazić sobie rozmiary: 44 metry szerokości,

22 meters in diameter, 7,000 tons.

22 metry średnicy, 7,000 ton.

And we re-create the conditions that were present

Odtwarzamy warunki, które były obecne

less than a billionth of a second after the universe began

mniej niż miliardową część sekundy po powstaniu wszechświata

up to 600 million times a second

aż do ponad 600 milionów razy na sekundę,

inside that detector -- immense numbers.

wewnątrz tego detektora - ogromne liczby.

And if you see those metal bits there --

Widzicie tutaj metalowe części,

those are huge magnets that bend

są to ogromne magnesy, które skręcają

electrically charged particles,

elektrycznie naładowane cząstki,

so it can measure how fast they're traveling.

aby można było zmierzyć jak szybko się poruszają.

This is a picture about a year ago.

to zdjęcie zrobiono około roku temu.

Those magnets are in there.

Magnesy są tu.

And, again, a EU standard-size, real person,

I ponownie osoba standardowych rozmiarów unijnych,

so you get some sense of the scale.

aby mieć wyobrażenie skali.

And it's in there that those mini-Big Bangs will be created,

To tutaj, około lata tego roku,

sometime in the summer this year.

będą wytwarzane mini Wielkie Wybuchy,

And actually, this morning, I got an email

Dokładnie dzisiejszego ranka dostałem email

saying that we've just finished, today,

informujący, że właśnie skończyliśmy

building the last piece of ATLAS.

budowę ostatniej części Atlasa.

So as of today, it's finished. I'd like to say

Więc jeśli dzisiaj został skończony, chciałbym powiedzieć,

that I planned that for TED,

że zaplanowałem to dla TED,

but I didn't. So it's been completed as of today.

ale to nieprawda. Więc został ukończony dzisiaj.

(Applause)

(Aplauz)

Yeah, it's a wonderful achievement.

Tak, to wspaniałe osiągnięcie.

So, you might be asking, "Why?

Możecie zapytać: "Dlaczego?

Why create the conditions that were present

Po co odtwarzać warunki, które panowały

less than a billionth of a second after the universe began?"

miej niż miliardowa część po powstaniu wszechświata?"

Well, particle physicists are nothing if not ambitious.

Cóż, fizycy cząstek są bardzo ambitni,

And the aim of particle physics is to understand

a celem fizyki cząstek elementarnych jest zrozumienie

what everything's made of, and how everything sticks together.

z czego jest zrobione wszystko i jak wszystko razem się łączy.

And by everything I mean, of course,

Przez "wszystko" rozumiem oczywiście,

me and you, the Earth, the Sun,

siebie, was, Ziemię, Słońce,

the 100 billion suns in our galaxy

sto miliardów słońc w naszej galaktyce,

and the 100 billion galaxies

oraz sto miliardów galaktyk

in the observable universe.

w obserwowalnym wszechświecie.

Absolutely everything.

Absolutnie wszystko.

Now you might say, "Well, OK, but why not just look at it?

Możecie teraz powiedzieć "Dobrze, ale dlaczego po prostu nie popatrzeć na to?

You know? If you want to know what I'm made of, let's look at me."

Wiecie? Jeśli chcecie rozumieć z czego jestem zrobiony, przyjrzyjcie się mi."

Well, we found that as you look back in time,

Więc, odkryliśmy, że kiedy spogląda się w przeszłość,

the universe gets hotter and hotter,

wszechświat staje się coraz gorętszy,

denser and denser, and simpler and simpler.

gęstszy i prostszy.

Now, there's no real reason I'm aware of for that,

Więc, nie ma szczególnego powodu, że jestem tego świadomy

but that seems to be the case.

ale wydaje się, że o to właśnie chodzi.

So, way back in the early times of the universe,

Uważamy, że w swych własnych wczesnych czasach,

we believe it was very simple and understandable.

wszechświat był bardzo prosty i łatwy do zrozumienia.

All this complexity, all the way to these wonderful things --

Cała ta złożoność, aż do wspaniałej rzeczy -

human brains -- are a property of an old

ludzkiego mózgu – są własnością starego,

and cold and complicated universe.

zimnego i skomplikowanego wszechświata.

Back at the start, in the first billionth of a second,

Na początku, w pierwszej bilonowej części sekundy,

we believe, or we've observed, it was very simple.

uważamy, lub zaobserwowaliśmy, że był bardzo prosty.

It's almost like ...

To prawie jak..

imagine a snowflake in your hand,

wyobraźcie sobie płatek śniegu w dłoni,

and you look at it, and it's an incredibly complicated,

kiedy patrzycie na niego, jest to niezwykle skomplikowany,

beautiful object. But as you heat it up,

i piękny obiekt. Kiedy jednak go podgrzejecie,

it'll melt into a pool of water,

stopnieje w krople wody,

and you would be able to see that, actually, it was just made

i wtedy możecie stwierdzić, że składał się po prostu

of H20, water.

z H2O, wody.

So it's in that same sense that we look back in time

W takim samym sensie patrzymy wstecz w czasie,

to understand what the universe is made of.

by zrozumieć z czego składa się wszechświat.

And, as of today, it's made of these things.

Dzisiaj składa się z następujących rzeczy,

Just 12 particles of matter,

12 cząsteczek materii,

stuck together by four forces of nature.

utrzymywanych razem przez 4 siły natury.

The quarks, these pink things, are the things that make up protons and neutrons

Kwarki, te różowe, składają się na protony i neutrony,

that make up the atomic nuclei in your body.

które tworzą jądra atomów w waszych ciałach.

The electron -- the thing that goes around

Elektron – cząstka, która okrąża jądra atomowe -

the atomic nucleus --

Elektron – cząstka, która okrąża jądra atomowe -

held around in orbit, by the way, by the electromagnetic force

utrzymywany jest na orbicie siłę elektromagnetyczną,

that's carried by this thing, the photon.

która jest przenoszona przez fotony.

The quarks are stuck together by other things called gluons.

Kwarki są utrzymywane razem przez gluony.

And these guys, here, they're the weak nuclear force,

Te tutaj, to jądrowe oddziaływania słabe,

probably the least familiar.

prawdopodobnie najmniej znane.

But, without it, the sun wouldn't shine.

Lecz bez nich słońce by nie świeciło.

And when the sun shines, you get copious quantities

A kiedy świeci, obsypuje nas sporą ilością

of these things, called neutrinos, pouring out.

tych elementów zwanych neutrinami.

Actually, if you just look at your thumbnail --

Właściwie jeśli spojrzycie na paznokieć swego kciuka,

about a square centimeter --

ma wielkość około centymetra kwadratowego.

there are something like 60 billion neutrinos per second

Około 60 miliardów neutrin słonecznych

from the sun, passing

przelatuje przez każdy centymetr kwadratowy

through every square centimeter of your body.

waszego ciała w każdej sekundzie.

But you don't feel them, because the weak force

Nie czujecie ich ponieważ oddziaływanie słabe

is correctly named --

zostało prawidłowo nazwane.

very short range and very weak,

Bardzo krótki zasięg i bardzo słaba siła,

so they just fly through you.

więc po prostu przez was przelatują.

And these particles have been discovered

Te cząsteczki zostały odkryte w ciągu

over the last century, pretty much.

ostatniego stulecia mniej więcej.

The first one, the electron, was discovered in 1897,

Pierwszą z nich, elektron, odkryto w 1897 roku,

and the last one, this thing called the tau neutrino,

ostatnią, ten element zwany neutrinem tau,

in the year 2000. Actually just --

w roku 2000. Tak naprawdę...

I was going to say, just up the road in Chicago. I know it's a big country,

chciałem powiedzieć teraz, że tu całkiem niedaleko w Chicago.

America, isn't it?

Wiemy, że Ameryka to spory kraj.

Just up the road.

Niedaleko...

Relative to the universe, it's just up the road.

W porównaniu do wielkości wszechświata jest to niedaleko.

(Laughter)

W porównaniu do wielkości wszechświata jest to niedaleko.

So, this thing was discovered in the year 2000,

Więc, ten element został odkryty w 2000 roku,

so it's a relatively recent picture.

więc jest to względnie aktualny obraz.

One of the wonderful things, actually, I find,

Za jedną z najwspanialszych rzeczy uznaję to, że w ogóle

is that we've discovered any of them, when you realize how tiny they are.

je odkryliśmy, kiedy uzmysławiamy sobie jak maleńkie one są.

You know, they're a step in size

Wiecie, to spory krok w rozmiarze

from the entire observable universe.

od całego obserwowalnego wszechświata.

So, 100 billion galaxies,

100 miliardów galaktyk,

13.7 billion light years away --

13.7 miliardów lat świetlnych -

a step in size from that to Monterey, actually,

porównanie wielkości tego do Monterey, jest

is about the same as from Monterey to these things.

mniej więcej takie samo jak Monterey do tych rzeczy.

Absolutely, exquisitely minute,

Całkowicie, niezwykle drobne

and yet we've discovered pretty much the full set.

a udało nam się odkryć właściwe cały zestaw.

So, one of my most illustrious forebears

Jeden z mych najznamienitszych poprzedników

at Manchester University, Ernest Rutherford,

na Uniwersytecie Manchesterskim, Ernest Rutheford,

discoverer of the atomic nucleus,

odkrywca jąder atomowych,

once said, "All science is either physics

powiedział kiedyś: "Cała nauka dzieli się na fizykę

or stamp collecting."

i zbieranie znaczków."

Now, I don't think he meant to insult

Teraz, wydaje mi się, że nie chciał obrazić

the rest of science,

innych naukowców,

although he was from New Zealand, so it's possible.

chociaż był z Nowej Zelandii, więc to możliwe.

(Laughter)

chociaż był z Nowej Zelandii, więc to możliwe.

But what he meant was that what we've done, really,

Lecz miał na myśli to, że to czego dokonaliśmy,

is stamp collect there.

to naprawdę zbieranie znaczków.

OK, we've discovered the particles,

Ok, odkryliśmy cząstki,

but unless you understand the underlying

lecz jeśli nie zrozumiemy podstawowych

reason for that pattern -- you know, why it's built the way it is --

założeń dla tego wzoru - dlaczego jest zbudowany w ten sposób -

really you've done stamp collecting. You haven't done science.

jedyne czego dokonaliśmy to zbieranie znaczków - to nie nauka.

Fortunately, we have

Na szczęście posiadamy prawdopodobnie

probably one of the greatest scientific achievements of the twentieth century

jedno z największych naukowych osiągnięć XX wieku,

that underpins that pattern.

które stanowi podstawę tego wzoru.

It's the Newton's laws, if you want,

Takie prawo Newtona fizyki cząstek,

of particle physics.

jeśli wolicie.

It's called the standard model -- beautifully simple mathematical equation.

Nazwano je "Modelem Standardowym" - piękne, proste równanie matematyczne.

You could stick it on the front of a T-shirt,

Można by je wydrukować na koszulce,

which is always the sign of elegance.

co zawsze jest oznaką elegancji.

This is it.

O, tak.

(Laughter)

O, tak.

I've been a little disingenuous, because I've expanded it out

Byłem trochę nieszczery, wytłumaczyłem to

in all its gory detail.

ze wszystkimi drastycznymi szczegółami.

This equation, though, allows you to calculate everything --

Jakkolwiek to równianie pozwala na obliczenie wszystkiego

other than gravity -- that happens in the universe.

- oprócz grwaitacji - co dzieje się we wszechświecie.

So, you want to know why the sky is blue, why atomic nuclei stick together --

Więc, jeśli chcemy wiedzieć dlaczego niebo jest niebieski, dlaczego jądra

in principle, you've got a big enough computer --

atomów się sklejają - w zasadzie jeśli mamy odpowiednio silny komputer -

why DNA is the shape it is.

dlaczego DNA ma taki kształt jaki ma.

In principle, you should be able to calculate it from that equation.

W zasadzie, powinniśmy być w stanie obliczyć to z tego równania.

But there's a problem.

Istnieje jednak problem.

Can anyone see what it is?

Czy ktoś go widzi?

A bottle of champagne for anyone that tells me.

Butelka szampana dla tego kto mi powie.

I'll make it easier, actually, by blowing one of the lines up.

Ułatwię, przez powiększenie jednej z linijek.

Basically, each of these terms

Zasadniczo każde z tych wyrażeń

refers to some of the particles.

odnosi się do części cząstek.

So those Ws there refer to the Ws, and how they stick together.

Więc, te Ws tutaj odnoszą się do Ws i tego jak się łączą.

These carriers of the weak force, the Zs, the same.

Te przenoszą oddziaływania słabe, Z tak samo

But there's an extra symbol in this equation: H.

Jest jednak dodatkowy symbol w tym równaniu: H

Right, H.

Dokładnie, H

H stands for Higgs particle.

H oznacza cząstkę Higgsa.

Higgs particles have not been discovered.

Cząstki Higgsa nie zostały odkryte.

But they're necessary: they're necessary

Są jednak konieczne, są konieczne

to make that mathematics work.

aby ta matematyka zadziałała.

So all the exquisitely detailed calculations we can do

Aby wszystkie wyjątkowo szczegółowe obliczenia,

with that wonderful equation

jakie możemy wykonać z tym wspaniałym równaniem,

wouldn't be possible without an extra bit.

nie byłyby możliwe bez tego dodatku.

So it's a prediction:

To jest przypuszczenie -

a prediction of a new particle.

przypuszczenie nowej cząstki.

What does it do?

Co ona robi?

Well, we had a long time to come up with good analogies.

Cóż, mieliśmy sporo czasu na wymyślenie dobrych analogii.

And back in the 1980s, when we wanted the money

W latach 80', kiedy chcieliśmy pieniędzy

for the LHC from the U.K. government,

na LHC od rządu brytyjskiego,

Margaret Thatcher, at the time, said,

Margaret Thatcher powiedziała wtedy:

"If you guys can explain, in language

"Jeśli będziecie potrafili wytłumaczyć, w języku

a politician can understand,

zrozumiałym dla polityków,

what the hell it is that you're doing, you can have the money.

co do diabła robicie, wtedy dostaniecie pieniądze.

I want to know what this Higgs particle does."

Chce wiedzieć co robi cząstka Higgsa."

And we came up with this analogy, and it seemed to work.

Wtedy wyszliśmy z takim porównaniem i wydaje się, że działa.

Well, what the Higgs does is, it gives mass to the fundamental particles.

Tym co robi Higgs jest "dawanie" masy podstawowym cząstkom.

And the picture is that the whole universe --

Wygląda to następująco: cały wszechświat -

and that doesn't mean just space, it means me as well, and inside you --

nie tylko przestrzeń, ale także ja lub wy -

the whole universe is full of something called a Higgs field.

cały wszechświat jest wypełniony czymś, co nazywamy polem Higgsa.

Higgs particles, if you will.

Cząstkami Higgsa, jeśli wolicie.

The analogy is that these people in a room

Oto analogia, ludzie w pokoju

are the Higgs particles.

to cząstki Higgsa.

Now when a particle moves through the universe,

Teraz, kiedy cząstka porusza się we wszechświecie

it can interact with these Higgs particles.

może oddziaływać z tymi cząstkami Higgsa.

But imagine someone who's not very popular moves through the room.

Wyobraźcie sobie jednak niezbyt popularną osobę przechodzącą przez pokój.

Then everyone ignores them. They can just pass through the room very quickly,

Wtedy wszyscy ją ignorują. Może poruszać się po pokoju bardzo szybko,

essentially at the speed of light. They're massless.

w zasadzie z prędkością światła. Jest bezmasowa.

And imagine someone incredibly important

Teraz wyobraźcie sobie, że ktoś niezwykle ważny,

and popular and intelligent

popularny i inteligentny

walks into the room.

wchodzi do pokoju.

They're surrounded by people, and their passage through the room is impeded.

Zostaje otoczony przez ludzi, a jego przejście jest utrudnione.

It's almost like they get heavy. They get massive.

Tak jakby nabierał ciężkości. Zdobywa masę.

And that's exactly the way the Higgs mechanism works.

Dokładnie w ten sposób działa mechanizm Higgsa.

The picture is that the electrons and the quarks

Tak to wygląda, elektrony i kwarki

in your body and in the universe that we see around us

w waszych ciałach i wszechświecie, które widzimy wokół nas

are heavy, in a sense, and massive,

są ciężkie, w sensie, mają masę,

because they're surrounded by Higgs particles.

ponieważ są otoczone przez cząstki Higgsa.

They're interacting with the Higgs field.

Oddziałują z polem Higgsa.

If that picture's true,

Jeśli ten obraz jest prawdziwy,

then we have to discover those Higgs particles at the LHC.

musimy odkryć te cząstki Higgsa w LHC.

If it's not true -- because it's quite a convoluted mechanism,

Jeśli to nieprawda - ponieważ to dość zawiły mechanizm,

although it's the simplest we've been able to think of --

chociaż najprostszy jaki byliśmy w stanie wymyślić -

then whatever does the job of the Higgs particles

wtedy cokolwiek wykonuje pracę cząstek Higgsa

we know have to turn up

powinno się pojawić

at the LHC.

w LHC.

So, that's one of the prime reasons we built this giant machine.

To jest jeden z podstawowych powodów dla których zbudowaliśmy tą maszynę.

I'm glad you recognize Margaret Thatcher.

Cieszę się, że rozpoznajecie Margaret Thatcher.

Actually, I thought about making it more culturally relevant, but --

Faktycznie, myślałem aby uczynić to bardziej znaczącym kulturowo...

(Laughter)

Faktycznie, myślałem aby uczynić to bardziej znaczącym kulturowo...

anyway.

i tak.

So that's one thing.

Więc, to jeden fakt.

That's essentially a guarantee of what the LHC will find.

To w zasadzie jest pewne co LHC znajdzie.

There are many other things. You've heard

Jest też wiele innych rzeczy. Słyszeliście

many of the big problems in particle physics.

sporo o największych problemach fizyki cząstek.

One of them you heard about: dark matter, dark energy.

Słyszeliście o ciemnej materii, ciemnej energii.

There's another issue,

Jest następna kwestia,

which is that the forces in nature -- it's quite beautiful, actually --

siły natury - to właściwie całkiem piękne -

seem, as you go back in time,

wydają się zmieniać moc

they seem to change in strength.

na przestrzeni czasu.

Well, they do change in strength.

Właściwie, zmieniają.

So, the electromagnetic force, the force that holds us together,

Siła elektromagnetyczna, siła która nas utrzymuje razem,

gets stronger as you go to higher temperatures.

staje się silniejsza w wysokich temperaturach.

The strong force, the strong nuclear force, which sticks nuclei together,

Oddziaływanie silne, jądrowe oddziaływanie silne, które wiąże jądra razem,

gets weaker. And what you see is the standard model --

słabnie. Widzimy to w Modelu Standardowym -

you can calculate how these change -- is the forces,

można te wszystkie zmiany obliczyć -

the three forces, other than gravity,

jak te trzy siły, oprócz grawitacji,

almost seem to come together at one point.

stają się właściwie jedną siłą w pewnym punkcie.

It's almost as if there was one beautiful

To tak jakby jeden piękny

kind of super-force, back at the beginning of time.

rodzaj supersiły na początku czasu.

But they just miss.

Póżniej jednak zniknęła.

Now there's a theory called super-symmetry,

Mamy teraz teorię zwaną supersymetrią,

which doubles the number of particles in the standard model,

która podwaja liczbę cząstek w Modelu Standardowym.

which, at first sight, doesn't sound like a simplification.

Co na pierwszy rzut oka nie wygląda na uproszczenie.

But actually, with this theory,

Jednak, według tej teorii,

we find that the forces of nature

udaje się wykazać, że siły unifikują się

do seem to unify together, back at the Big Bang --

na samym początku podczas Wielkiego Wybuchu.

absolutely beautiful prophecy. The model wasn't built to do that,

Absolutnie piękne proroctwo. Model nie został po to zbudowany

but it seems to do it.

jednak wydaje się, że tak działa.

Also, those super-symmetric particles

Te supersymetryczne cząstki są także

are very strong candidates for the dark matter.

silnymi kandydatami na składniki ciemnej materii.

So a very compelling theory

Jest to więc bardzo istotna teoria,

that's really mainstream physics.

główny nurt fizyki.

And if I was to put money on it, I would put money on --

Jeśli miałbym postawić pieniądze i postawiłbym

in a very unscientific way -- that

- bardzo nienaukowy sposób -

that these things would also crop up at the LHC.

że te fakty też ujawnią się w LHC.

Many other things that the LHC could discover.

Wiele innych rzeczy LHC może odkryć .

But in the last few minutes, I just want to give you

Jednak ostanie kilka minut, chcę wam

a different perspective

przedstawić odmienny punkt widzenia

of what I think -- what particle physics

na to co myślę o fizyce cząstek i kosmologii,

really means to me -- particle physics and cosmology.

co tak naprawdę fizyka cząstek dla mnie znaczy.

And that's that I think it's given us a wonderful

A to dlatego że myślę, że daje nam to wspaniałą

narrative -- almost a creation story,

narrację - prawie opowieść o stworzeniu,

if you'd like -- about the universe,

lub jeśli wolisz -- o wszechświecie,

from modern science over the last few decades.

od nowoczesnej nauki przez ostatnie kilka dekad.

And I'd say that it deserves,

I uważam że to zasługuje

in the spirit of Wade Davis' talk,

w duchu przemówień Wadea Davisa

to be at least put up there with these wonderful creation stories

aby przynajmniej wrzucić je między te wspaniałe opowieści o stworzeniu

of the peoples of the high Andes and the frozen north.

ludzi z wysokich And i zamarzniętej północy.

This is a creation story, I think, equally as wonderful.

To opowieść o stworzeniu, która jak uważam jest równie wspaniała.

The story goes like this: we know that

Oto ona: wiemy że

the universe began 13.7 billion years ago,

wszechświat narodził się 13.7 milionów lat temu,

in an immensely hot, dense state,

w niezwykle gorącym, gęstym stanie,

much smaller than a single atom.

znacznie mniejszym niż pojedynczy atom.

It began to expand about

Zaczął się rozszerzać około

a million, billion, billion, billion billionth

milion miliardów miliardów miliardów miliardowych

of a second -- I think I got that right -- after the Big Bang.

na sekundę -- myślę że przedstawiłem to dobrze -- po Wielkim Wybuchu.

Gravity separated away from the other forces.

Grawitacja została oddzielona od reszty oddziaływań.

The universe then underwent

Wszechświat wtedy przeszedł

an exponential expansion called inflation.

wykładniczą ekspansję zwaną inflacją.

In about the first billionth of a second or so,

W około jednej bilionowej sekundy,

the Higgs field kicked in, and the quarks

pojawiło się pole Higgsa, i kwarki

and the gluons and the electrons

gluony i elektrony

that make us up got mass.

które nas tworzą, mają masę.

The universe continued to expand and cool.

Wszechświat rozszerzał się i ochładzał.

After about a few minutes,

po kilku miniutach,

there was hydrogen and helium in the universe. That's all.

we wszechświecie pojawił się wodór i hel. To wszystko.

The universe was about 75 percent hydrogen,

Wszechświat składał się w 75 procentach z wodoru,

25 percent helium. It still is today.

i 25 procent helu. I jest tak również dziś.

It continued to expand

Rozszerzał się

about 300 million years.

przez około 300 milionów lat.

Then light began to travel through the universe.

Wtedy światło zaczęło podróżować przez wszechświat.

It was big enough to be transparent to light,

Był wystarczająco wielki aby być przezroczystym dla światła,

and that's what we see in the cosmic microwave background

i właśnie to obserwujemy w mikrofalowym promieniowaniu tła

that George Smoot described

które George Smoot opisał

as looking at the face of God.

jako spojerzenie na twarz Boga.

After about 400 million years, the first stars formed,

Po około 400 milionach lat, uformowały się pierwsze gwiazdy,

and that hydrogen, that helium, then began to cook

i wodór oraz hel, zaczęły się "gotować"

into the heavier elements.

w cięższe pierwiastki.

So the elements of life --

Więc pierwiastki życia --

carbon, and oxygen and iron,

węgiel, tlen i żelazo,

all the elements that we need to make us up --

wszystkie pierwiastki które potrzebne były do zrobienia nas --

were cooked in those first generations of stars,

zostały "ugotowane" w pierwszych pokoleniach gwiazd,

which then ran out of fuel, exploded,

które po wypaleniu całego paliwa, eksplodowały,

threw those elements back into the universe.

wyrzucając te pierwiastki z powrotem w wszechświat.

They then re-collapsed into another generation

Potem się ponownie zapadły tworząc kolejne pokolenie

of stars and planets.

gwiazd i planet.

And on some of those planets, the oxygen, which had been created

I na niektórych z tych planet, tlen który został stworzony

in that first generation of stars, could fuse with hydrogen

w pierwszym pokoleniu gwiazd, mógł złączyć się z wodorem

to form water, liquid water on the surface.

by uformować płynną wodę na ich powierzchni.

On at least one, and maybe only one of those planets,

na przynajmniej jednej, albo może na jedynej z tych planet,

primitive life evolved,

wyewoluowało prymitywne życie,

which evolved over millions of years into

które ewoluowało ponad milion lat do

things that walked upright and left footprints

stworzeń które chodziły wyprostowane i zostawiły ślady stóp

about three and a half million years ago in the mud flats of Tanzania,

około trzy i pół miliona lat temu w błotnej Tanzanii,

and eventually

i ostatecznie

left a footprint on another world.

zostawiły odcisk stopy w innym świecie.

And built this civilization,

Oraz wybudowały tą cywilizację,

this wonderful picture,

ten wspaniały obraz,

that turned the darkness into light,

który obrócił ciemność w światło,

and you can see the civilization from space.

i możecie zobaczyć cywilizację z kosmosu.

As one of my great heroes, Carl Sagan, said,

Jak powiedział jeden z moich wspaniałych bohaterów Carl Sagan

these are the things -- and actually, not only these,

to są rzeczy, i właściwie nie tylko te,

but I was looking around -- these are the things,

ale rozglądałem się -- to są rzeczy,

like Saturn V rockets, and Sputnik,

jak rakiety Saturn V i Sputnik,

and DNA, and literature and science --

i DNA, i literatura i nauka --

these are the things that hydrogen atoms do

to są rzeczy które atomy wodoru robią

when given 13.7 billion years.

gdy dać im 13,7 miliardów lat.

Absolutely remarkable.

Absolutnie niesamowite.

And, the laws of physics. Right?

I oczywiście prawa fizyki.

So, the right laws of physics --

Więc prawa fizyki --

they're beautifully balanced.

są pięknie wyważone.

If the weak force had been a little bit different,

Jeżeli oddziaływanie słabe byłoby troszkę inne,

then carbon and oxygen wouldn't be stable

wtedy węgiel i tlen nie byłyby stabilne

inside the hearts of stars,

w środku serc gwiazd,

and there would be none of that in the universe.

i nie byłoby niczego z tych rzeczy we wszechświecie.

And I think that's

I myślę że to jest

a wonderful and significant story.

wspaniała i ważna opowieść.

50 years ago, I couldn't have told that story,

50 lat temu nie mógłbym jej opowiedzieć,

because we didn't know it.

ponieważ jeszcze jej nie znaliśmy.

It makes me really feel that

przez co czuję

that civilization --

że cywilizacja

which, as I say, if you believe

która, jak mawiam, jeśli wierzysz

the scientific creation story,

w naukową historię stworzenia,

has emerged purely as a result of the laws of physics,

wyłoniła się wyłącznie jako wynik praw fizyki,

and a few hydrogen atoms --

i kilka atomów wodoru--

then I think, to me anyway,

wtedy myślę, przynajmniej dla mnie,

it makes me feel incredibly valuable.

staje się to niesamowicie wartościowe.

So that's the LHC.

Więc to jest LHC.

The LHC is certainly, when it turns on in summer,

LHC na pewno, gdy zostanie włączone latem,

going to write the next chapter of that book.

napisze kolejny rozdział tej książki.

And I'm certainly looking forward with

Czekam na moment włączenia

immense excitement to it being turned on.

z dużym podekscytowaniem.

Thanks.

Dziękuję

(Applause)

(Aplauz)