Ed Yong: Suicidal wasps, zombie roaches and other parasite tales

Translator: Aung Min Reviewer: sann tint

A herd of wildebeests, a shoal of fish,

အာဖရိကပြောင်းတစ်ဖွဲ့၊ ငါးတစ်စု

a flock of birds.

ငှက်တစ်အုပ်

Many animals gather in large groups

တိရိစ္ဆာန်အများစုက အဖွဲ့လိုက် စည်းဝေးကြတယ်။

that are among the most wonderful spectacles

သဘာဝလောကထဲမှာ အဲ့စုဝေးပွဲတွေက အံ့မခန်း

in the natural world.

မြင်ကွင်းပဲလေ။

But why do these groups form?

ဒါပေမယ့် ဘာလို့ ဒီလို အဖွဲ့လိုက် စုစည်းရတာလဲ။

The common answers include things like

အဖြေအများစုကဒီလိုပါ

seeking safety in numbers or hunting in packs

အရေအတွက်များရင် လုံခြုံမယ် အုပ်စုလိုက် အမဲလိုက်မယ်

or gathering to mate or breed,

ဒါမှမဟုတ် မိတ်လိုက်ဖို့ စုဝေးမယ်။

and all of these explanations,

ဒီလိုရှင်းပြချက်တွေက

while often true,

များတော့အားဖြင့်မှန်ပေမယ့်

make a huge assumption about animal behavior,

ဒါက တိရိစ္ဆာန်တွေဟာ သူတို့ရဲ့ လုပ်ရပ်ကို သူတို့ ထိန်းချုပ်နေတယ်၊

that the animals are in control of their own actions,

သူတို့ခန္ဓာကို သူတို့ ကိုင်တွယ်တယ်ဆိုတဲ့ တိရိစ္ဆာန်အမှုအကျင့်နဲ့

that they are in charge of their bodies.

ပတ်သတ်ပြီး အယူအဆကြီးတစ်ခုဖြစ်နေတယ်။

And that is often not the case.

များတော့အားဖြင့် အဲလို မဟုတ်ဘူး။

This is Artemia, a brine shrimp.

ဒါက Artemia၊ ရေငန်ပုစွန်ဆိတ်

You probably know it better as a sea monkey.

ခင်ဗျားတို့ကတော့ sea monkey လို့ သိထားမှာပါ။

It's small, and it typically lives alone,

သေးသေးလေး၊ တစ်ကောင်တည်းနေတယ်

but it can gather in these large red swarms

ဒါပေမယ့် မီတာလောက်ကြီးတဲ့ အနီရောင် အသိုက်အနေနဲ့

that span for meters,

စုဝေးတတ်ကြတယ်။

and these form because of a parasite.

ဒီလိုဖြစ်ရတဲ့အကြောင်းက ကပ်ပါးကောင်တစ်ကောင်ကြောင့်ပါ။

These shrimp are infected with a tapeworm.

ပုစွန်ဆိတ်တွေထဲမှာ တုပ်ပြားကောင်ရှိပါတယ်။

A tapeworm is effectively a long, living gut

တုပ်ပြားကောင်က သက်ရှိအူရှည်ရှည်တစ်ခုပါ။

with genitals at one end and a hooked mouth at the other.

တစ်ဖက်မှာ လိင်အင်္ဂါ၊ တစ်ခြားဖက်မှာ ချိတ်ပါတဲ့ ပါးစပ်ပေါက်။

As a freelance journalist, I sympathize.

ဂျာနယ်လစ်တစ်ယောက်အနေနဲ့ ကျနော်စာနာပါတယ်။

(Laughter)

(ရယ်သံများ)

The tapeworm drains nutrients from Artemia's body,

တုပ်ပြားကောင်က Artemia ကနေ အဟာရစုပ်ယူတယ်။

but it also does other things.

ဒါပေမယ့် တခြားဟာတွေလည်း လုပ်သေးတယ်။

It castrates them,

သူတို့ကို သင်းကွပ်တယ်။

it changes their color from transparent to bright red,

သူတို့အရောင်ကို အကြည်ကနေ အနီဖြစ်အောင်ပြောင်းတယ်။

it makes them live longer,

အသက်ရှည်အောင်လုပ်တယ်။

and as biologist Nicolas Rode has found,

ဒီပုစွန်ဆိတ်တွေကို အုပ်စုလိုက်နေအောင် လုပ်တယ်လို့

it makes them swim in groups.

ဇီဝပညာရှင် Nicolas Rode က တွေ့ရှိထားပါတယ်။

Why? Because the tapeworm, like many other parasites,

ဘာလို့လဲ။ အကြောင်းကတော့ တခြား ကပ်ပါးကောင်တွေလို တုပ်ပြားကောင်မှာလည်း

has a complicated life cycle

လက်ခံကောင်အမျိုးမျိုးပါတဲ့

involving many different hosts.

ရှုပ်ထွေးလှတဲ့ ဘဝသံသရာရှိတယ်။

The shrimp are just one step on its journey.

ပုစွန်ဆိတ်တွေက သူ့ခရီးစဉ်မှာ ခြေတစ်လှမ်းပဲရှိသေးတယ်။

Its ultimate destination is this,

နောက်ဆုံးမှတ်တိုင်ကတော့

the greater flamingo.

ကြိုးကြာနီပါ။

Only in a flamingo can the tapeworm reproduce,

တုပ်ပြားကောင်က ကြိုးကြာနီထဲမှာပဲ မျိုးပွားနိုင်တာ

so to get there, it manipulates its shrimp hosts

အဲထဲရောက်ဖို့အတွက် ကြိုးကြာနီ မြင်သာမယ့်

into forming these conspicuous colored swarms

အရောင်တောက်တဲ့ အုပ်စုဖြစ်လာအောင် လက်ခံကောင် ပုစွန်ဆိတ်ကို

that are easier for a flamingo to spot

and to devour,

ကြိုးကိုင်တယ်။

and that is the secret of the Artemia swarm.

အဲ့ဒါက Artemia အုပ်စုရဲ့လျှို့ဝှက်ချက်လေ။

They aren't sociable through their own volition,

သူတို့ စုဝေးကြတာက ပင်ကိုယ်ဗီဇကြောင့်မဟုတ်ဘဲနဲ့

but because they are being controlled.

ထိန်းချုပ်ခံနေရတဲ့အတွက်ပါ။

It's not safety in numbers.

အရေအတွက်များလို့ လုံခြုံနေတာမဟုတ်ဘူး

It's actually the exact opposite.

ဒါက တကယ်တော့ လုံးဝဆန့်ကျင်ဘက်။

The tapeworm hijacks their brains and their bodies,

တုပ်ပြားကောင်က သူတို့ရဲ့ ဦးနှောက်နဲ့ ခန္ဓာကို ကလိလိုက်ပြီး။

turning them into vehicles

ကြိုးကြာနီထဲရောက်ဖို့

for getting itself into a flamingo.

စီးနင်းယာဉ်အဖြစ်ပြောင်းလိုက်တယ်။

And here is another example

ဒီဟာက ကပ်ပါးကောင်ကြိုးကိုင်မှု

of a parasitic manipulation.

နောက်ဥပမာတစ်ခုပါ။

This is a suicidal cricket.

ဒါက အသေခံ ပုရစ်။

This cricket swallowed the larvae of a Gordian worm,

ပုရစ်က Gordian ဒါမှမဟုတ် horsehair သန်ကောင် သားလောင်းကို

or horsehair worm.

မျိုလိုက်တယ်

The worm grew to adult size within it,

သန်ကောင်က အရွယ်ကြီးလာတယ်။

but it needs to get into water in order to mate,

မိတ်လိုက်ဖို့ ရေထဲရောက်ဖို့လိုတယ်

and it does that by releasing proteins

ဒါကြောင့် ပုရစ်ဦးနှောက်ကိုရှုပ်ထွေးစေမယ့်

that addle the cricket's brain,

ပရိုးတင်းထုတ်လိုက်တယ်။

causing it to behave erratically.

ဒီလိုနဲ့ ပုရစ်ကို ဂဏှာမငြိမ် ဖြစ်အောင်လုပ်တယ်။

When the cricket nears a body of water,

ရေကူးကန်လို ရေရှိတဲ့နေရာဆီရောက်တော့

such as this swimming pool,

it jumps in and drowns,

ပုရစ်က ရေထဲခုန်ချပြီး ရေနစ်သေသွားတယ်

and the worm wriggles out

ပြီးတော့ ပိုးကောင်က လှုပ်ပြီးထွက်လာတယ်။

of its suicidal corpse.

Crickets are really roomy. Who knew?

ပုရစ်ထဲ သန်ကောင် ဒီလောက်ဝင်ဆန့်တယ်ဆိုတာ ဘယ်သူကသိလို့လဲ။

The tapeworm and the Gordian worm are not alone.

တုပ်ပြားကောင်နဲ့ Gordian သန်ကောင်တင် မကဘူး။

They are part of an entire cavalcade

သူတို့က လက်ခံကောင်ရဲ့ စိတ်စွမ်းအားကို

of mind-controlling parasites,

ကိုင်တွယ်ထိန်းချုပ်တဲ့နေရာမှာ ကျွမ်းကျင်တဲ့၊

of fungi, viruses, and worms and insects and more

စိတ်အာရုံထိန်းချုပ်တဲ့ကပ်ပါးကောင်၊ မှို၊ ဗိုင်းရပ်စ်၊ သန်ကောင်၊ အင်းဆက်တွေ

that all specialize in subverting and overriding

အုပ်စုကြီးရဲ့ တစ်စိတ်တစ်ပိုင်းပဲ ရှိပါသေးတယ်။

the wills of their hosts.

Now, I first learned about this way of life

ဒီအကြောင်းကို လွန်ခဲ့တဲ့ နှစ်၂၀တုန်းက

through David Attenborough's "Trials of Life"

David Attenborough ရဲ့ Trials of Life ကနေ

about 20 years ago,

စသိတာပါ။

and then later through a wonderful book called

နောက်တော့ ကျနော် သူငယ်ချင်း Carl Zimmer ရဲ့ စာအုပ်

"Parasite Rex" by my friend Carl Zimmer.

Parasite Rex ကနေ ပိုအကျွမ်းဝင်ခဲ့ပါတယ်။

And I've been writing about these creatures ever since.

အဲ့ကတည်းက ဒီအကောင်တွေ အကြောင်း ရေးနေခဲ့တာပါ။

Few topics in biology enthrall me more.

ဇီဝဗေဒ ခေါင်းစဉ်အနည်းငယ်က ကျနော့်အာရုံကိုဖမ်းစားပါတယ်။

It's like the parasites have subverted my own brain.

ကပ်ပါးကောင်တွေက ကျနော့်ဦးနှောက်ကို မောင်းနှင်နေသလိုမျိုးပေါ့။

Because after all, they are always compelling

ဘာလို့ဆိုတော့ သူတို့က အမြဲ အာရုံဖမ်းစားတယ်

and they are delightfully macabre.

ကြောက်ဖို့ကောင်းတယ်။

When you write about parasites,

ကပ်ပါးကောင်အကြောင်း ရေးတဲ့အခါ

your lexicon swells with phrases like

ခင်ဗျားရဲ့ အရေးအသာမှာ "အစိမ်းလိုက်မျိုခံရတယ်"

"devoured alive" and "bursts out of its body."

"ခန္ဓာကိုယ်ကနေ ဖောက်ထွက်လာတယ်" စတဲ့ စာကြောင်းတွေနဲ့ ပြည့်နေတယ်။

(Laughter)

(ရယ်သံများ)

But there's more to it than that.

ဒါပေမယ့် အဲ့လောက်ပဲမဟုတ်ပါဘူး

I'm a writer, and fellow writers in the audience

ကျနော်က စာရေးဆရာပါ။ ခင်ဗျားတို့ထဲက စာရေးဆရာတွေကလည်း

will know that we love stories.

ကျနော်တို့ ပုံပြင်ကြိုက်တယ်ဆိုတာ သိမှာပါ။

Parasites invite us to resist the allure

ကပ်ပါးကောင်တွေက ရိုးအီတဲ့ပုံပြင်တွေရဲ့

of obvious stories.

ဆွဲဆောင်မှုကို ခုခံဖို့ ဖိတ်ခေါ်ပါတယ်။

Their world is one of plot twists

သူတို့ကမ္ဘာက ဇာတ်လှည့်ကွက်တွေ

and unexpected explanations.

မမျှော်လင့်ထားတဲ့ ရှင်းပြချက်တွေနဲ့ပါ။

Why, for example,

ဥပမာ

does this caterpillar

ဒီပိုးတုံးလုံးက သူနဲ့ သူကာကွယ်နေတယ်လို့

start violently thrashing about

ထင်ရတဲ့ ပိုးအိမ်လေးတွေဆီ တခြားအင်းဆက်က

when another insect gets close to it

and those white cocoons that it seems

အနီးကပ်လာတဲ့အခါ ဘာလို့ ကြမ်းကြမ်းတမ်းတမ်း

to be standing guard over?

ဝှေ့ရမ်းရတာလဲ။

Is it maybe protecting its siblings?

သူ့ရဲ့ မောင်နှမတွေကို ကာကွယ်နေတာမလား။

No.

မဟုတ်ဘူး။

This caterpillar was attacked

ကပ်ပါးနကျယ်ကောင်တစ်ကောင်က

by a parasitic wasp which laid eggs inside it.

ဒီပိုးတုံးလုံးထဲ ဥအုသွားပါတယ်။

The eggs hatched and the young wasps

ဥပေါက်တော့ အကောင်ပေါက်တွေက

devoured the caterpillar alive

ပိုးတုံးလုံးကိုယ်ကနေ မဖောက်ထွက်ခင်

before bursting out of its body.

သူ့ကို အရှင်လတ်လတ်စားလိုက်တယ်။

See what I mean?

ကျနော်ဘာဆိုလိုတယ်ဆိုတာ သိပါတယ်နော်။

Now, the caterpillar didn't die.

ပိုးတုံးလုံးကတော့ မသေဘူး။

Some of the wasps seemed to stay behind

တချို့နကျယ်တွေက ကျန်နေခဲ့ပြီး

and controlled it into defending their siblings

ပိုးအိမ်ထဲက အသွင်ပြောင်းနေတဲ့ သူတို့ မောင်နှမတွေကို

which are metamorphosing

ကာကွယ်ဖို့အတွက် ပိုးတုံးလုံးကို

into adults within those cocoons.

ထိန်းချုပ်တယ်။

This caterpillar is a head-banging zombie bodyguard

ဒီပိုးတုံးလုံးက သူ့ကိုစားလိုက်တဲ့ အကောင်တွေရဲ့ သားသမီးကို

ကာကွယ်ပေးနေရတဲ့ ခေါင်းရမ်း

defending the offspring

of the creature that killed it.

ဇွန်ဘီးသက်တော်စောင့်ဖြစ်လာတယ်။

(Applause)

(လက်ခုပ်သံများ)

We have a lot to get through. I only have 13 minutes. (Laughter)

ပြောရမှာ အများကြီးကျန်သေးတယ်။ ကျနော်မှာ ၁၃ မိနစ်ပဲကျန်တော့တယ်။ (ရယ်သံ)

Now, some of you are probably just

ခင်ဗျားတို့ထဲက တချို့က

desperately clawing for some solace

ဒီအရာတွေက သဘာဝလောကရဲ့ အထူးအဆန်းတွေ၊ ခြွင်းချက်တွေ

in the idea that these things are oddities

ဆိုတဲ့ အတွေးထဲ စိတ်သက်သာရာကို အသည်းအသန်

of the natural world, that they are outliers,

လိုက်ရှာနေမှာပါ။

and that point of view is understandable,

ဒီလိုအမြင်ကို နားလည်ပေးလို့ရတယ်။

because by their nature, parasites are quite small

ဘာလို့ဆိုတော့ ကပ်ပါးကောင်တွေက တော်တော်လေး ငယ်တယ်။

and they spend a lot of their time

သူတို့က တခြားအကောင်တွေရဲ့

inside the bodies of other things.

ကိုယ်ထဲမှာပဲ နေနေတာ။

They're easy to overlook,

သူတို့ကို လွဲသွားဖို့ လွယ်တယ်။

but that doesn't mean that they aren't important.

ဒါပေမယ့် ဒါက သူတို့ အရေးမပါဘူးလို့ မဆိုလိုဘူး။

A few years back, a man called Kevin Lafferty

ဟိုးနှစ်အနည်းငယ်တုန်းက Kevin Laffertyက

took a group of scientists into three Californian estuaries

သိပ္ပံပညာရှင်တစ်စုနဲ့အတူ ကယ်လီဖိုးနီယား မြစ်ဝ သုံးနေရာကို သွားတယ်။

and they pretty much weighed and dissected

သူတို့တွေ့သမျှအကောင်တွေကို တိုင်းတာတယ်

and recorded everything they could find,

ခွဲစိတ်တယ် မှတ်တမ်းတင်တယ်။

and what they found

ပြီးတော့ ကပ်ပါးကောင်တွေ

were parasites in extreme abundance.

အများကြီးရှိတာကို ရှာတွေ့ခဲ့တယ်။

Especially common were trematodes,

အထူး အတွေ့များတာက ဒီကံမကောင်းတဲ့ ခရုတွေလို

tiny worms that specialize in castrating their hosts

လက်ခံကောင်တွေကို သင်းကွပ်တဲ့ နေရာမှာကျွမ်းကျင်တဲ့

like this unfortunate snail.

သန်ပြားကောင်တွေပေါ့။

Now, a single trematode is tiny, microscopic,

သန်ပြားကောင်တစ်ကောင်က အင်မတန်မှသေးပါတယ်။

but collectively they weighed as much

ဒါပေမယ့် အားလုံးပေါင်းလိုက်ရင်

as all the fish in the estuaries

မြစ်ဝမှာရှိတဲ့ ငါးအားလုံး နီးနီးလောက်လေးပါတယ်။

and three to nine times more than all the birds.

ငှက်အားလုံးထက် ၃ဆ ကနေ ၉ဆ အထိလေးပါတယ်။

And remember the Gordian worm that I showed you,

ကျနော်ပြောခဲ့တဲ့ ပုရစ်အကြောင်း Gordian သန်ကောင်ကို

the cricket thing?

မှတ်မိပါသေးလား။

One Japanese scientist called Takuya Sato

ဂျပန်သိပ္ပံပညာရှင် Takuya Sato တွေ့ထားတာက

found that in one stream,

ချောင်းတစ်ခုမှာ အဲ့ဒီကောင်ကြောင့်

these things drive so many crickets

ပုရစ်တွေ နှံကောင်တွေအများကြီး ရေထဲရောက်ပြီး

and grasshoppers into the water

သေကုန်လို့ အဲ့ပိုးအသေတွေက

that the drowned insects

make up some 60 percent of the diet of local trout.

ချောင်းထဲက ထရောက်ငါးရဲ့ အစာရဲ့

၆၀ရာခိုင်နှုန်းဖြစ်နေပါတယ်။

Manipulation is not an oddity.

ကြိုးကိုင်တယ်ဆိုတာ အထူးအဆန်းမဟုတ်ဘူး။

It is a critical and common part

အဲ့ဒါက ကျနော်တို့ဘေးပတ်ဝန်းကျင်ရဲ့

အရေးကြီးပြီး အဖြစ်များတဲ့ အပိုင်းတစ်ခုပါ။

of the world around us,

and scientists have now found

ပြီးတော့ သိပ္ပံပညာရှင်တွေက

hundreds of examples of such manipulators,

ကြိုးကိုင်သူ ဥပမာပေါင်းများစွာကို တွေ့ရှိထားပြီး

and more excitingly, they're starting to understand

ဒီအကောင်တွေ သူတို့ရဲ့ လက်ခံကောင်ကို ဘယ်လိုထိန်းချုပ်လဲဆိုတာကို

exactly how these creatures control their hosts.

စပြီးနားလည်လာပြီ။

And this is one of my favorite examples.

ဒါက ကျနော့်အကြိုက်ဆုံးထဲက တစ်ခုပါ။

This is Ampulex compressa,

ဒါက Ampulex compressa

the emerald cockroach wasp,

မြပိုးဟပ်နကျယ်ကောင်

and it is a truth universally acknowledged

ဥအုမယ့် မြပိုးဟပ်နကျယ်ကောင်က ပိုးဟပ်ကိုလိုချင်ရမယ့်ဆိုတာဟာ

that an emerald cockroach wasp in possession

of some fertilized eggs

must be in want of a cockroach.

ဘုံအမှန်တရားတစ်ခုပါ။

When she finds one,

ပိုးဟပ်ကိုတွေ့ရင်

she stabs it with a stinger

အာရုံခံတဲ့ အချွန်နဲ့ ပိုးဟပ်ကိုထိုးပါတယ်။

that is also a sense organ.

This discovery came out three weeks ago.

ဒီဖြစ်စဉ်ကို ပြီးခဲ့၃ပတ်က တွေ့ထားတာပါ။

She stabs it with a stinger that is a sense organ

သူမထိုးလိုက်တဲ့အာရုံခံအင်္ဂါအချွန်မှာ

equipped with small sensory bumps

ပိုးဟပ် ဦးနှောက် မျက်နှာပြင်ကိုခံစားဖို့

that allow her to feel the distinctive texture

အာရုံခံဘုသေးသေးလေးပါပါတယ်။

of a roach's brain.

So like a person blindly rooting about in a bag,

အိတ်ထဲလက်ထည့်ပြီး လျှောက်စမ်းနေတဲ့လူလိုပေါ့။

she finds the brain, and she injects it with venom

သူမ စမ်းလို့မိတာနဲ့ အာရုံဆဲလ်နှစ်စုထဲကို

into two very specific clusters of neurons.

အဆိပ်ထိုးထည့်လိုက်တယ်။

Israeli scientists Frederic Libersat and Ram Gal

အဆိပ်က တိကျတဲ့ပစ်မှတ်ရှိတဲ့ ဓာတု လက်နက်ဖြစ်တယ်ဆိုတာ

found that the venom is a very specific chemical weapon.

အစ္စရေးသိပ္ပံပညာရှင် Frederic Libersatနဲ့ Ram Gal တို့တွေ့ထားပါတယ်။

It doesn't kill the roach, nor does it sedate it.

အဲ့ဒါက ပိုးဟပ်ကိုမသတ်ဘူး။ အိပ်မွေ့လည်းမချဘူး။

The roach could walk away

ပိုးဟပ်က ထွက်ပြေးချင်ရင်

or fly or run if it chose to,

ထွက်ပြေးလို့ရသေးတယ်။

but it doesn't choose to,

ဒါပေမယ့် အဲလိုမလုပ်ဘူး။

because the venom nixes its motivation to walk,

ဘာလို့ဆိုတော့ အဆိပ်က သူ့ရဲ့ လမ်းလျှောက်ချင်တဲ့ ဆန္ဒတစ်ခုတည်းကို

and only that.

ဖိနှိပ်လိုက်တာ။

The wasp basically un-checks the escape-from-danger box

ပိုးဟပ်ရဲ့ ထိန်းချုပ်စနစ်မှာရှိတဲ့ အန္တရာယ်ကရှောင်ပြေးစနစ်ကို

in the roach's operating system,

နကျယ်က ပယ်ဖျက်လိုက်တယ်။

allowing her to lead her helpless victim

သူ့သားကောင်ရဲ့ ဦးမှင်ကိုကိုင်ပြီး

back to her lair by its antennae

သူ့နေရာဆီခေါ်သွားဖို့အတွက်ပေါ့။

like a person walking a dog.

လူက ခွေးနဲ့လမ်းလျှောက်သလိုမျိုးပေါ့။

And once there, she lays an egg on it,

နေရာရောက်ရင် ပိုးဟပ်ထဲဥအုလိုက်တယ်။

egg hatches, devoured alive, bursts out of body,

ဥပေါက်တယ်။ အစိမ်းလိုက်မျိုတယ်။ ဖောက်ထွက်တယ်။

yadda yadda yadda, you know the drill.

ဘာဘာညာညာပေါ့။ ခင်ဗျားတို့သိပါတယ်။

(Laughter) (Applause)

(ရယ်သံ)(လက်ခုပ်သံ)

Now I would argue that, once stung,

အဆိပ်ဆူးခံရပြီးရင် ပိုးဟပ်က

the cockroach isn't a roach anymore.

ပိုးဟပ်မဟုတ်တော့ဘဲနဲ့

It's more of an extension of the wasp,

နကျယ်ရဲ့ အစိတ်အပိုင်း တစ်ခုဖြစ်လာပါတယ်။

just like the cricket was an extension of the Gordian worm.

ပုရစ်က Gordian သန်ကောင်ရဲ့ အစိတ်အပိုင်းဖြစ်လာသလိုပေါ့။

These hosts won't get to survive or reproduce.

ဒီလက်ခံကောင်တွေက ရှင်သန်ခွင့် မျိုးပွားခွင့်မရှိတော့ဘူး။

They have as much control over their own fates

သူတို့ ကံကြမ္မာကို ထိန်းချုပ်ခွင့်မရှိတော့ဘူး။

as my car.

ကျနော့်ကားလိုပေါ့။

Once the parasites get in,

ကပ်ပါးကောင် ဝင်လာတာနဲ့

the hosts don't get a say.

အိမ်ရှင်တွေမှာ ငြင်းဆိုခွင့်မရှိပါဘူး။

Now humans, of course,

ကြိုးကိုင်တာက လူတွေအတွက်

are no stranger to manipulation.

အထူးအဆန်းမဟုတ်ပါဘူး။

We take drugs to shift the chemistries of our brains

ကျနော်တို့ ဦးနှောက်ရဲ့ ဓာတုတွေ ခံစားချက်တွေ

and to change our moods,

ပြောင်းဖို့ ဆေးသောက်တယ်။

and what are arguments or advertising or big ideas

ငြင်းခုန်တာတွေ၊ ကြောငြာတာတွေ၊ ဒီ အိုင်ဒီယာကြီးတွေကကော လူတွေရဲ့

if not an attempt to influence someone else's mind?

စိတ်ကို လွှမ်းမိုးဖို့မဟုတ်ရင် ဘာတွေလဲ။

But our attempts at doing this

ဒါပေမယ့် ကပ်ပါးကောင်တွေရဲ့

are crude and blundering compared

အသေးစိပ်မှုနဲ့ နှိုင်းယှဉ်လိုက်ရင်

to the fine-grained specificity of the parasites.

ကျနော်တို့လုပ်ရပ်တွေက ရိုးရှင်းလွန်းပါတယ်။

Don Draper only wishes he was as elegant

Don Draper ကတော့ မြပိုးဟပ်နကျယ်ကောင်လို

and precise as the emerald cockroach wasp.

အနုစိပ်ကျ တတ်ကျွမ်းချင်မှာပါ။

Now, I think this is part of what makes parasites

ဒီအပိုင်းက ကပ်ပါးကောင်တွေကို ကြောက်ဖို့ စိတ်ဝင်စားဖို့

so sinister and so compelling.

ကောင်းစေတယ်လို့ ကျနော်ထင်တယ်။

We place such a premium on our free will

ကျနော်တို့က ကျနော်တို့ရဲ့ စိတ်စွမ်းအား အမှီအခိုကင်းမဲ့မှုကို

and our independence

တန်ဖိုးထားလွန်းလို့

that the prospect of losing those qualities

မမြင်နိုင်တဲ့ အရာကြောင့်

to forces unseen

ဒီစွမ်းရည်တွေ

informs many of our deepest societal fears.

ဆုံးရှုံးနိုင်ခြေက ကျနော်တို့ရဲ့ အကြောက်တရားကို သတိပေးနေပါတယ်။

Orwellian dystopias and shadowy cabals

Orwell ဖွဲ့နွဲ့ထားတဲ့ ကမ္ဘာပျက်၊ နိုင်ငံရေးသူလျှို

and mind-controlling supervillains --

စိတ်ထိန်းချုပ်တဲ့ လူဆိုးတွေ

these are tropes that fill our darkest fiction,

ဒါတွေက သည်းထိတ်ရင်ဖို ဝတ္ထုထဲက ဥပမာအလင်္ကာတွေလေ။

but in nature, they happen all the time.

ဒါပေမဲ့ သဘာဝလောကမှာ အမြဲတွေ့ရပါတယ်။

Which leads me to an obvious

ဒါကြောင့် ကျနော့်မှာ

and disquieting question:

မေးခွန်းတစ်ခုရထားတယ်။

Are there dark, sinister parasites

ကျနော်တို့မသိအောင် ကျနော်တို့ အမှုအကျင့်ကို

that are influencing our behavior

ထိန်းချုပ်နေတဲ့ မကောင်းဆိုးဝါး

without us knowing about it,

ကပ်ပါးကောင်များ NSA နောက်ကွယ်မှာ ရှိနေမလား။

besides the NSA?

If there are any —

ရှိများရှိခဲ့ရင်

(Laughter) (Applause)

(ရယ်သံများ)(လက်ခုပ်သံများ)

I've got a red dot on my forehead now, don't I?

ကျနော်နဖူးကို သေနတ်နဲ့ ချိန်ထားလောက်ပြီ။

(Laughter)

(ရယ်သံများ)

If there are any, this is a good candidate for them.

ရှိခဲ့ရင် ဒီကောင်က သင့်တော်တဲ့ ရွေးချယ်မှုပါ။

This is Toxoplasma gondii, or Toxo, for short,

ဒါက Toxoplasma gondii အတိုလိုဆိုရင် Toxo ပါ

because the terrifying creature

ဒီကြောက်စရာကောင်းတဲ့ အကောင်လည်း

always deserves a cute nickname.

ချစ်စရာနာမည်ပြောင်လေးနဲ့ ထိုက်တန်တာပဲလေ။

Toxo infects mammals,

Toxo က နို့တိုက်သတ္တဝါပေါင်းစုံကို

a wide variety of mammals,

ကူးစက်နိုင်ပါတယ်။

but it can only sexually reproduce in a cat.

ဒါပေမယ့် ကြောင်တွေထဲမှာပဲ လိင်ရှိမျိုးပွားနိုင်တာပါ။

And scientists like Joanne Webster have shown that

Joanne Webster လို သိပ္ပံပညာရှင်တွေက

if Toxo gets into a rat or a mouse,

Toxo က ကြွက်ကို ကြောင်ရှာတဲ့ အကောင်အဖြစ်

it turns the rodent into a cat-seeking missile.

ပြောင်းလဲနိုင်ကြောင်းကို ပြသထားပါတယ်။

If the infected rat smells the delightful odor

ပိုးဝင်ထားတဲ့ ကြွက်က ကြောင်ရဲ့ မွေးကြိုင်တဲ့ ဆီးနံ့ကို ရရင်

of cat piss,

it runs towards the source of the smell

ထွက်ပြေးရမယ့်အစား

rather than the more sensible direction of away.

ဆီးရှိရာနေရာဆီ ပြေးသွားတယ်။

The cat eats the rat. Toxo gets to have sex.

ကြောင်က ကြွက်ကိုစားလိုက်တယ်။ Toxo လိင်ဆက်ဆံခွင့်ရတယ်။

It's a classic tale of Eat, Prey, Love.

ဒါက Eat, Pray, Love နမူနာပုံပြင်ပေါ့။

(Laughter) (Applause)

(ရယ်သံ)(လက်ခုပ်သံ)

You're very charitable, generous people.

ခင်ဗျားတို့က တော်တော်ရက်ရောတဲ့ လူတွေပဲ။

Hi, Elizabeth, I loved your talk.

ဟိုင်း Elizabeth ခင်ဗျားရဲ့ အပြောကို ကြိုက်ပါတယ်။

How does the parasite control its host

ကပ်ပါးကောင်က သူ့လက်ခံကောင်ကို ဒီနည်းနဲ့ ဘယ်လိုများ ထိန်းချုပ်လဲ။

in this way?

We don't really know.

ကျနော်တို့ တကယ်မသိသေးပါဘူး။

We know that Toxo releases an enzyme

ကျနော်တို့သိတာက Toxo က "ဆုလာဒ်နဲ့

that makes dopamine, a substance involved

လှုံ့ဆော်မှုစနစ်"မှာပါတဲ့ dopamine ကို ပြုလုပ်တဲ့

in reward and motivation.

အင်ဇိုင်းကိုထုတ်ပါတယ်။

We know it targets certain parts of a rodent's brain,

ဒါက လိင်လှုံ့ဆော်မှုအပိုင်းအပါ ကြွက်ဦးနှောက်ရဲ့

including those involved in sexual arousal.

တချို့အပိုင်းကို ပစ်မှတ်ထားတယ်ဆိုတာ သိပါတယ်။

But how those puzzle pieces fit together

အဲ့ဒီ ပဟေဠိအပိုင်းတွေဘယ်လို ဆက်စပ်ရမလဲဆိုတာ

is not immediately clear.

မရှင်းလင်းဘူးဆိုပေမယ့်

What is clear is that this thing

တစ်ခုရှင်းတာက ဒီကောင်က

is a single cell.

ဆဲလ်တစ်ခုတည်းပါ။

This has no nervous system.

အာရုံကြောစနစ် မရှိဘူး။

It has no consciousness.

သတိမရှိဘူး။

It doesn't even have a body.

ခန္ဓာကိုယ်တောင်မရှိတာကိုး

But it's manipulating a mammal?

နို့တိုက်သတ္တဝါတစ်ကောင်ကို ထိန်းချုပ်နေတယ်ပေါ့လေ။

We are mammals.

ကျနော်တို့က နို့တိုက်သတ္တဝါတွေ။

We are more intelligent than a mere rat, to be sure,

တကယ်ဆိုကျနော်တို့ကတောင် ကြွက်ထက် ဉာဏ်ရည်ပိုထက်တယ်။

but our brains have the same basic structure,

ဒါပေမယ့် ကျနော်တို့ ဦးနှောက် တည်ဆောက်ပုံက အတူတူပါပဲ။

the same types of cells,

ဆဲလ်အမျိုးအစားက အတူတူပါပဲ။

the same chemicals running through them,

လည်ပတ်နေတဲ့ ဓာတုတွေလည်း အတူတူပါပဲ။

and the same parasites.

ပြီးရင် ကပ်ပါးကောင်တွေအတူတူပဲ။

Estimates vary a lot, but some figures suggest

စစ်တမ်းတွေကွဲပြားနိုင်ပေမယ့် တစ်ချို့ တွေ့ရှိချက်က

that one in three people around the world

ကမ္ဘာပေါ် လူ၃ယောက်မှာ ၁ယောက်ရဲ့ ဦးနှောက်ထဲမှာ

have Toxo in their brains.

Toxo ရှိနိုင်တယ်လို့ ဆိုထားပါတယ်။

Now typically, this doesn't lead to any overt illness.

များတော့အားဖြင့် ဒါကြောင့် ရောဂါ ဆိုးဆိုးရွားရွားမဖြစ်ပါဘူး။

The parasite holds up in a dormant state

ဒီကပ်ပါးကောင်က အချိန်ကြာ

for a long period of time.

အောင်းနေနိုင်ပါတယ်။

But there's some evidence that those people

ပိုးရှိသူတွေက ပုဂ္ဂိုလ် အရည်အသွေးမေးခွန်း ဖြေတဲ့နေရာမှာ

who are carriers score slightly differently

ရလဒ်တွေက တခြားသူတွေထက် ကွဲပြားနိုင်သလို

on personality questionnaires than other people,

သူတို့မှာ ကားတိုက်နိုင်ခြေ အနည်းငယ် ပိုးများတယ်ဆိုတဲ့

that they have a slightly higher risk of car accidents,

သက်သေအထောက်အထား တချို့ရှိပါတယ်။

and there's some evidence that people with schizophrenia

Schizophrenia စိတ်ရောဂါရှိသူတွေက ပိုးရှိနိုင်ခြေ

are more likely to be infected.

ပိုများတယ်ဆိုတဲ့ သက်သေတချို့ရှိပါတယ်။

Now, I think this evidence is still inconclusive,

ဒီသက်သေအထောက်အထားတွေက မရေရာဘူးလို့ ထင်ပါတယ်။

Toxo သုတေသနရှင်တွေထဲမှာ

and even among Toxo researchers,

opinion is divided as to whether the parasite

ဒီကပ်ပါးကောင်က ကျနော်တို့ အကျင့်စရိုက်ကို လွှမ်းမိုးနေလားဆိုတဲ့

is truly influencing our behavior.

အမြင်တွေက ကွဲပြားနေပါတယ်။

But given the widespread nature of such manipulations,

ဒါပေမယ့် ဒီလို ကြိုးကိုင်ကောင်တွေ ပျံ့နှံ့နေတဲ့အချိန်မှာ

it would be completely implausible

လူသားမျိုးစိတ်တစ်ခုပဲ သက်ရောက်မှု

for humans to be the only species

that weren't similarly affected.

မခံရဘူးဆိုရင် လုံးဝမဖြစ်နိုင်ပါဘူး။

And I think that this capacity to constantly

ကမ္ဘာနဲ့ပတ်သတ်တဲ့ ကျနော်တို့ အတွေးကို ထိန်းချုပ်နိုင်တဲ့ ဒီစွမ်းရည်ဟာ

subvert our way of thinking about the world

ကပ်ပါးကောင်တွေကို အံ့အားသင့်ဖို့ ကောင်းစေတယ်လို့

makes parasites amazing.

ထင်ပါတယ်။

They're constantly inviting us to look at the natural world sideways,

သူတို့က ကျနော်တို့ကို သဘာဝလောကကို ဘေးတိုက်ကြည့်ဖို့ရယ် ပြီးရင်

and to ask if the behaviors we're seeing,

ကျနော်တို့မြင်နေတဲ့ အမှုအကျင့်တွေက

whether they're simple and obvious

ရိုးရှင်းသိသာတာတွေလား ဒါမှမဟုတ်

or baffling and puzzling,

ကိုယ်ပိုင်လုပ်ရပ်ကြောင့်မဟုတ်ဘဲ

are not the results of individuals

တစ်ခုခုကြောင့် ထိန်းချုပ်ခံနေရလို့

acting through their own accord

but because they are being bent

ပဟေဠိဆန်ပြီးရှုပ်ထွေးနေလားဆိုပြီး

မေးခွန်းထုတ်ဖို့ ဖိတ်ခေါ်နေပါတယ်။

to the control of something else.

And while that idea may be disquieting,

အဲ့ဒီအတွေးက ချောက်ချားဖို့ကောင်းပေမယ့်

and while parasites' habits may be very grisly,

ကပ်ပါးကောင်တွေရဲ့လုပ်ရပ်တွေက ရက်စက်ပေမယ့်

I think that ability to surprise us

ကျနော်တို့ကို အံ့အားသင့်နိုင်စေတဲ့ စွမ်းရည်က

makes them as wonderful and as charismatic

သူတို့ကို ပန်ဒါ၊ လိပ်ပြာ၊ လင်းပိုင်တွေလို

as any panda or butterfly or dolphin.

ထူးခြားစေတယ်လို့ ကျနော်ထင်ပါတယ်။

At the end of "On the Origin of Species,"

"On the Origin of Species" အဆုံးမှာ

Charles Darwin writes about the grandeur of life,

Charles Darwin က သက်ရှိရဲ့ အံ့မခန်းဖွယ်

and of endless forms most beautiful

မကုန်ခမ်းနိုင်တဲ့ အလှတရားတွေရဲ့ အကြောင်းကို

and most wonderful,

ရေးသားထားပါတယ်။

and I like to think he could easily have been talking

ပုစွန်ဆိတ်ကို ဖော်ရွေစေတဲ့ တုပ်ပြားကောင်အကြောင်း

about a tapeworm that makes shrimp sociable

ပိုးဟပ်ကိုလမ်းလျှောက်ထွက်တဲ့ နကျယ်ကောင်အကြောင်း

or a wasp that takes cockroaches for walks.

လွယ်လွယ်ပြောနိုင်မှာပါလို့ တွေးချင်ပါတယ်။

But perhaps, that's just a parasite talking.

ဒါပေမယ့် အဲ့ဒါက ကပ်ပါးကောင် စကားပြောနေတာဖြစ်နေမှာပါလေ။

Thank you.

ကျေးဇူးတင်ပါတယ်။

(Applause)

(လက်ခုပ်သံ)