Ed Yong: Suicidal wasps, zombie roaches and other parasite tales

Tłumaczenie: Krystyna Wasilewska Korekta: Maciej Mackiewicz

A herd of wildebeests, a shoal of fish,

Stado antylop gnu, ławica ryb,

a flock of birds.

stado ptaków.

Many animals gather in large groups

Wiele zwierząt formuje duże grupy,

that are among the most wonderful spectacles

które tworzą przepiękne przyrodnicze widowiska.

in the natural world.

But why do these groups form?

Po co formują grupy?

The common answers include things like

Pospolite odpowiedzi to

seeking safety in numbers or hunting in packs

większe bezpieczeństwo, wspólne polowanie

or gathering to mate or breed,

czy okres godowy.

and all of these explanations,

Wszystkie wyjaśnienia,

while often true,

choć zwykle słuszne,

make a huge assumption about animal behavior,

zakładają, że zwierzęta

that the animals are in control of their own actions,

kontrolują swoje zachowania,

that they are in charge of their bodies.

panują nad swoim ciałem.

And that is often not the case.

A to nie zawsze prawda.

This is Artemia, a brine shrimp.

To Artemia, słonowodny skorupiak

You probably know it better as a sea monkey.

zwany solowcem, solankowcem czy słonaczkiem.

It's small, and it typically lives alone,

Są małe, zwykle żyją samotnie,

but it can gather in these large red swarms

ale czasem gromadzą się w dużych rojach czerwonego koloru

that span for meters,

ciągnących się metrami,

and these form because of a parasite.

które formują z powodu pasożyta.

These shrimp are infected with a tapeworm.

Są zainfekowane tasiemcem,

A tapeworm is effectively a long, living gut

czyli długim, żyjącym jelitem, posiadającym

with genitals at one end and a hooked mouth at the other.

genitalia na jednym końcu i otwór gębowy z haczykami na drugim.

As a freelance journalist, I sympathize.

Będąc niezależnym dziennikarzem, współczuję.

(Laughter)

(Śmiech)

The tapeworm drains nutrients from Artemia's body,

Tasiemiec wysysa substancje odżywcze z solowców,

but it also does other things.

ale to nie wszystko.

It castrates them,

Kastruje je,

it changes their color from transparent to bright red,

zmienia ich kolor z przezroczystego na jaskrawoczerwony,

it makes them live longer,

przez to żyją dłużej,

and as biologist Nicolas Rode has found,

i jak zauważył biolog Nicolas Rode,

it makes them swim in groups.

powoduje to, że pływają w grupach.

Why? Because the tapeworm, like many other parasites,

Dlaczego? Ponieważ tasiemiec, jak wiele innych pasożytów,

has a complicated life cycle

ma złożony cykl życiowy

involving many different hosts.

obejmujący różnych żywicieli.

The shrimp are just one step on its journey.

Solowiec to jeden z przystanków na trasie.

Its ultimate destination is this,

Celem ostatecznym

the greater flamingo.

jest flaming różowy.

Only in a flamingo can the tapeworm reproduce,

Tylko we flamingu tasiemiec może się rozmnożyć,

so to get there, it manipulates its shrimp hosts

żeby się tam dostać, sprawia, że solowce

into forming these conspicuous colored swarms

formują kolorowy, rzucający się w oczy rój,

that are easier for a flamingo to spot

który flaming łatwo dostrzeże

and to devour,

i pożre.

and that is the secret of the Artemia swarm.

Oto sekret roju solowców.

They aren't sociable through their own volition,

Nie są towarzyskie z ich własnej woli,

but because they are being controlled.

ale dlatego, że są kontrolowane.

It's not safety in numbers.

Grupa nie zapewnia bezpieczeństwa,

It's actually the exact opposite.

jest dokładnie odwrotnie.

The tapeworm hijacks their brains and their bodies,

Tasiemiec przejmuje kontrolę nad ich mózgami i ciałami,

turning them into vehicles

zamieniając je w pojazdy,

for getting itself into a flamingo.

którymi dotrze do flaminga.

And here is another example

Kolejny przykład

of a parasitic manipulation.

pasożytniczej manipulacji.

This is a suicidal cricket.

Świerszcz-samobójca.

This cricket swallowed the larvae of a Gordian worm,

Połknął on larwę drucieńca,

or horsehair worm.

należącego do nitnikowców.

The worm grew to adult size within it,

Larwa rośnie i osiąga dojrzałość,

but it needs to get into water in order to mate,

ale żeby się rozmnożyć musi trafić do wody.

and it does that by releasing proteins

By to osiągnąć wydziela białko,

that addle the cricket's brain,

które ogłupia świerszcza

causing it to behave erratically.

i powoduje nieobliczalne zachowanie.

When the cricket nears a body of water,

Gdy świerszcz jest blisko wody,

such as this swimming pool,

na przykład basenu,

it jumps in and drowns,

wskakuje i topi się,

and the worm wriggles out

a pasożyt wywierca się

of its suicidal corpse.

ze zwłok samobójcy.

Crickets are really roomy. Who knew?

Kto by przypuszczał, że świerszcze są tak pojemne?

The tapeworm and the Gordian worm are not alone.

Tasiemiec i drucieniec nie są wyjątkami.

They are part of an entire cavalcade

Są częścią całej defilady

of mind-controlling parasites,

pasożytów kontrolujących umysły,

of fungi, viruses, and worms and insects and more

grzybów, wirusów, robaków, owadów i tym podobnych,

that all specialize in subverting and overriding

które podporządkowują sobie żywicieli

the wills of their hosts.

i sterują ich wolą.

Now, I first learned about this way of life

Dowiedziałem się o tym

through David Attenborough's "Trials of Life"

z dokumentu Davida Attenborough "Na ścieżkach życia"

about 20 years ago,

jakieś 20 lat temu,

and then later through a wonderful book called

później ze wspaniałej książki

"Parasite Rex" by my friend Carl Zimmer.

"Król pasożyt" mojego przyjaciela Carla Zimmera.

And I've been writing about these creatures ever since.

Odtąd piszę o tych stworzeniach.

Few topics in biology enthrall me more.

Niewiele tematów z biologii bardziej mnie pasjonuje.

It's like the parasites have subverted my own brain.

Pasożyty zawładnęły moim mózgiem.

Because after all, they are always compelling

W końcu są fascynujące

and they are delightfully macabre.

i zachwycająco makabryczne.

When you write about parasites,

Pisząc o pasożytach,

your lexicon swells with phrases like

wciąż używa się fraz, jak

"devoured alive" and "bursts out of its body."

"pożarty żywcem" czy "wydostaje się, rozrywając ciało".

(Laughter)

(Śmiech)

But there's more to it than that.

To nie wszystko.

I'm a writer, and fellow writers in the audience

Jestem pisarzem, a wszyscy pisarze

will know that we love stories.

kochają opowieści.

Parasites invite us to resist the allure

Dzięki pasożytom możemy oprzeć się pokusie

of obvious stories.

zbyt oczywistych historii.

Their world is one of plot twists

Ich świat jest pełny zwrotów akcji

and unexpected explanations.

i nieprzewidywalnych wyjaśnień.

Why, for example,

Dlaczego, na przykład,

does this caterpillar

ta gąsienica zaczyna

start violently thrashing about

gwałtownie rzucać się na boki,

when another insect gets close to it

gdy inny owad zbliża się do niej

and those white cocoons that it seems

i białych kokonów,

to be standing guard over?

których zdaje się pilnować?

Is it maybe protecting its siblings?

Może chroni swoje rodzeństwo?

No.

Nie.

This caterpillar was attacked

Gąsienicę zaatakowała pasożytnicza osa,

by a parasitic wasp which laid eggs inside it.

która złożyła w niej jaja.

The eggs hatched and the young wasps

Z jaj wykluły się młode osy

devoured the caterpillar alive

i pożarły gąsienicę żywcem

before bursting out of its body.

zanim wydostały się, rozrywając ciało.

See what I mean?

Wiecie już o czym mówię?

Now, the caterpillar didn't die.

Gąsienica nie umarła.

Some of the wasps seemed to stay behind

Niektóre osy zostały w środku

and controlled it into defending their siblings

i sterowały nią, żeby broniła ich rodzeństwa,

which are metamorphosing

które przeobraża się w kokonach

into adults within those cocoons.

w dorosłe osy.

This caterpillar is a head-banging zombie bodyguard

Gąsienica jest potrząsającym głową ochroniarzem-zombie,

defending the offspring

który broni potomstwa

of the creature that killed it.

swojego oprawcy.

(Applause)

(Brawa)

We have a lot to get through. I only have 13 minutes. (Laughter)

Wiele przed nami. A mam tylko 13 minut. (Śmiech)

Now, some of you are probably just

Pewnie niektórzy z was

desperately clawing for some solace

desperacko pocieszają się,

in the idea that these things are oddities

że to są osobliwości natury,

of the natural world, that they are outliers,

odstające elementy,

and that point of view is understandable,

i jest to zrozumiałe,

because by their nature, parasites are quite small

bo pasożyty z natury są bardzo małe

and they spend a lot of their time

i spędzają większość czasu

inside the bodies of other things.

w czyichś ciałach.

They're easy to overlook,

Łatwo je przeoczyć,

but that doesn't mean that they aren't important.

co nie znaczy, że nie są ważne.

A few years back, a man called Kevin Lafferty

Kilka lat temu Kevin Lafferty

took a group of scientists into three Californian estuaries

zbadał z grupą naukowców trzy ujścia kalifornijskich rzek.

and they pretty much weighed and dissected

Ważyli, preparowali

and recorded everything they could find,

i zapisywali wszystko, co znaleźli,

and what they found

a znaleźli

were parasites in extreme abundance.

całą masę pasożytów.

Especially common were trematodes,

Szczególnie pospolite były przywry,

tiny worms that specialize in castrating their hosts

małe płazińce, kastrujące swoich żywicieli,

like this unfortunate snail.

takich jak ten biedny ślimak.

Now, a single trematode is tiny, microscopic,

Jedna przywra jest mała, mikroskopijna,

but collectively they weighed as much

ale wszystkie razem ważyły tyle samo,

as all the fish in the estuaries

co wszystkie ryby w ujściach rzek

and three to nine times more than all the birds.

i od trzech do dziewięciu razy więcej, niż wszystkie ptaki.

And remember the Gordian worm that I showed you,

Pamiętacie drucieńca,

the cricket thing?

tego od świerszcza?

One Japanese scientist called Takuya Sato

Japoński naukowiec, Takuya Sato,

found that in one stream,

odkrył strumień,

these things drive so many crickets

w którym ściągnięte do wody,

and grasshoppers into the water

utopione świerszcze i pasikoniki,

that the drowned insects

make up some 60 percent of the diet of local trout.

stanowiły 60 procent pożywienia miejscowych pstrągów.

Manipulation is not an oddity.

Manipulacja nie jest osobliwością.

It is a critical and common part

Jest istotną i powszechną częścią

of the world around us,

otaczającego nas świata,

and scientists have now found

a naukowcy odkrywają

hundreds of examples of such manipulators,

setki takich manipulatorów,

and more excitingly, they're starting to understand

co więcej, zaczynają rozumieć,

exactly how these creatures control their hosts.

jak te stworzenia kontrolują żywicieli.

And this is one of my favorite examples.

To jeden z moich ulubionych przykładów.

This is Ampulex compressa,

Ampulex compressa,

the emerald cockroach wasp,

osa szmaragdowa.

and it is a truth universally acknowledged

Powszechnie wiadomo,

that an emerald cockroach wasp in possession

że osa szmaragdowa

of some fertilized eggs

z zapłodnionymi jajami,

must be in want of a cockroach.

szuka karalucha.

When she finds one,

Gdy go znajdzie,

she stabs it with a stinger

wbija w niego żądło, które jest też

that is also a sense organ.

organem czuciowym.

This discovery came out three weeks ago.

Odkryto to trzy tygodnie temu.

She stabs it with a stinger that is a sense organ

Żądło, jako organ czuciowy,

equipped with small sensory bumps

ma małe guzki czuciowe,

that allow her to feel the distinctive texture

pozwalające wyczuć charakterystyczną fakturę

of a roach's brain.

mózgu karalucha.

So like a person blindly rooting about in a bag,

Niczym osoba ślepo grzebiąca w torbie,

she finds the brain, and she injects it with venom

znajduje mózg i wstrzykuje jad

into two very specific clusters of neurons.

do dwóch konkretnych zwojów nerwowych.

Israeli scientists Frederic Libersat and Ram Gal

Izraelscy naukowcy, Frederic Libersat i Ram Gal,

found that the venom is a very specific chemical weapon.

odkryli, że jad to szczególna broń chemiczna.

It doesn't kill the roach, nor does it sedate it.

Nie zabija i nie otumania karalucha.

The roach could walk away

Karaluch mógłby odejść,

or fly or run if it chose to,

odlecieć lub uciec, gdyby chciał,

but it doesn't choose to,

ale nie chce,

because the venom nixes its motivation to walk,

bo jad odbiera mu motywację, by się ruszyć

and only that.

i to wszystko.

The wasp basically un-checks the escape-from-danger box

Osa eliminuje możliwość "ucieczka przed niebezpieczeństwem"

in the roach's operating system,

w systemie operacyjnym karalucha

allowing her to lead her helpless victim

i, trzymając za czułek, prowadzi bezsilną ofiarę

back to her lair by its antennae

do swojego gniazda,

like a person walking a dog.

jakby wyprowadzała psa.

And once there, she lays an egg on it,

W gnieździe następuje złożenie jaj,

egg hatches, devoured alive, bursts out of body,

wyklucie, pożarcie żywcem, rozerwanie ciała,

yadda yadda yadda, you know the drill.

i tak dalej, znacie schemat.

(Laughter) (Applause)

(Śmiech) (Brawa)

Now I would argue that, once stung,

Moim zdaniem, po użądleniu

the cockroach isn't a roach anymore.

karaluch nie jest już karaluchem.

It's more of an extension of the wasp,

Bardziej jest przedłużeniem osy,

just like the cricket was an extension of the Gordian worm.

tak jak świerszcz był przedłużeniem drucieńca.

These hosts won't get to survive or reproduce.

Ci żywiciele nie przeżyją, nie rozmnożą się.

They have as much control over their own fates

Kontrolują swój los nie bardziej,

as my car.

niż mój samochód.

Once the parasites get in,

Gdy pasożyt jest w środku,

the hosts don't get a say.

żywiciel nie ma nic do powiedzenia.

Now humans, of course,

Oczywiście ludziom

are no stranger to manipulation.

manipulacja nie jest obca.

We take drugs to shift the chemistries of our brains

Używkami zmieniamy chemię mózgu

and to change our moods,

i nastroje

and what are arguments or advertising or big ideas

i czym są spory, reklamy czy wielkie idee,

if not an attempt to influence someone else's mind?

jak nie próbą wpłynięcia na czyjś umysł?

But our attempts at doing this

Nasze próby manipulacji

are crude and blundering compared

są prymitywne i nieudolne

to the fine-grained specificity of the parasites.

w porównaniu z dopracowanymi metodami pasożytów.

Don Draper only wishes he was as elegant

Don Draper chciałby być tak wytworny

and precise as the emerald cockroach wasp.

i dokładny jak osa szmaragdowa.

Now, I think this is part of what makes parasites

Właśnie to sprawia, że pasożyty

so sinister and so compelling.

są tak złowieszcze i fascynujące.

We place such a premium on our free will

Kładziemy tak duży nacisk na wolną wolę i niezależność,

and our independence

that the prospect of losing those qualities

że odebranie ich przez niewidoczne siły

to forces unseen

informs many of our deepest societal fears.

budzi najgłębsze społeczne lęki.

Orwellian dystopias and shadowy cabals

Orwellowskie dystopie, zagadkowe intrygi

and mind-controlling supervillains --

i czarne charaktery kontrolujące umysły,

these are tropes that fill our darkest fiction,

pełno ich w mrocznej literaturze,

but in nature, they happen all the time.

ale w naturze zdarzają się cały czas.

Which leads me to an obvious

Co prowadzi do oczywistego

and disquieting question:

i niepokojącego pytania:

Are there dark, sinister parasites

Czy istnieją mroczne,

that are influencing our behavior

złowieszcze pasożyty, które wpływają

without us knowing about it,

na nasze zachowania bez naszej wiedzy,

besides the NSA?

poza NSA? (Agencja Bezpieczeństwa Krajowego USA)

If there are any —

Jeśli są...

(Laughter) (Applause)

(Śmiech) (Brawa)

I've got a red dot on my forehead now, don't I?

Mam czerwoną kropkę na czole, prawda?

(Laughter)

(Śmiech)

If there are any, this is a good candidate for them.

Jeśli istnieją, to jest ich kandydat.

This is Toxoplasma gondii, or Toxo, for short,

Toxoplasma gondii, w skrócie "Toxo",

because the terrifying creature

bo przerażający stwór

always deserves a cute nickname.

zasługuje na słodkie przezwisko.

Toxo infects mammals,

Toxoplasma infekuje ssaki,

a wide variety of mammals,

z wielu gatunków,

but it can only sexually reproduce in a cat.

ale tylko w kotach rozmnaża się płciowo.

And scientists like Joanne Webster have shown that

Naukowcy, jak Joanne Webster, wykazali,

if Toxo gets into a rat or a mouse,

że Toxoplasma infekuje szczura lub mysz

it turns the rodent into a cat-seeking missile.

i zmienia gryzonia w rakietę wycelowaną w kota.

If the infected rat smells the delightful odor

Gdy zainfekowany szczur poczuje urzekający zapach

of cat piss,

kocich sików,

it runs towards the source of the smell

idzie do źródła zapachu,

rather than the more sensible direction of away.

zamiast rozsądniej w odwrotną stronę.

The cat eats the rat. Toxo gets to have sex.

Kot je szczura. Toxoplasma uprawia seks.

It's a classic tale of Eat, Prey, Love.

Klasyczna opowieść "Jedz, módl się, kochaj"

(Laughter) (Applause)

(Śmiech) (Brawa)

You're very charitable, generous people.

Jesteście hojni i życzliwi.

Hi, Elizabeth, I loved your talk.

Cześć Elizabeth, świetna prelekcja.

How does the parasite control its host

W jaki sposób pasożyt kontroluje żywiciela?

in this way?

We don't really know.

Nie wiemy dokładnie.

We know that Toxo releases an enzyme

Toxoplasma wydziela enzym,

that makes dopamine, a substance involved

który produkuje dopaminę, substancję

in reward and motivation.

związaną z nagrodą i motywacją.

We know it targets certain parts of a rodent's brain,

Ta dociera do pewnych części mózgu gryzonia,

including those involved in sexual arousal.

też do tych związanych z seksualnym podnieceniem.

But how those puzzle pieces fit together

Ale nadal nie jest jasne,

is not immediately clear.

jak dopasować fragmenty układanki.

What is clear is that this thing

Wiemy natomiast, że jest to

is a single cell.

pojedyncza komórka.

This has no nervous system.

Bez układu nerwowego.

It has no consciousness.

Bez świadomości.

It doesn't even have a body.

Nawet bez ciała.

But it's manipulating a mammal?

Ale potrafi manipulować ssakiem?

We are mammals.

My jesteśmy ssakami.

We are more intelligent than a mere rat, to be sure,

I to bardziej inteligentnymi niż szczur,

but our brains have the same basic structure,

ale nasze mózgi mają tę samą strukturę,

the same types of cells,

identyczne typy komórek,

the same chemicals running through them,

te same związki chemiczne

and the same parasites.

i te same pasożyty.

Estimates vary a lot, but some figures suggest

Liczby są różne, ale według niektórych,

that one in three people around the world

co trzecia osoba na świecie

ma pierwotniaka Toxoplasma w mózgu.

have Toxo in their brains.

Now typically, this doesn't lead to any overt illness.

Zwykle nie prowadzi to do wyraźnej choroby.

The parasite holds up in a dormant state

Pasożyt przez długi czas

for a long period of time.

jest uśpiony.

But there's some evidence that those people

Ale są pewne dowody,

who are carriers score slightly differently

że nosiciele uzyskują nieco inne wyniki

on personality questionnaires than other people,

w testach osobowościowych, niż pozostali,

that they have a slightly higher risk of car accidents,

że mają większe ryzyko wypadku samochodowego

and there's some evidence that people with schizophrenia

i że osoby cierpiące na schizofrenię

are more likely to be infected.

są bardziej narażone na zakażenie.

Now, I think this evidence is still inconclusive,

Dowody są nadal nierozstrzygające,

and even among Toxo researchers,

nawet badacze pierwotniaka Toxoplasma

opinion is divided as to whether the parasite

są podzieleni w kwestii tego, czy pasożyt

is truly influencing our behavior.

faktycznie wpływa na nasze zachowania.

But given the widespread nature of such manipulations,

Znając powszechność manipulacji,

it would be completely implausible

jest mało prawdopodobne,

for humans to be the only species

żeby ludzie byli jedynym gatunkiem,

that weren't similarly affected.

który nie jest infekowany w podobny sposób.

And I think that this capacity to constantly

Ta zdolność do ciągłego weryfikowania

subvert our way of thinking about the world

naszego sposobu myślenia o świecie

makes parasites amazing.

sprawia, że pasożyty są niesamowite.

They're constantly inviting us to look at the natural world sideways,

Stale zachęcają nas do patrzenia na świat z innej strony

and to ask if the behaviors we're seeing,

i pytania, czy zachowania, które widzimy,

whether they're simple and obvious

proste i oczywiste

or baffling and puzzling,

czy zaskakujące i niezrozumiałe,

are not the results of individuals

nie wynikają z działań jednostek

acting through their own accord

zgodnie z ich własną wolą,

but because they are being bent

ale z tego, że są przez coś kontrolowane.

to the control of something else.

And while that idea may be disquieting,

Chociaż sama myśl jest niepokojąca,

and while parasites' habits may be very grisly,

a zwyczaje pasożytów są dość makabryczne,

I think that ability to surprise us

sposób, w jaki nas zaskakują

makes them as wonderful and as charismatic

czyni je równie wspaniałymi i charyzmatycznymi,

as any panda or butterfly or dolphin.

co niejedna panda, motyl czy delfin.

At the end of "On the Origin of Species,"

Na końcu "O powstawaniu gatunków",

Charles Darwin writes about the grandeur of life,

Karol Darwin pisze o majestatyczności życia,

and of endless forms most beautiful

o niezliczonych formach najpiękniejszych

and most wonderful,

i najwspanialszych.

and I like to think he could easily have been talking

Lubię wyobrażać sobie, że miał również na myśli

about a tapeworm that makes shrimp sociable

tasiemca, który sprawia, że solowce stają się towarzyskie,

or a wasp that takes cockroaches for walks.

lub osy wyprowadzające karaluchy na spacery.

But perhaps, that's just a parasite talking.

Ale być może przemawiają przeze mnie pasożyty.

Thank you.

Dziękuję.

(Applause)

(Brawa)