CERN's supercollider | Brian Cox

Translator: Mohammad Tofighi Reviewer: Ali Hasanzadeh

This is the Large Hadron Collider.

Bu Böyük Hadron Vuruşdurucusu (BHÇ).

It's 27 kilometers in circumference.

27 kilometr diametrində.

It's the biggest scientific experiment ever attempted.

Ən böyük elmi təcrübə cəhdi.

Over 10,000 physicists and engineers

10,000 'i aşan fizikaçı və mühəndis,

from 85 countries around the world

dünyanın 85 ölkəsindən

have come together over several decades

illərcə bu maşını inşa etmək üçün

to build this machine.

bir yerə gəldilər.

What we do is we accelerate protons --

Etdiyimiz şey protonları -

so, hydrogen nuclei --

yəni, hidrogen nüvələrinin -

around 99.999999

işıq sürətinin% 99.999999 'u

percent the speed of light.

qədər sürətləndirmək.

Right? At that speed, they go around

Bu sürətdə, 27 kilometri

that 27 kilometers 11,000 times a second.

saniyədə 11,000 dəfə turluyorlar.

And we collide them with another beam of protons

Və onları, tərs istiqamətdə gedən

going in the opposite direction.

başqa bir proton dəstəsi ilə çarpıştırıyoruz.

We collide them inside giant detectors.

Nəhəng detektorlar içərisində çarpıştırıyoruz.

They're essentially digital cameras.

Əslində onlar bir dijital kamera.

And this is the one that I work on, ATLAS.

Və bu da mənim çalışdığım ATLAS.

You get some sense of the size --

Ölçüsünü bir az anlamaq üçün

you can just see these EU standard-size

altdakı AB standartlarındakı

people underneath.

insanlara baxa bilərsiniz.

(Laughter)

(Qəhqəhə)

You get some sense of the size: 44 meters wide,

Ölçülərini bir az anlamısınız: 44 metr enində

22 meters in diameter, 7,000 tons.

22 metr diametrində, 7 min ton.

And we re-create the conditions that were present

Və bu dedektörün içində, kainatın başlanğıcından

less than a billionth of a second after the universe began

saniyənin milyardda birindən daha az qədər sonrakı şərtləri

up to 600 million times a second

saniyədə 600 milyon dəfə qədər

inside that detector -- immense numbers.

təkrar yaratıyoruz - nəhəng ədədlər.

And if you see those metal bits there --

Və oradakı metal parçalarını görürsünüzsə -

those are huge magnets that bend

bunlar, sürətlərini ölçək deyə

electrically charged particles,

elektrik yüklü parçacıqları

so it can measure how fast they're traveling.

əyən nəhəng maqnitlər.

This is a picture about a year ago.

Bu şəkil təxminən bir il əvvəl çəkildi.

Those magnets are in there.

Maqnit işdə orada.

And, again, a EU standard-size, real person,

Və, təkrar, AB standartlarına gerçək bir insan,

so you get some sense of the scale.

miqyası bir az anlamanız üçün.

And it's in there that those mini-Big Bangs will be created,

Və bu yaz bir gün, bu kiçik Big-Bangdan

sometime in the summer this year.

işdə orada yaradılacaq.

And actually, this morning, I got an email

Və əslində, bu səhər aldığım bir e-poçt

saying that we've just finished, today,

ATLAS'ın son parçasının inşaasını

building the last piece of ATLAS.

bu gün bitirdiyimizdə söyləyirdi.

So as of today, it's finished. I'd like to say

Yəni bu gün etibarı ilə bitdi.

that I planned that for TED,

Bunu TED üçün planladığımız söyləmək istəyərdim,

but I didn't. So it's been completed as of today.

lakin elə deyil. Nəticədə bu gün etibarı ilə tamamlandı.

(Applause)

(Alqışlar)

Yeah, it's a wonderful achievement.

Bəli, möcüzə bir müvəffəqiyyət.

So, you might be asking, "Why?

Təbii ki, "Niyə?" deyə soruşur ola bilərsiniz.

Why create the conditions that were present

"Niyə kainatın başlanğıcından saniyənin milyardda birindən

less than a billionth of a second after the universe began?"

daha qısa bir müddət sonrakı şərtlər Yaradılsın? "

Well, particle physicists are nothing if not ambitious.

Yaxşı, parçacıq fizikaçılar ehtiraslı olmazsalar heç bir şey deyildirlər.

And the aim of particle physics is to understand

Və parçacıq fizikasının məqsədi

what everything's made of, and how everything sticks together.

hər şeyin səbəb meydana gəldiyini və necə bir yerdə dayandığını anlamaqdır.

And by everything I mean, of course,

Və "hər şey" dən qəsdim, təbii ki,

me and you, the Earth, the Sun,

mən, sən, dünya, günəş,

the 100 billion suns in our galaxy

və galaksimizdeki üz milyardlarla ulduz,

and the 100 billion galaxies

və görünür kainatdakı

in the observable universe.

üz milyardlarla qalaktika.

Absolutely everything.

Qətiliklə hər şey.

Now you might say, "Well, OK, but why not just look at it?

İndi deyə bilərsiniz ki, "Yaxşı, o zaman niyə yalnız onlara baxmırıq?

You know? If you want to know what I'm made of, let's look at me."

Elə ya, əgər mənim səbəb yapıldığımı bilmək istəyirsənsə, mənə bax. "

Well, we found that as you look back in time,

Belə ki, zamanda geriyə baxdığımızda

the universe gets hotter and hotter,

kainatın istiləndikcə istiləndiyini,

denser and denser, and simpler and simpler.

sıxlaşdıqca sıxlaşdığını və basitleştikçe basitleştiğini gördük.

Now, there's no real reason I'm aware of for that,

İndi, bunun fərqində olduğum gerçək bir səbəbi yox,

but that seems to be the case.

amma məsələ belə görünür.

So, way back in the early times of the universe,

Yəni, kainatın o ən Geridəki ilk zamanlarında

we believe it was very simple and understandable.

çox sadə və aydın ola olduğuna inanırıq.

All this complexity, all the way to these wonderful things --

Bütün bu qarışıqlıq, bu möcüzə şeylərə gedən yol -

human brains -- are a property of an old

insan beyni kimi - soyuq və kompleks

and cold and complicated universe.

bir kainatın xüsusiyyəti.

Back at the start, in the first billionth of a second,

Başlanğıcda, ilk saniyənin milyardda birində

we believe, or we've observed, it was very simple.

kainatın çox sadə olduğuna inanırıq və ya elə müşahidə etdilər.

It's almost like ...

Az qala bunun kimi ...

imagine a snowflake in your hand,

Əlinizdə bir qar dənəciyi xəyal edin,

and you look at it, and it's an incredibly complicated,

və ona baxın; inanılmaz dərəcədə kompleks

beautiful object. But as you heat it up,

və gözəl bir obyekt. Amma eşitdiyiniz zaman

it'll melt into a pool of water,

əriyib su olacaq,

and you would be able to see that, actually, it was just made

və siz onun yalnız H2O, yəni sudan edilmiş

of H20, water.

oluduğunu görə biləcəksiniz.

So it's in that same sense that we look back in time

Eyni şəkildə, biz də kainatın səbəb edildiyini anlamaq üçün,

to understand what the universe is made of.

zamanda geriyə baxırıq.

And, as of today, it's made of these things.

Və bu gün etibarilə, kainat bunlardan edilmişdir.

Just 12 particles of matter,

Yalnız maddənin 12 dənəciyi,

stuck together by four forces of nature.

təbiətin dörd qüvvətiylə birlikdə yapışıq dayanır.

The quarks, these pink things, are the things that make up protons and neutrons

Quarklar, bu çəhrayı şeylər, bedeninizdeki atom nüvəsi təşkil

that make up the atomic nuclei in your body.

proton və neytronları meydana gətirən şeylər.

The electron -- the thing that goes around

Elektron - bu atom nüvənin

the atomic nucleus --

ətrafında dolanan şey -

held around in orbit, by the way, by the electromagnetic force

bu fotonun daşıdığı elektromaqnetik qüvvət

that's carried by this thing, the photon.

ilə orbitdə dayanır.

The quarks are stuck together by other things called gluons.

Quarklar gluon deyilən bu şeylərlə birlikdə yapışıq dayanır.

And these guys, here, they're the weak nuclear force,

Və bunlar isə, zəif nüvə qüvvəsi,

probably the least familiar.

hərhalda ən xarici olanlar.

But, without it, the sun wouldn't shine.

Amma onlar olmadan günəş ışıyamazdı.

And when the sun shines, you get copious quantities

Və günəş ışıdığında nötrino deyilən bu şeylərdən

of these things, called neutrinos, pouring out.

bol miqdarda əlinizə tökülür.

Actually, if you just look at your thumbnail --

Əslində, yalnız baş dırnağınıza baxsanız -

about a square centimeter --

bir santimetr kvadrat qədər -

there are something like 60 billion neutrinos per second

günəşdən bədəninizin hər santrimetre kvadratına

from the sun, passing

saniyədə 60 milyard nötrino keçməsi

through every square centimeter of your body.

kimi bir şey söz mövzusu.

But you don't feel them, because the weak force

Amma onları hiss etmirsiniz,

is correctly named --

çünki zəif qüvvət doğru adlandırılmış.

very short range and very weak,

Çox qısa bir dekabrda və çox zəif,

so they just fly through you.

beləcə sizdən keçib gedirlər.

And these particles have been discovered

Və bu parçacıqlar az qala

over the last century, pretty much.

keçdiyimiz əsrdə kəşf edildi.

The first one, the electron, was discovered in 1897,

Birinci yol, elektron 1897-ci ildə kəşf edildi.

and the last one, this thing called the tau neutrino,

və sonuncusu, bu "Tau neutrino" deyilən şey isə

in the year 2000. Actually just --

2000-ci ildə. Əslində -

I was going to say, just up the road in Chicago. I know it's a big country,

şey deyəcəkdim, Şikagoda yolun başında. Bilirəm, bu böyük bir ölkə.

America, isn't it?

Amerika, deyilmi?

Just up the road.

Hələ yolun başında.

Relative to the universe, it's just up the road.

Kainata müqayisə et, hələ yolun başında.

(Laughter)

(Qəhqəhə)

So, this thing was discovered in the year 2000,

Bu şey 2000-ci ildə kəşf edildi.

so it's a relatively recent picture.

Yəni nisbətən yeni bir cədvəl.

One of the wonderful things, actually, I find,

Möcüzə tapdığım şeylərdən biri də

is that we've discovered any of them, when you realize how tiny they are.

kəşf etdiyimiz şeyin nə qədər kiçik olduğunu fərq etmək.

You know, they're a step in size

Yəni, bunlar bütün görünər kainata görə

from the entire observable universe.

bir addım büyüklüğündeler.

So, 100 billion galaxies,

Yəni 100 milyard qalaktika

13.7 billion light years away --

13.7 milyard işıq ili uzaklığında ikən -

a step in size from that to Monterey, actually,

oradan Monterey'e olan addım böyüklüyü, əslində,

is about the same as from Monterey to these things.

Monterey'den bu şeylərə qədərki addım böyüklüyü ilə eyni.

Absolutely, exquisitely minute,

Qətiliklə, böyük bir detal,

and yet we've discovered pretty much the full set.

və yenə də az qala bütün komandası kəşf etdik.

So, one of my most illustrious forebears

Ən məşhur böyüklərimiz biri,

at Manchester University, Ernest Rutherford,

Manchester Universitetindəki, Ernest Rutherford,

discoverer of the atomic nucleus,

atom nüvənin kaşifi,

once said, "All science is either physics

bir dəfə "Bütün elm ya fizika ya da

or stamp collecting."

pul kolleksiyası etməkdir ", demişdi.

Now, I don't think he meant to insult

İndi, hər nə qədər elmi alçaltmaq

the rest of science,

istədiyini sanmasam da,

although he was from New Zealand, so it's possible.

Yeni Zellandiyalı olduğu üçün bu mümkün ola bilər.

(Laughter)

(Qəhqəhə)

But what he meant was that what we've done, really,

Amma demək istədiyi şey, etdiyimiz işin

is stamp collect there.

həqiqətən də pul koleksiyonculuğu olduğu.

OK, we've discovered the particles,

Tamam, parçacıqları kəşf etdik,

but unless you understand the underlying

lakin altındakı motivi səbəbini anlamadığınız müddətcə

reason for that pattern -- you know, why it's built the way it is --

- Yəni, niyə bu şəkildə edildi -

really you've done stamp collecting. You haven't done science.

həqiqətən də etdiyiniz şey pul kolleksiyası, elm deyil.

Fortunately, we have

Nəysə ki, sahib olduğumuz

probably one of the greatest scientific achievements of the twentieth century

bəlkə də 20. əsrin ən böyük elmi müvəffəqiyyətlərindən biri,

that underpins that pattern.

bu motivi dəstəkləyir.

It's the Newton's laws, if you want,

İstəsəniz parçacıq fizikasının Nyuton qanunları

of particle physics.

deyə bilərsiniz.

It's called the standard model -- beautifully simple mathematical equation.

Buna "standart model" deyilir - gözəl və sadə bir riyaziyyat tənliyi.

You could stick it on the front of a T-shirt,

Bunu bir köynəyi önünə yapıştırabilirsiniz ki,

which is always the sign of elegance.

həmişə zərifliyi simvolu olar.

This is it.

Bu qədər.

(Laughter)

(Qəhqəhə)

I've been a little disingenuous, because I've expanded it out

Bir az ikiüzlülük edib, onu bütün ürperticiliğiyle

in all its gory detail.

açıqca göstərirəm.

This equation, though, allows you to calculate everything --

Bu tənlik, kainatda baş verən hər şeyi

other than gravity -- that happens in the universe.

- Cazibə xaric - hesablamanızı təmin edir.

So, you want to know why the sky is blue, why atomic nuclei stick together --

Deyək "səma səbəb mavi, atom nüvəsi necə bir yerdə dayanar", bilmək istəyirsiniz,

in principle, you've got a big enough computer --

- Prinsipdə, kifayət qədər böyük bir kompüteriniz varsa -

why DNA is the shape it is.

DNT-nin şəkli səbəb elə.

In principle, you should be able to calculate it from that equation.

Prinsipdə, bu tənlikdən hesaplayabilmelisiniz.

But there's a problem.

Amma bir problem var.

Can anyone see what it is?

Nə olduğunu görə bilən varmı?

A bottle of champagne for anyone that tells me.

Söyləyənə məndən bir şüşə şampan.

I'll make it easier, actually, by blowing one of the lines up.

Sətirlərdən birini böyüdərək kolaylaştırayım.

Basically, each of these terms

Əslində, bu terminlərin hər biri

refers to some of the particles.

parçacıqların bəzilərini ifadə edir.

So those Ws there refer to the Ws, and how they stick together.

Yəni buradakı "W" lar "W" ları və onların necə bir yerdə dayandığını ifadə edir.

These carriers of the weak force, the Zs, the same.

Zəif qüvvətin bu daşıyıcıları da eyni, "Z" lər.

But there's an extra symbol in this equation: H.

Amma bu tənliyə artıqdan bir simvol var: H

Right, H.

Doğrudur, H.

H stands for Higgs particle.

H, Higgs parçacığını təmsil edir.

Higgs particles have not been discovered.

Higgs parçacıqları daha kəşf.

But they're necessary: they're necessary

Amma lazımlıdır - bu riyaziyyatın

to make that mathematics work.

işləməsi üçün lazımlıdır.

So all the exquisitely detailed calculations we can do

Yəni bu möcüzə tənliklə edə

with that wonderful equation

bütün incə detallı hesablar,

wouldn't be possible without an extra bit.

artıqdan bir parça olmadan mümkün olmur.

So it's a prediction:

Yəni bu bir təxmin ---

a prediction of a new particle.

yeni bir hissəciyin təxmini.

What does it do?

Nə edir?

Well, we had a long time to come up with good analogies.

Yaxşı, Yaxşı bənzətmələr tapmaq üçün çox zaman sərf etmişəm.

And back in the 1980s, when we wanted the money

Və 1980-ci illərdə, İngilis hökumətindən

for the LHC from the U.K. government,

BHÇ üçün pulu istədiyimiz zaman,

Margaret Thatcher, at the time, said,

Margaret Thatcher, o zaman belə demişdi:

"If you guys can explain, in language

"Bu etdiyiniz şey hər nədirsə,

a politician can understand,

əgər onu bir siyasətçinin anlaya biləcəyi

what the hell it is that you're doing, you can have the money.

bir dillə anlatabilirseniz, pulu ala bilərsiniz.

I want to know what this Higgs particle does."

Bu Higgs parçacığı nə edər bilmək istəyirəm. "

And we came up with this analogy, and it seemed to work.

Və biz də belə bir bənzətmə ilə gəldilər və işə yaradı yəqin.

Well, what the Higgs does is, it gives mass to the fundamental particles.

Yəni, Higgs'in etdiyi şey, təməl hissəciklərə kütlə vermək.

And the picture is that the whole universe --

Və cədvəl bütün kainatın -

and that doesn't mean just space, it means me as well, and inside you --

və bu yalnız boşluq deyil, mən və sən də daxil demək -

the whole universe is full of something called a Higgs field.

bütün kainatın Higgs sahəsi deyilən bir şeylə dolu olması demək.

Higgs particles, if you will.

Higgs parçacıqları, istəsəniz.

The analogy is that these people in a room

Bənzətmə, bir otaqdakı insanların

are the Higgs particles.

Higgs parçacıqları olması şəklində.

Now when a particle moves through the universe,

Yəni, bir parçacıq kainatda gəzərkən,

it can interact with these Higgs particles.

bu Higgs parçacıqları ilə etkileşebilir.

But imagine someone who's not very popular moves through the room.

Lakin çox məşhur olmayan birinin otaqdan keçdiyini düşünün.

Then everyone ignores them. They can just pass through the room very quickly,

Kimsə onları fərq etməz, tez keçə bilərlər,

essentially at the speed of light. They're massless.

yəni işıq sürətində. Kütlesizler.

And imagine someone incredibly important

Və inanılmaz dərəcədə əhəmiyyətli

and popular and intelligent

və məşhur və ağıllı birinin

walks into the room.

otağa girdiyini düşünün.

They're surrounded by people, and their passage through the room is impeded.

İnsanlar tərəfindən sarmalanırlar, və otaqdan keçişləri maneə törədilər.

It's almost like they get heavy. They get massive.

Az qala ağırlaşırlar, irileşirler.

And that's exactly the way the Higgs mechanism works.

İşdə Higgs qurğusu tam da belə işləyir.

The picture is that the electrons and the quarks

Bədənimizdə və ətrafımızda gördüyümüz kainatdakı

in your body and in the universe that we see around us

elektron və kvarklar

are heavy, in a sense, and massive,

ağır və bir mənada iriləri,

because they're surrounded by Higgs particles.

çünki Higgs parçacıqları tərəfindən sarılırlar.

They're interacting with the Higgs field.

Higgs sahəsi ilə etkileşiyorlar.

If that picture's true,

Əgər bu cədvəl doğrudursa,

then we have to discover those Higgs particles at the LHC.

bu Higgs parçacıqlarını BHÇ'de keşfetmemiz lazımlı.

If it's not true -- because it's quite a convoluted mechanism,

Əgər doğru deyilsə - çünki ən sadə şəklində düşünməmizə baxmayaraq

although it's the simplest we've been able to think of --

olduqca qarışıq bir qurğu -

then whatever does the job of the Higgs particles

o zaman Higgs parçacıqlarının vəzifəsini edən

we know have to turn up

şey hər nədirsə

at the LHC.

BHÇ'de ortaya çıxmalı.

So, that's one of the prime reasons we built this giant machine.

Bu, bu nəhəng maşını inşa qeyri-əsas səbəblərindən biri.

I'm glad you recognize Margaret Thatcher.

Margaret Thatcherin tanışınıza sevindim.

Actually, I thought about making it more culturally relevant, but --

Əslində daha mədəni əlaqəli etməyi düşündüm, amma -

(Laughter)

(Qəhqəhə)

anyway.

nəysə.

So that's one thing.

Yəni, bu bir şey.

That's essentially a guarantee of what the LHC will find.

BHÇ'nin tapacağı şeyin zəmanəti.

There are many other things. You've heard

Daha başqa bir çox şey var. Parçacıq fiziğindeki

many of the big problems in particle physics.

böyük problemlərdən çoxunu eşitmisiniz.

One of them you heard about: dark matter, dark energy.

Duyduklarınızdan biri: qaranlıq maddə, qaranlıq enerji.

There's another issue,

Başqa bir məsələ isə bu;

which is that the forces in nature -- it's quite beautiful, actually --

təbiətdəki qüvvələrin gücləri - bu əslində çox gözəl -

seem, as you go back in time,

zamanda geriyə getdiyinizdə,

they seem to change in strength.

değişiyormuş kimi görünür.

Well, they do change in strength.

Çox yaxşı, gücləri dəyişir.

So, the electromagnetic force, the force that holds us together,

Yəni, bizi bir yerdə tutan elektromaqnetik qüvvət

gets stronger as you go to higher temperatures.

yüksək sıcaklıklara çıxdıqca qüvvətlənir.

The strong force, the strong nuclear force, which sticks nuclei together,

Güclü qüvvət, nüvəsi bir yerdə tutan güclü qüvvət,

gets weaker. And what you see is the standard model --

zəifləyir. Və gördüyünüz şey standart model -

you can calculate how these change -- is the forces,

bunların necə dəyişdiyini hesablaya - qüvvələr -

the three forces, other than gravity,

cazibə xaric üç qüvvət -

almost seem to come together at one point.

bir nöqtədə bir yerə gəlir kimi görünür.

It's almost as if there was one beautiful

Az qala zamanın başlanğıcında

kind of super-force, back at the beginning of time.

bir cür bir super qüvvət varmış kimi.

But they just miss.

Amma kaçırıyorlar.

Now there's a theory called super-symmetry,

İndi, super simmetriya deyilən bir nəzəriyyə var,

which doubles the number of particles in the standard model,

standart modeldəki parçacıqları ikiyə qatlayır.

which, at first sight, doesn't sound like a simplification.

Bu, ilk baxışda, bir sadələşdirmə kimi görünmür.

But actually, with this theory,

Amma əslində, bu nəzəriyyə ilə

we find that the forces of nature

Big Bangdan təbiətin qüvvələrinin

do seem to unify together, back at the Big Bang --

birləşdiyində tapırıq.

absolutely beautiful prophecy. The model wasn't built to do that,

Qətiliklə nəfs bir kəhanət bu. Model bunu reallaşdırmaq üçün edilmədi,

but it seems to do it.

lakin reallaşdırır görünür.

Also, those super-symmetric particles

Üstəlik, bu super simmetriya parçacıqları

are very strong candidates for the dark matter.

qaranlıq maddə olmaq üçün çox güclü namizədlər.

So a very compelling theory

Yəni, çox maraqlı bir nəzəriyyə,

that's really mainstream physics.

bu həqiqətən ana fizika.

And if I was to put money on it, I would put money on --

Və əgər bu işə pul qoyacaq olsaydım,

in a very unscientific way -- that

- Qeyri-elmi bir şəkildə -

that these things would also crop up at the LHC.

bu şeylərin BHÇ'de ortaya çıxa biləcəyinə pul yatırardım.

Many other things that the LHC could discover.

BHÇ başqa bir çox şeyi kəşf edə bilir.

But in the last few minutes, I just want to give you

Amma son bir neçə dəqiqədə, sizə fərqli bir

a different perspective

görüş təqdim etmək istəyirəm.

of what I think -- what particle physics

Parçacıq fizikasının mənə nə məna etdiyi,

really means to me -- particle physics and cosmology.

parçacıq fizikası və kosmologiya haqqında düşüncələrim üzərinə.

And that's that I think it's given us a wonderful

Və onun bizə son illərdə

narrative -- almost a creation story,

müasir elmdən kainat haqqında möcüzə

if you'd like -- about the universe,

bir hekayə təqdim etdiyini düşünürəm

from modern science over the last few decades.

- Demək olar ki, bir yaradılış hekayəsi.

And I'd say that it deserves,

Və

in the spirit of Wade Davis' talk,

Wade Davisin konuşmasındaki ruhla

to be at least put up there with these wonderful creation stories

yüksək And dağları və donuq şimaldakı insanların

of the peoples of the high Andes and the frozen north.

o möcüzə yaradılış hekayələriylə bir tutulmağı haqq edir.

This is a creation story, I think, equally as wonderful.

Bu bir yaradılış hekayəsi, və məncə eyni gözəllikdə.

The story goes like this: we know that

Hekayə belə: bilirik ki

the universe began 13.7 billion years ago,

kainat 13.7 milyard il əvvəl

in an immensely hot, dense state,

son dərəcə isti və sıx bir halda,

much smaller than a single atom.

bir atomdan çox daha kiçik olaraq başladı.

It began to expand about

Və Big-Bangdan saniyənin

a million, billion, billion, billion billionth

milyon milyard milyard milyard milyardda

of a second -- I think I got that right -- after the Big Bang.

biri - sanaram doğru söylədim - qədər sonra

Gravity separated away from the other forces.

cazibə digər qüvvətlərdən ayrıldı.

The universe then underwent

Sonra kainat şişmə deyilən

an exponential expansion called inflation.

üstel bir genişlənməyə keçdi.

In about the first billionth of a second or so,

İlk saniyənin ilk milyardda birində,

the Higgs field kicked in, and the quarks

Higgs sahəsi dövrəyə girdi və bizi meydana gətirən

and the gluons and the electrons

kvarklar, gluonlar və elektronlar

that make us up got mass.

kütlə qazandı.

The universe continued to expand and cool.

Kainat gənişləməyə və soyumağa davam etdi.

After about a few minutes,

Bir neçə dəqiqə sonra,

there was hydrogen and helium in the universe. That's all.

kainatda hidrogen və helium meydana gəldi. İşdə hamısı bu.

The universe was about 75 percent hydrogen,

Kainat% 75 hidrogen,

25 percent helium. It still is today.

% 25 heliumdan ibarət idi. Hələ də də elə.

It continued to expand

300 milyon il boyunca

about 300 million years.

genişləməyə davam etdi.

Then light began to travel through the universe.

Sonra işıq kainatda gəzməyə başladı.

It was big enough to be transparent to light,

İşığa şəffaf olacaq qədər böyük idi,

and that's what we see in the cosmic microwave background

və kosmik mikrodalğa arkaplan ışımasında gördüyümüz şey bu;

that George Smoot described

Corc Smoot'un tarifiyle

as looking at the face of God.

Allahın üzünə baxmaq.

After about 400 million years, the first stars formed,

400 milyon il sonra, ilk ulduzlar meydana gəldi,

and that hydrogen, that helium, then began to cook

və hidrogen və helium

into the heavier elements.

daha ağır elementlərə çevrilməyə başladı.

So the elements of life --

Və həyatın işçiləri -

carbon, and oxygen and iron,

karbon, oksigen və dəmir,

all the elements that we need to make us up --

bizi meydana gətirən bütün elementlər -

were cooked in those first generations of stars,

ilk nəsil ulduzlarından meydana,

which then ran out of fuel, exploded,

və yanacağı bitib partlayan ulduzlar,

threw those elements back into the universe.

bu elementləri kainata atdılar.

They then re-collapsed into another generation

Sonra təkrar birləşib bir başqa nəsil

of stars and planets.

ulduz və planetləri meydana gətirdilər.

And on some of those planets, the oxygen, which had been created

Və bu planetlərdən bəzilərində, ilk nəsil ulduzlarda

in that first generation of stars, could fuse with hydrogen

yaradılan oksigen, hidrogen ilə birləşib

to form water, liquid water on the surface.

səthdə su oluşturabildi.

On at least one, and maybe only one of those planets,

Bu planetlərdən ən az birində, bəlkə də yalnız birində

primitive life evolved,

primitiv həyat inkişaf etdi,

which evolved over millions of years into

və milyonlarla il təkamülləşərək

things that walked upright and left footprints

ayaqda gedən və təxminən üç milyon yarım il əvvəl

about three and a half million years ago in the mud flats of Tanzania,

Tanzaniyanın palçıqlı çöllərində ayaq izi buraxan şeyləri yaradan,

and eventually

və sonunda

left a footprint on another world.

başqa bir dünyada da ayaq izi buraxdı.

And built this civilization,

Və bu mədəniyyəti yaratdı,

this wonderful picture,

qaranlığı işığa çevirən

that turned the darkness into light,

bu möcüzə cədvəli,

and you can see the civilization from space.

və bu mədəniyyəti kosmosdan görə bilərsiniz.

As one of my great heroes, Carl Sagan, said,

Ən böyük kahramanlarımdan, Carl Sagan

these are the things -- and actually, not only these,

bunlar - əslində, yalnız bunlar deyil,

but I was looking around -- these are the things,

amma ətrafa baxırdım - bunlar,

like Saturn V rockets, and Sputnik,

Saturn V raketləri, və Sputnik

and DNA, and literature and science --

və DNT, və ədəbiyyat və elm -

these are the things that hydrogen atoms do

13.7 milyard il verilincə,

when given 13.7 billion years.

hidrogen atomlarının etdiyi şeylər.

Absolutely remarkable.

Qətiliklə kaydadeğer.

And, the laws of physics. Right?

Və, fizika qanunları. Deyilmi?

So, the right laws of physics --

Yəni, doğru fizika qanunları -

they're beautifully balanced.

möcüzə bir tarazlıqda.

If the weak force had been a little bit different,

Əgər zəif qüvvət bir az daha fərqli olsaydı,

then carbon and oxygen wouldn't be stable

ulduzların içində

inside the hearts of stars,

karbon və oksigen birləşməzdi

and there would be none of that in the universe.

və kainatda bunların heç biri olmazdı.

And I think that's

Və məncə bu -

a wonderful and significant story.

möcüzə və əhəmiyyətli bir hekayə.

50 years ago, I couldn't have told that story,

50 il əvvəl bu hekayəni anlatamazdım,

because we didn't know it.

çünki bilmirdik.

It makes me really feel that

Mənə elə gəlir ki,

that civilization --

o mədəniyyət -

which, as I say, if you believe

əgər elmi yaradılış əhvalatına

the scientific creation story,

inanırsınızsa, deməliyəm

has emerged purely as a result of the laws of physics,

yalnız fizika qanunlarının və bir miqdar hidrogen atomunun

and a few hydrogen atoms --

nəticəsi olaraq ortaya çıxdı -

then I think, to me anyway,

sonra hesab edirəm ki, məncə,

it makes me feel incredibly valuable.

bu məni inanılmaz əhəmiyyətli edir.

So that's the LHC.

İşdə BHÇ bu.

The LHC is certainly, when it turns on in summer,

BHÇ, bu yaz açılınca, şübhəsiz

going to write the next chapter of that book.

bu kitabın sonrakı hissəsini yazacaq.

And I'm certainly looking forward with

Və qətiliklə böyük bir həyəcanla

immense excitement to it being turned on.

açılmasını gözləyirəm.

Thanks.

Təşəkkürlər.

(Applause)

(Alqışlar)